Nire uste harroan

Nire bulegoko mahaiaren parean leihoa daukat, benetako pribilegioa gaur egun, eta, luxua areagotzeko, bertatik belardi-puska bat ikusten dut, non ardiak ibiltzen diren tarteka belarra jaten. Azken egunetan ez ditut ikusi; beraz, pentsatzekoa da mendi aldeko larreetara eramango zituela artzainak.

Izan ere, maiatzaren batean "larreen irekitzea" ospatu zuten Larraitzen; egun berean eta kilometro gutxira, artzainaren edo ardi-gaztaren eguna egin zuten Idiazabalen. Horrelako jaialdiak, gero eta gehiago, baserritar, artzain edo arrantzaleen izenean baina kaletarrentzat antolatutako ikuskizun hutsak direla esango nuke. Baserrian jaio eta haren miraz bizi diren gizaseme edadekoak honen errapeak eta haren adarrak komentatzen ibiliko dira, baxoerdien artean; guraso gazteak beren haurrekin joango dira, egun-pasa kulturala egitera, "begira ttottoa, begira ardia"...

Ez dezadan barne turismoa kritikatu ordea. Gaur ardiak ditut hizpide; Aralarren ibiliko dira beharbada nik leihotik ikusten nituenak, harategirako bidea hartu dutenak alde batera utziz gero, noski. Izan ere, ardiak zenbat maite ditugun-eta hasten garenean, badirudi ahaztu edo ezkutatu egiten dugula zertarako nahi eta maite ditugun: haien umeak jateko eta amek nori eman ez duten esne horrekin gaztak egiteko.

Azken hauteskundeetan alderdi animalista bat aurkeztu zen (hori izan daiteke hurrengoan ezker abertzalearentzako estalki-babes-helduleku edo dena delakoa?), eta kartelen bat ikusi nuen, txekor, ardi eta zerri batzuk agertzen zituena, "Ez gaitzzazu jan" leloarekin. Hala ere, pentsatzen jarrita, gure planetak hartu duen jende-betekada hartu eta gero, oilo, ardi, behi eta abarrak gure probetxurako hazi eta hiltzeari utziko bagenio, izango al lukete inon libre bizitzerik? Zooetan eta erreserba naturalen batean ikusi beharko genituzke seguru asko, baina gaur gure menpean dauzkagunak baino hobeto biziko lirateke, dudarik gabe.

Espezie okerra eta makurra da gurea, beste guztientzat. Okerra, akabatu, mutilatu, torturatu egiten ditugulako; eta makurra, animaliok asko maite ditugula uste dugulako. Ez dut otsoa imajinatzen bere otsokumeei esaten: "Begira ardia, ze polita; egin maitea-maitea".

"Eta honek zer nahi du orduan?", galdetuko dit baten batek. Ez daukat erantzunik ordea, eta bai kontraesan larriak: atzo, adibidez, arkumea jan nuen bazkaltzeko, eta on askoa zegoela esan behar.

Euskalari eta euskaltzale ezagun batek bere doktorego-tesia defenditu zuenean, Koldo Mitxelena omen zegoen epaimahaian eta honako iritzi hau bota omen zuen delako lan horri buruz: "Tesi honek asko du onetik eta asko originaletik; baina onetik daukana ez da originala, eta originaletik daukana ez da ona".

Ezaguna zen Mitxelenaren zorroztasuna, baina horrelako zerbait entzunez gero burua harripean ezkutatzeko gogoa eman behar du, egia esanda. Eta hala ere, ideia horixe etorri zait niri ere asteburu honetan irakurtzen aritu naizen liburua dela-eta.

"Escrito en el cuerpo" da gaztelaniazko izenburua ("Written on the Body" jatorrizkoa) eta Jeanette Winterson ingelesa egilea. Orain dela dozena bat urte fama dexente lortutakoa; famaren hegoak laburrak izaki, ordea.

Lagun batek aipatu zidan, eta beti da plazer bat lagunek gomendatutako lanak irakurtzea: irakurketak garantia hobeak izan ohi dituelako (beti asmatu ez arren), eta gero lagunarekin komentatzeko aukera izaten duzulako, hari arrazoia emateko edo kentzeko.

Ez dut argumentua hemen azalduko, inork irakurri nahi badu berak deskubri dezan. Aurrera dezadan, hala ere, maitasunezko istorio bat kontatzen duela. Batetik amodio-istorio erromantiko bat, pasioaren sua eta onberatasunaren gozoa dituena. Hori litzateke nobelaren alderdirik ederrena, baina baita berritasun gutxiena eskaintzen diguna ere, amodiozko nobelak dozenaka irakurri baititugu, baita irakurriko ere, udaberri oro gereziak datozen artean.

Bestetik, nobelaren arauak hautsi egin nahi izan ditu Wintersonek: egitura laxo, lauso eta ustebakoa eman dio kontakizunari, airean utzi nahi izan ditu normalean zehaztu ohi diren hainbat zertzelada (kontalari eta protagonistaren sexua, esaterako), eta hari narratibotik kanpo geratzen diren pasarteak sartu ditu han-hemen. Apustu bat dago hor; apustu huts egina, nire uste harroan.

Nobela postmodernoak deitzen zitzaien horrelakoei orain dela urte gutxi, ez dakit izendapenak indarrean dirauen baina; laudorio moduan ezarritako izenondoa irrigarri bihur bailiteke handik urte batzuetara, modak ere aldakorrak izaten direnez gero. Horixe da artistaren paradoxetako bat: berritu beharra dauka batetik, lehengoen kopiatzaile eta epigono huts izango ez bada, baina denboran iraungo duen obra sortu nahi du, bestetik, garai baten lekuko ez ezik kanon berri baten partaide bihurtzeko. Ekuazio zaila, dudarik gabe. Asmatzen dutenek, aldiz, ez dakit zenbateraino egiten duten hartara propio jarrita, edo halaxe atera zaielako; ez berezkotasun hutsez (halakorik ez dago) baina ezta kalkuluaren ondorioz ere.

Winterson andereari dagokionez, beste obraren batekin lortu beharko du hilezkortasuna. Aldi berean ona eta originala izatea.

(Igandean Goierriko Hitza-n ateratako artikulua)

Idazle apala naiz ni baina, harrokeria barkatzen badidazue, sari potolo bat irabazi nahiko nuke oraintxe, Ibarretxek edo, oraindik hobeto, Suediako erregeak ematen dituen horietakoa. Kazetariak etorriko litzaizkidake handik eta hemendik, eta Beasainen bertan ere omenaldi koxkor bat egingo lidakete akaso, udaletxean.

Hitzaldi bat egin beharko nuke, eta nire herria zenbat maite dudan adierazi bertan. Oraintxe bertan, laudorioaren ordez purrustada eta salaketa botako nieke, ordea, gure alkate jaun txit agurgarriari eta berarekin bat datozen udalbatzako kide guztiei.

Zergatik? Arau subsidiario berriengatik. Herrian etxeak non egin, parkeak eta zerbitzuak non jarri, industriarako lurra non utzi erabakitzen duen plana izaten da hori, udalak hartu beharreko neurrietan inportanteena, seguru asko. Ba, arau berri horietan, orain arte nekazaritzako-lurtzat jotako hainbat sail, urbanizagarri deklaratu nahi dituzte, eta, horrenbestez, etxebizitzak eraikitzen hasiko dira aurki.

Normala da hori, neurri batean, herriak hazteko joera daukanez gero. Baina presio urbanistikoari eusten ere jakin behar du udalak, zentzuz jokatzen eta ekonomiaren eta ekologiaren arteko oreka bilatzen; eta, alde horretatik, aldrebeskeria itxuragabeak egin behar dituzte Beasainen. Besteak beste, San Martin elizara bitarteko bide guztian etxeak egin, orain arte paraje natural izandakoa inguru urbano bihurtuz. Eta, niri min berezi eta partikularra ematen didana, Errekarte Haundi baserria bota. Beasainen geratzen den kale-baserri bakarra, eta nire oroitzapenen habia.

Hori dena esango nuke, Stockholm-en nahiz Beasainen, eta munduaren aurrean lotsagarri ez geratzeko atzera egingo luke beharbada gure herriko udalak. Tamalez ez didate halako saririk emango, baina horrek ez du ezertan gutxitzen esan dudanaren arrazoia.

Edorta Jimenezek Robert Capa biografia idatzi du, prentsako argazkilaritza modernoaren aitatzat jotzen denaren bizitza kontatuz; hark Euskal Herriaren alde egindakoarekiko esker onez idatzi duela dio egileak, eta Caparen bizizaletasuna egin zaiola bereziki erakargarri. Paris eta Renon material bila ibili eta gero, auzolanaren emaitzatzat jotzen du bere obra. Hona, Jimenezen hitzak.

Kontaiguzu: noiz izan zenuen lehenengoz Robert Caparen berri, eta nola piztu zitzaizun harenganako jakin-mina?

Robert Caparen berri, horrela esateko, aspaldi-aspalditik neukan, hura ‘bigarrenez’ deskubritu nuenean. Hain zuzen ere, Ernest Hemingwayren bizitzarekin zerikusia jakin nuenean. Orduan jakin nuen Capa Euskal Herrian egona zela, eta hortxe geratu zitzaidan izena, noizbait begiratu beharrekoen artean. Gero, berriz, Bermeoko Estepan San Pedro adiskidea zirikatzen hasi zitzaidan, Capa Sollubeko batailan egon ote zen, eta noiz. Eta horrez gero buru-belarri sartu ginen biok Caparen bila, nolabait esan.

Euskal Herrian egindako ibilerei dagokienez, liburu honetan dibulgazio-lanetik harago joan eta benetako ikerketa egin duzu, ezkutuan zeuden datuak agerira ekarriz...

Ikerketa egin dut, bai, Parisen dauden haren artxiboetan ere begiratu izan dudalako. Iazko udaberrian izan nintzen Parisen, Caparen heriotzaren 50. urteurrenaren aitzakiaz Zazpika igandekaritik hari buruzko erreportajea idazteko eskatu zidatenean. Hunkigarria izan zen ikustea Bizkaian egindako 700dik gora argazki badirela Parisen, lo, hemengo erakunderen batek noiz kopiak eskuratuko zain. Era berean, hemen ezezaguna, erabat ezezaguna izan den Death in the Making liburuaren fotokopia eskuratu nuen, Renoko Center for Basque Studies delakoan ari den Pedro Oiarzabal lagunari esker. Liburua, 1938koa, balio sinboliko handikoa da. Niretzat behintzat. Irakurleari datu berriok emateko aukera izan dudalako idatzi dut liburua. Caparen biografia luze biak bilduz eta laburtuz egin nezakeen arren, datu berri horiek gabe ez nukeen sekula idatziko. Euskal irakurleei bestek ez duten zerbait ematen diedala jakiteak poztu egiten nau.

Bizizaletasunaren laudorioa

Argazkietako abilezia alde batera utzita, zer egin zaizu erakargarriena Caparengan?

Haren bizizaletasuna, nola jakin zuen bizitzari aurre egiten, zein maiteak zituen lagunak, zein maite emakumeak, zelan zekien jaten eta edaten, eta gero halako batean jan gabe eta edan gabe geratu ahal zela. Ezker ‘animiko’ edo sen hutsezko ezkerraren borroketan gaztetarik izan zela ere erakargarri egin zitzaidan, eta ez ziola arriskuari ihes egin. Eta zer esanik ez, zazpi-zortzi hizkuntzatan gaizki moldatzen zela jakiteak. Ze enbidia!

Aldi berean, pertsona baten bizialdia kontatuz XX. mendearen giltzarri guztiak jaso dituzu liburu honetan.

Lehen esan ez badut ere, horixe zen alderdi erakargarrienetakoa Caparen kasuan; hogeigarren mendeko giltzarriak bere bizitzan daude, bai. Judua sortzez, Lehen Mundu Gerraren giroan jaioa, nazismoa eta sozialismoaren goraldian hezia eta hazia, Espainiako Guda Zibilean argazkilari ospetsu bihurtua, Bigarren Mundu Gerran konsakratua, Makartismoaren marea beltzean harrapatua, Indotxinako gerran hila, zer ez zuen Capak ezagutu? Zer ez zuen erretratatu? Eta, gainera, Magnum ospetsuaren sortzaileetakoa! Caparen kronika mendearen hiru herenen kronika da.

Euskaldunen esker ona

Zerk ekartzen du pertsona baten hautaketa biografia idazteko orduan: harekiko identifikazioak? Hark bizi izan zituen arazoekiko jakin-minak? Giroekiko lilurak?

Kasu honetan, George Steer-en kasuan bezala, biografiatuarenganako esker onak eta neure sorterriari diodan maitasunak. Kausa biak uztartuz idatzi dut. Steerren kasuan, Londresen nengoen haren biografia ingelesez eskuratu nuenean. Autobusean igonda, irakurtzeari ekin nion. 'Telegram from Gernika’ testua irakurtzean negarra begietara etorri zitzaidan. Orduan erabaki nuen gizon haren alde zerbait egin behar nuela, berak gure alde egin zuenaren truke. Antzeko zerbait gertatu zitzaidan Caparekin. Capa Bilbon! Zerbait egin behar zen horrekin, hemen ez dugu-eta behar bezala tratatu. Kasu bietan, esan behar da, biografiatuek nire gogoko diren ezaugarriak dituzte; bizizaletasuna eta sufrimendua, batez ere. Eta giroa aipatzen bada, ba bai, sakonean hemengo azken gudan izateak, horrek ere garrantzia duela uste dut. Oraindik gure hogeigarren mendearen gakoa den gerra hori argitu guran gabiltza, edo ni neu behintzat horretan nabil.

Eta zer izan da zailena biografia hau idaztean? Edo zer atseginena?

Zailena, orain arte idatzi diren biografia nagusi bietan datorrena ganoraz laburtzea izan da. Esan nahi dut, laburtu baino gehiago egin behar zela, alegia, berridatzi, kontaerari erritmoa emateko. Bizitasuna bilatu dut, eta hala ere biografia osoa idaztea izan dut helburu. Funtsezko dena sartzea, baita haren bizizaletasuna ere. Pozik nago, Caparen azken erakusketa baten kariaz egunkariek, agentziako berria kopiatuz, “Caparen alde mundanoa erakusten duen erakusketa” edo horrelako zerbait irakurri nuenean. “Ene, berria da hori, ala?”, esan nuen nire artean, alderdi hori liburu honetan badagoelako. Gero, ordu eta erdiko dokumentala ere ikusi nuen eta, horra! Biografia honetan ez dagoen daturik ez dago dokumentalean. Beraz, pozik lotu nintzen. Eta atsegina ezer izan bada, egunetan eta egunetan Robert Caparen irribarrea nire mahaira agertzea izan da. Caparen irribarrea konplizea izan da. Irribarre eterno horren bidez Robert Capak laguntzat nauela diost. Pena, harekin inoiz trago bat jo ez izana, zigarro bat erre ez izana. Bestela, Capak bazekien inork ezin izango duela inoiz bere biografia idatzi. Beti ibiliko gara irribarre horren sekretura iritsi nahi eta ezinik.

Ezkerreko tradizioan sakontzen

Lehen ere Steer-en biografia idatzi zenuen, kanpoko kazetariek 36ko gerran Euskal Herrian egin zuten lana azpimarratuz. Ildo horretan sakontzeko asmoa duzu, ala agortutzat jotzen duzu?

Ildo honetan sakontzeko asmoa badut, egia. Adibidez, apirilaren 6an, Gernika bonbardatu zuteneko egunaren urteurrenean, han egin nuen hitzaldian Robert Caparekin batera David Seymour ‘Chim’ aipatu nuen. Hor dugu argazkilari hori, bere txandaren zain. Une honetan gerra ondoko batzuek ere erakartzen naute, batez ere Galindezek. Baina erakargarri egiten zait Tomas Meabe ere, esaterako. Orain arte ez diegu, euskaraz behintzat, ezkerreko tradizio historikoan sartzen ahal diren pertsonaiei begiratu, nire liburuaren bilduma berean dagoen Pasionariaren kasuan edo Likinianoren kasuan izan ezik. Lezo Urreiztieta ere egunen batean berriro hartu beharko da, Martin Ugaldek utzi ziguna osatzeko, ahal dela hobetuz. Neuk egin ala beste batek egin, egitea litzateke kontua. Zein gustura irakurriko nituzkeen Lezoren ibilera nobelatuak! Gero, nire ‘Kilkerren hotsak’ nobelan diren batzuekin ere zerbait egin daitekeelakoan nago. Baina denbora, oi denbora! Nondik atera denbora?

Pozik sumatzen zaitugu lan honekin...

Bai. Nire burua auzolanaren tradizioan ikusten dut. Liburu hau tradizio horren barruan sortu da. Estepan San Pedro aipatu dut lehen, baina Juantxo Egañaren laguntza ez aipatzea ez litzateke zuzena izango. Zer esan Iñaki Goiganak den-denean eskaini didan laguntzaz eta beti luzatu izan didan eskuaz? Liburu hau ez da nirea bakarrik, zinez. Horiena ere bada. Unean uneko tirabirak saihestuz, elkarrekin lan egiteko bideak zabaldu behar ditugu, herriaren alde beti ere. Hau kontzientzia osoz diot, nahiz eta jakin ‘herria’ hitzak batzuei profetaren mamua ekarri behar diela gogora. Erronka apasionanteak ditugu historia, literatura eta artea maite ditugunok. Bertold Brecht-en bertso kantatu hura -bakarka ezin da / fusilak ala kateak?- egokituz, esan “Argazkiak ala Kateak!”, eta hortxe duzu Robert Caparen zereginaren gakoa.

Prentsan irakurri dut Tolosako Gure Txokoa elkarteak 75 urte bete dituela. Ez dut uste soziedade horretan inoiz afaldu dudanik, ez bertako kideekin Inauterietan mozorrtu. Zer inporta ote zait, beraz, platinozko eta eztainuzko ezteiak ospatzen dituzten?

Nire biografian toki txiki bat baitauka elkarte horrek. Hain zuen orain dela 25 urte, 50. urteurrena zutela-eta, literatur lehiaketa bat antolatu zuten; garai hartan Tolosan nenbilen BUPeko 2. maila ikasten (oraingo DBH 4), irakasle batek eman zigun sariketaren berri, eta ni animatu egin nintzen idaztera. Gaurko ikuspegitik ez du horrek deus harritzekorik, baina lehenengo aldia nuen horrelako batean parte hartzen nuena.

Kontu hauek xehetasun gehiagoz azaldu nituen "Nerabearen biluzia" liburu autobiografikoan. Ez dut gogoratzen zer zen saria: bost mila pezeta-edo; eta garaikur bat, amaren etxean bazterren batean egongo dena, bota ez banuen. Azkenean pertsonak dira benetan gogoan eta estimutan hartzen direnak: gaztelaniazko atalean irabazi nuen nik lehenengo saria, eta euskarazkoan, berriz, neure adin bereko nexka batek, Arantxa Iturbe izenekoak.

Poesia arestitarra idazten zuen orduan Iturbek, oker ez banago. Baina ongi oroitzen naiz zenbat gustatzen zitzaion hitz egitea. Niri ere bai. Geroztik ongi erakutsi ditu, idazteko eta hitz egiteko dohainak ez ezik, beste bi, oso inportanteak: zein entzule ona den, egunero bere elkarrizketetan frogatzen duen moduan, eta zein irakurle ona, idazle bat estudiora eramaten duen aldiko ziurtatzen duguna.

Benetako saria, niretzat ez ezik, irratiko entzule guztientzat.

"Eskribau-jende horri, sei arroako luma jarriko nieke nik" esaten omen zuen nire lankide baten aitonak. Jakin ez, aitona gaixoak, biloba ere horietakoa bihurtuko zitzaiola.

Baserrian jaioa da berez nire lagun eta lankide hori, etxean bizi izan zen artean baserriko lanetan ere jarduna, baina, beste askok bezala, bestelako bidea hartu zuena. Auzolanean laguntzen zien batek abisatu omen zion aita zenari: "Hi, Jexux, gaizki ari haiz, semeei estudioak eman-eta, gero ez duk inor geratuko baserrian". Baserri hura ere urbanizazio-planek irentsi behar zutela jakinez gero ez dakit zer esango zuen auzoak.

Lagunaren pasadizo horiekin oroitu naiz Iñaki Irasizabalen "Mendaroko txokolatea" irakurtzean. Ez baserririk agertzen delako ordea. Sukaldaria da protagonista, eta, liburuaren hari nagusia hilketen ingurukoa bada ere, sukaldeak badu bere garrantzia. Vazquez Montalban-ez geroztik ohikoa bihurtu da gastronomia-kontuak azaltzea nobeletan, zer esanik ez ardoen gaineko jakituria. Irasizabalek ez du gourmand, connaisseur eta sibaritarena egiten, hala ere; sukaldeko lana agertzen da berean: pertsonaiek saltsak egiten dituzte, tipula txikitzen, ontziak garbitzen, mahaiak zerbitzatzen, bezero petralak tratatzen. Oso normala dena baina, pentsatzen jarriz gero, eguneroko lan normalak literaturan agertzea ez da oso normala. Zolaren garaian bai, errealismo sozialista modan zegoenean ere bai noski, eta Ignacio Aldecoak lanbideen inguruko ipuinak asmatzen zituenean ere bai akaso, baina gaurko literaturan bitxikeria bat dela esan liteke.

Aurreko liburuan ere ("Burua txoriz beterik"), arotza zen pertsonaietako bat, eta lan errealak egiten agertzen zen han: teilatu bat konpontzen, oholak zerratzen eta abar. Lanbideei emandako begiratu natural edo naturalista honek izango du zerikusiren bat egilearen ogibidearekin: izan ere, Irasizabal da, nik ezagutzen ditudan idazleetan, fabrika batean errelebotan lan egiten duen bakarra. Arotz ere ibili omen zen garai batean, baina sukaldari inoiz ez; oraingoz behintzat.

Lanbide ugari dago euskal idazleetan: batzuek lumatik bizitzea erabaki dute, handik eta hemendik datozkien lanak hartuz; beste asko kazetari, itzultzaile, irakasle dira, bizimodua ateratzeko. Baserritarrik, berriz, ez dut inor ezagutzen, eta elizgizonak oso-oso gutxi. Bizibide gogorragoa dutenen artean, dendari bat (Xabier Etxeberria) eta garraiolari bat (Txema Garcia-Viana) datozkit gogora. Gehienak, hala ere, eskutxuriak, eskribau-jendeari dagokion legez; lagunaren aitonak ez dakit ezagutuko zuen, baina seguru gustatuko zitzaiola Udarregiren bertsoa:

"Kontzejura etorri naiz / paper baten bila. / Pentsatzen jarrita're / hau dek alper pila. / Pluma eta tintero, / bastoi ta makila. / Pobriak altxatzeko / a zer kuadrila!"

Manoel de Oliveiraren "Un filme falado" komentatu nuen aurreko batean, nola Europako alderdi mediterranearreko kulturen erakusaldi eta laudorio bat egiten duen, baina berezia zela ez Espainiarik ez espainiarrik ez espainierarik ez zela aipatzen bertan; eta, horren haritik agindu nuen hurrengoan euskal literaturaren historia txikiko istorio bat kontatuko nuela. Utzi eta utzi ibili naiz orain arte, baina Gaztelumendiren blogean ohartu naiz apirilaren 25a pasatu berri dugula, Krabelinen Iraultzaren urteurrena. Data aproposa, beraz, aspaldiko zorra kitatzeko.

Joseba Sarrionandiaren "Hnuy illa nyha majah yahoo" liburuan badira bi poema portugesez idatziak: "Propostas para a definição do exilio" eta "Mensagem ao Bernardo Atxaga"; poema-bilduma hori editatzeko orduan, disketeko kopian galdu egin ziren zeinu diakritiko guztiak (tiletak, sudurkariak, zirkunflexuak...), eta egileak noizbait paperean bidalitako kopia aurkitzen ez. Kaleratzeko data bazetorren, eta arazoa konpontzeko portugesez ondo jakingo zuen norbait behar nuen. Zer egin?

Portugalgo ordezkaritza diplomatiko hurbilenera idatzi nuen, neure arazoaren berri emanez eta laguntza eskatuz, egilearen berri xeherik eman gabe. Testua zuzenduta bidaltzea espero nuen, baina, horren ordez, telefonoz deitu zidaten, kontsul jaunaren partetik, harengana joateko ordua emanez.

Joan nintzen bada kontsul jaunarenera. Gozo eta atsegin hartu ninduen, eta euskal kultura zinez estimatzen zuela erakusten saiatu zitzaidan; ez dakit poemak zuzendu aurretik edo zuzendu ondoren izan zen, galdera bat egin zidan: "Egilea portugesezko irakurlea dela diozu; ze unibertsitatetan da ba lektore?" Beti izan naiz oso txarra gezurretan ibiltzeko, eta, nola gizon burutsu eta azkarra iruditu zitzaidan, esan egin nion nor zen egilea, eta, nola ez zuen ezagutzen, baita haren zirkunstantzien berri eman ere.

Tenk geratu zen jaun diplomatikoa; konpostura galdu gabe, hala ere. Eta esaten hasi zitzaidan bere gobernuak harreman ezin hobeak zituela espainiar gobernuarekin, eta hortaz, gai horri zegokionez, bere jarrera, bla-bla-bla. Nik ez nuen ezer esaten; berak segitu zuen hizketan, eta, hariak eramanda, pixkanaka berotuz joan zen, eta azkenerako aitortu zidan Espainiak eta espainolek ez dutela oraindik irentsi Portugalen independentzia; goitik behera begiratzeaz gainera, ezin dutela eraman haien inperiotik alde egin izana. Independentzia-gerra bat irabazi eta gero.

Nik Iurretako idazlea imajinatu nuen, hura dena albotik entzun eta irribarrez...

Gauza gutxi daude, gizon-emakume modernoaren bizimodu arruntean, auto-ilara luze eta motel batean trabaturik geratzea baino amorragarriagoak. Horixe gertatu zait niri gaur goizean: Andoain parean kamioi batek istripua izan duela-eta, erabat geldirik egon da trafikoa Gasteizera bidean, eta oso makal Donostiarantz. Ordu erdian egiten dudan bidea egiteko ia bi ordu behar izan ditut.

Haserretzeak ezer gutxirako balio duela-eta, atzeko eserlekuan neraman liburuxka bat hartu dut: "Algunos pasos hacia una pequeña teoría de lo visible", John Berger-ena, atzo bertan Markos Zapiain eta Arrate Egañak utzi zidatena. Mila esker. Berger fikzio-idazle moduan estimatzen nuen lehendik ere, gauzenganako eta pertsonenganako bere arreta xeratsu horrengatik, hitzekiko ardura eta zehaztasunean islatzen dena. Banekien halaber pintorea eta arte-kritikaria zela, baina ez nuen arlo horretako bere lanen berri. Hona ba, aukera.

Aitor dezadan: arte-kritikarien hizkera kriptiko eta autorreferentzialak beti eragin dit atzera; Berger-en honi beste usain bat hartu diot ordea. Ez testu errazak direlako, berez, baizik eta errealitatearekiko eta haren errepresentazioarekiko apaltasunez eta mirespenez mintzo delako; ez hantusterik, ez sasiteoria merkerik; espazioaren, kolorearen, formaren hautemate eta ulerkeran sakondu nahi du, ariketa intelektual zintzo batean, pinturaren esentzia atzemateko edo.

Gaurko iruzkin txiki hau amaitzeko, liburuko zati pare bat euskaratuko dut, zirkulazioaren kolapso amorragarriaren erdian edertasunari buruzko gogoeta pausatuak sortu didan sentipena gogoan:

"Pintatzeko bulkada ez dator behaketatik, ezta arimatik ere (itsua, seguru asko), baizik topaketatik: pintatzailearen eta modeloaren arteko topaketatik, nahiz eta modelo hori mendi bat izan edo botiken apala. Saint Victoire mendia Aix-etik ikusia (beste ikuspegi batzuetatik oso forma diferentea baitzuen) lagun handia zen Cézanne-rentzat.

Margo batek bizia falta duenean, seinale margolariak ez duela izan aski kemenik kolaborazioan hasteko beste hurbiltzeko. "Kopiaren" distantziara geratzen da. Edo, gurea bezalako garai manieristetan gertatu ohi den bezala, distantzia historiko-artistikora geratzen da, modeloaren axolarik gabeko truku estilistikoak eginez.

(...)

Jendea gero eta gehiago doa museoetara, eta ez da zapuzturik ateratzen. Zerk liluratzen ditu? Honi erantzutean, arteak edo artearen historiak edo artearen kritikak ahaztu egiten dute, nire ustez, funtsezkoa.

Pintura-museoetan beste garai batzuetan ikusgai zena topatzen dugu eta horrek lagun egiten digu. Ez gara horren bakarrik sentitzen geure bizitzan egunero agertzen eta desagertzen ikusten dugunaren aurrean. Hainbat gauza baitira berdinak izaten jarraitzen dutenak: hortzak, eskuak, eguzkia, emakume baten zangoak, arrainak...; ikusgai denaren erresuman garai guztiak bizi dira elkarrekiko anaitasunean, nahiz eta beraien artean mendeak edo milurteak izan. Margoturiko irudia ez denean kopia baizik eta elkarrizketa baten emaitza, margoturiko gauza horrek hitz egiten digu, entzuten gelditzen bagara."

"Nasdrovia Txekhov!" antzezlana estreinatu zen atzo Donostiako Antzoki Zaharrean euskaraz. Gaur eta bihar gaztelaniaz emango dute, eta igandean izango da berriz euskaraz ikusteko aukera. Anton Txekhov idazle errusiar handiaren ipuinak eta idazlea bera hartzen ditu oinarritzat Vaiven etxearen ekoizpenaz Fernando Bernuesek zuzendu duen ikuskizun honek.

Ipuingintza modernoaren aitatzat daukagu Anton Txekhov, eta XIX. mendeko beste idazle batzuekin ez bezala ondo portatu da berarekin denbora, alegia, bere istorioek, sortu ziren garaiaren espiritua eta tokiaren usaina gorde arren, badute betierekotasun-ukitu bat, nonahiko eta noiznahiko ikusle-irakurleak hunkitzeko gaitasuna, idazle handien pribilegioa dena. Ipuinak ez ezik, antzerkia ere idatzi zuen, eta horregatik maite dute antzerkilariek; dena dela, obra honetan Txekhoven antzezlanetara jo ordez haren ipuin batzuk bihurtu dituzte antzerkigai, ondo jositako trama baten bitartez.

Idazlea bera da protagonista; obraren hasieran, antzezlan baterako aktoreak hautatzeko probetan ari da, bere laguntzaileekin; egunkari batetik mandatari bat dator, agindutako ipuinen bila; Txekhov ahaztuta zegoen, baina orduantxe hasiko da istorioak asmatzen, eta asmatu ahala idazten dituen istorio horiek dira ikuskizuna osatzen dutenak.

Zuzendaritza, esan dugun bezala, Fernando Bernuesena da (gure artean ikuskizun potenteenen asmatzailea, aspaldi honetan); dramaturgia Alberto Iglesiasek egin du, euskal bertsioa Ritxi Lizartzak idatzi, eta musika Iñaki Salvador-ek asmatu (oso egoki, bide batez esanda). Jantzi, dekoratu, argi eta abarreko guztiak, aitzakiarik gabeak. Obraren taxu klasikoagatik, baina, aktoreak nabarmentzen dira. Sei dira guztira, hiru beterano eta beste hiru gazte. Gazteak (Eriz Alberdi, Naiara Arnedo eta Dorleta Urretabizkaia) oso txukun ari dira beren roletan, baina pisurik handiena beteranoek hartzen dute: Teresa Calo, Isidoro Fernandez eta Joxe Ramon Soroizek, batez ere azken biek.

Tarteka barregarri eta tarteka maitagarriak dira Txekhoven pertsonaiak; koitadu antza hartzen diegu aldika eta ergelak deritzegu besteetan. Bere inguruko errealitatearen soegile zorrotz eta aldi berean errukitsua izan baitzen idazlea, bizitzari nostalgia-tanta batez eta umore gazi-gozoz begiratzen jakin zuena. Spasiva, Txekhov; mila esker, Vaiven.

Kulturistak giharrak lantzen dituen bezala, bere burmuinak etengabe estimulatu behar ote ditu kulturalistak? Garunak erkindu egiten ote dira jaki espirituala eman ezean? Ez dakit. Dena dela, nik behintzat zaletasuna daukat, liburuen bizio utziezinezkorako ez ezik, aldian-aldian bestelako ikuskizunetara joateko: dela antzerkia, dela erakusketa edo bertso-saioa.

Kultur produktu, emaitza eta ikuskizunetarako jarrera aldatuz joan zaidala esango nuke ordea. Hala komentatu nion behin aspaldiko lagun zahar bati, gero eta esijenteago bihurturik nengoela, zorrotzago epaitzen bainituen ikusten nituenak. Are zorrotzagoa izan zen lagunaren epaia: “Kontua ez da esijenteago bihurtzen zarela: kontua da, denbora pasatu ahala, gero eta gauza gehiagok aspertzen gaituztela”. Horra, denboraren ezpata krudela.

Hala ere, ahal dudala astero jarraitzen dut emanaldiren batera behintzat joaten. Noizean behin sortzen baita espero ez zenuen txinparta, arima zabaldu eta bizitzari berri begiekin begirarazten dizuna.

Askotan, baina, zaputzaldiak pilatzen dira bata bestearen atzetik. Orain dela pare bat aste, zine-klubera joan nintzen ostegunean, Takeshi Kitanoren “Zatoichi” ikustera; kritikariek jeinuen pare jarri ohi dute beti zuzendari, aktore eta showman japoniar hau, eta, aurretik ikusi dizkiodan bi filmak askorik gustatu ez zitzaizkidan arren, neure borondate onenarekin joan nintzen, beste behin. Bortizkeria liriko hori ez da niretzat egina, nonbait, honakoa are aspergarriagoa iruditu baitzitzaidan, Bruce Lee-ren ostikoketak bezain merkea.

Ostiralean antzerki-emanaldi batera joan nintzen, iluntzean. “Vampyria” zuen izena ikuskizunak, Teatro Corsario talde entzutetsuak emana. Helduentzako txotxongiloak ei ziren, banpirismo istorio bat kontatuz, eta kritikaren txalo eta bedeinkazio guztiekin zetorren. Berriz ere kale, teknikaren aldetik dena primerakoa izan arren, obra bera kaxkarra eta eskasa iruditu baitzitzaidan. Besteetan ikusitakoaren kritika idatzi ohi dut, baina harakoan hobe isilik geratu, zaborra banatzen hasi gabe.

Gau horretan bertan bertso-saioa geneukan herrian, eta, apur bat nekatuta nengoen arren, bestela ere bertsozaleak gure herrian gutxi direla-eta, joan egin nintzen. Peñagarikano, Lujanbio, Iturriaga eta Colina ziren bertsotan, Aitor Sarriegi gai-jartzailearen agindutara. Bertsolari txukunekin ere saio erdipurdikoak ikusten ohituak gaude; bertsoak balekoak izanda ere giroa berotu ezinda geratu izan gara gure herrian sarritan, eta, hortaz, ez nuen gehiegi espero. Baina ez: ondo hasi zen saioa eta hobeto segi, primerako giroan. Tamalez, aste osoan egunero zazpietan jaikita, logurak hartu ninduen mendean, eta nik kontra egin arren itxi egiten zitzaizkidan betazalak, beheraka erori burua.

Lo egin nahi eta ezin egina sufrikario latza den bezala, egoera barregarri samarra da logurari eutsi nahi eta eutsi ezina (bolantean joanez gero tragikoa izan litekeena). Eta halaxe ibili nintzen ni: saioaren heren bat ongi aditu nuela esango nuke, beste heren bat erdizka, eta azkenean seko lo geratu nintzen puska batean, ordu laurdenean edo. Hortik aurrera, berriro ere pixkortuta, amaierako agurrak aditu nituen, eta bertso-paperen lehiaketako sorta irabazlea kantaturik (Alaitz Sarasola idazle, Eñaut Agirre kantari).

Gaitz erdi: ondoan suertatu ziren lagun batzuei galdetu, eta ez omen nuen zurrungarik egin.