Arropak larritasunez lehortu behar ziren, eta auzoko labomatika, labanderia, laundrette edo garbitegi autozerbitzura joan nintzen. Bertakoa izateko itxura zuen beste andrazko bat zegoen, eta gizon beltz gazte bat arropa mordoarekin... Garbigailuan gauzak sartzen, halako faja handi bat sartu zuen, eta, azalpenak ematera behartua sentitu zen edo: ez zela berea, gimnasia klaseak ematen dituela, eta faja hori andrazko bezero batentzat erosi duela hari emateko... Gaztelania moduko batean esan zuen hori, baina gehituz euskaraz: "Egia da, bai, egia da".

Andrazko ustez indigena irten zen, eta hari ere agurra euskaraz egin izan, "ondo izan, bai, agur". Orduan galdetu nion ea euskaraz bazekien, eta bai, nahikotxo, saiatu eta ulertzeko moduan. Nik frantsesez baino hobeto, elkarrizketarako hizkuntza hori nahiago baitzuen gizonak. Baina euskaraz eta gaztelaniaz jardun genuen.

Salem du izena gizon horrek.

Kontatu zidan Mauritaniakoa zela. Euskal Herrian ez duela arrazismo handirik topatu, baina bai klasismo handia. Arrazismo handiagoa Espainian, eta Mauritanian ere, hango hegemonia hasania arabiarrak afrikar herri beltzak oso gaizki tratatzen dituela. Herri horietako bat da Fula herria, Salemen etnia, zenbait izenekin Sahel eta Afrika mendebalde osoko herrialdeetan zabaldutako herri bat.

Ibrahima Balderen herria eta hizkuntza da Fula, baita ere. Miñan, anaia txikia, Europarako bidean galdu zuenaren istorioa ezagutzen dugu, Amets Arzallusekin idatzitako liburua tarteko. Salemek ez zuen liburua ezagutzen, baina argazki batean Ibrahima eta Ametsen aurpegiak ezagunak egin zitzaizkion.

Ez da kointzidentzia bakarra, tamalez, hizkuntza eta herria partekatzearena.

Terminoari dagokionez, miñam ahoskatu zidan Salemek, bere aldaera (Ibrahima Gineakoa da, pentsatzen dut egoera dialektal zabal bat duela fula hizkuntzak). Eta... Afrikatik etorri zela berak ere anaia galdu zuela esan zidan, Libian, anaia nagusia kasu honetan, maunam.

Bostekoa emanez elkarri agur esan genuen. Garbitegitik Bagera-ren euskarazko eskola edo mintzatalderen batera zihoala esan zidan. Baina pistatxo bat ezagutu nahi duenarentzat: Donostian kalistenia/fitness eskolak edo training nahi baduzu, Salem prest dago emateko. Bera super-fit dago, gihartsu atletiko, erreferentziak balio badizu... Interesa duenari pribatuan emango diot kontaktua.

Koloneko minbizia aurkitzen badizute Donostian, Minaren Unitatea deritzon toki batean esaten dizute osasungintza publikoan. Hipokresiarik gabeko izena eskertzen da, okerragoa litzateke Animo Gazteak Unitatea edo Gure Esku Dago eta Ahal Dugu Unitatea izatea. Aurre-abisuarekin zoaz, unitate izenak ematen dizulako pista bat, baina hala ere sustoa hartzen duzu, nik hartu nuen bezala.

Lagunen batzuek ere hau entzun edo irakurritakoan hartuko duzue sustoa ere. Tira, aldez aurretik grabatutako pieza bat da, eta irteten denerako Ttap-en, uste dut kirofanoan edo handik irten berri izango naizela. Eta osatzeko bidean.

Nik uste dut dena ez dabilela hain gaizki, ze minik gabe, sintomarik gabe, osasun publikoko anbulategiko txirrina neuk jo gabe aurkitu didate koloneko tumorea. Osakidetzak jo zuen neure etxeko txirrina, ez aldrebes. Arazketa edo proba periodikoak egiten dituzte adin batetik aurrera, etxera gutuna bidalita, eta lehen analisi susmagarri batetik, beste proba gehigarri bat eta horrela. Gehiegi hazi ez den eta minik ematen ez duen polipo oker bat omen, kirurgiak kendu dezakeena. Kendutako odoloste-pintxoa analisatu behar da, dena dela, eta horren arabera kimio tratamendua egitea ere posible da. Edo ez.

Minbiziak gazteegi hil dituenak ezagutu ditut (ama, anaia), eta gainditu dutenak ere bai (arreba, lagunak). Azkar aurkitu izanak bigarren multzotik gertuago jartzen nau, espero dut, baina hori ere luzapen bat izango da azken batean. Hori jakinik, inoiz adierazi dudan bezala, mesedez “bakar mutu leizera jaitsiko garenean” nire hondarrak jar ditzatela Il Gesù elizan, Erroman, San Inazio gure patroi handia hilobiratuta dagoen tokian. Ahal izanez gero hori. Eta bestela, B planen bat bururatuko zaigu.

Gaurko amaitzeko, aipu azkar bat: esaten dute badagoela Kolon pasealeku bat Donostian. Mesedez, extirpa dezatela izena, mutur batetik bestera oso-osorik, eta Txillardegirena jarri. Udal liburutegiari bai, baina pasealekuari ere bai.

PD1. Testua idatzi eta grabatu nuen, gainera, jakin gabe emazteak zer pasatu behar zuen... zer gainditu duen azken egunotan. Eskerrak osasun publikoa baden oraindik inguruotan, eta horko profesionalen lana...

PD2. Blog post honen irudiaren azalpena: Gaixotasunaren kontrako borroka topiko heroiko gerlariz marraztea nahiko ohikoa da, borondatea eta barne-indarra eta bla bla. Ez dut horretan asko sinesten (nahiz eta errespetatu gaixo batzuek aldarte hori berena egitea); egingo dut medikuek esaten didatena, eta ea zer irteten den, 1. postdatan esan bezala, Osakidetza esistitzeari eta bertako profesionalei eskerrak ematen. Baina gainerakoan, nire rollora jarraituz ekingo diogu datorrenari, borde/ironiko samarra izaten, The Verveko kantaria Bitter Sweet Symphony bideoan bezala, ez baitzait iruditzen protagonista gudari bat denik, iruditzen zait txantxa akojonante baten protagonista bat dela... espiritu horrekin bat eginez, ieup!

Detaile gehiegitan nahastu gabe, esan dezagun Plone esaten zaion teknologia batekin lan egiten dugula, software libreko azpiegitura dela, eta antolatu genuen urteko Plone Konferentzia izan zela. 150 informatikari inguru, Eibarrera etorriak, biltzar industrial teknologiko batera, beraz. Aurretik Tokyo edo Viena bezalako tokietan izan da Plone Konferentzia. Datorren urtean Brasilian izango da, Brasilgo hiriburuan. Eta tartean, ba, hortxe, Eibarren, nire jaioterrian.

Ez dakit pronostikoen kontra izan den, baina Konferentziaren bi lorpenek harrotzen naute bereziki. Batetik, Euskal Herriarekin, Basque Country esaten dioten honekin, lotu dugu konferentzia. Indiako Bihar estauko parte-hartzaile indiar baten aurkezpenaren lehen orrian ikusi nuen, bere gaiaren izenburua eta, Ohi den bezala, kokapena, Plone Conference, Eibar, Basque Country. Gainerako parte-hartze eta sare sozialetako iruzkinetan horixe bera ikusi dugu, branding ariketa “nazionala” oso ondo irten zaigula, komatxo arteko “nazional” bat esaten uzten badidazue... 

Aipatzekoa den beste lorpena, jendea Eibarren edertasun distiratsuarekin harrituta uztea izan da. Beautiful Eibar esan digute bisitariek behin eta berriz, eta horretan “Beatiful People, nice people” faktorea azpimarratu dute, baina ez bakarrik alde humanotik. Hau da, egonaldia atsegina gertatzeko bisitariei lana egin genuen, eta kolaboratu zuten baita Udalak antzoki bat utziz eta UEUk Markeskuako bere egoitza lagata, azpiegitura eta tratu aldetik jokaldi ondo irten zitzaigun. Baina objektiboki ere, faktore estetiko hutsetan, Eibar zatarra ez delako kontzeptu ustez oximoroniko hori ikusi dugu atzerritarren begietan, banatu dituzten argazki eta iruzkinetan.

Zulo batean sartutako nahaspila arkitektoniko-urbanistiko bat da Eibar, baina zuloa bada, inguruan malda berdeak dituelako da, eta zulo izatearen baldintza geografikoek ondorio historiko eta ekonomikoak izan dituztela ere azaltzen saiatu ginen; industria sormena sustatzeko faktore bat izan dela, azken batean. Zulo beautiful bat, harro esan dezakegu eibartarrok.

(Ttap agerkari digitalerako grabatu nuen testu bat da hau, eta bere audioa hemen entzun daiteke).

Interes berezia neukan gaur Urola aldeko eraikuntza mudejarrak ezagutzeko. Jakinarazi zidaten duela egun batzuk aukera egongo zela, Urola Turismoa erakundeak antolatutako 2022ko udako jarduera egitasmoan azaltzen zelako aukera gaurko. Hona informazioa bertako hedabide batean, eta eskuorria PDF eran, zeren eta Urola Turismoaren webgunean ez dator udako jardueren berri (dakikezunez, errazagoa zaio euskal erakunde estandar bati eskuorri bat inprimatu eta Annapurnara helaraztea, web bidez informatzea baino).

Ba tira, eskuorriko jarduera horiek guztiak ERDARAZ (eta zehazki ESPAINOLEZ) antolatu direla zehaztea inportantea iruditzen zait. Lehenbizikoan izena emateko, deitu nuen atzo Azpeiitiko Turismo Bulegora, eta galdetu nuen ea ze hizkuntzatan izango ote ziren. Iruditu zitzaidan sorpresa hartu zutela galderarekin, baina esan zidaten "joandakoen arabera, inork gaztelaniaz eskatzen bazuen, gaztelaniaz izango zela". Bikaina politika, pentsatu nuen. Izatez, gaizki informatu zidaten, hori baino itsusiagoa izan da egoera: bertaratutako guztiak euskaldunak izanda, euskaraz eskatuta, eta gidariak euskara jakinda, bisita azalpena gazteleraz izan da.

Gidariak bazekien euskaraz, ez da ezagutza kontua, prestaketa baizik, landu gabe zeukan edukia euskaraz. Eta bere errua ere ez da izango, esan badiote ez prestatzeko eta dena erdaraz egiteko. Inpresioa hartu dut gaurkoaz gain 2022ko egitarau osoa horrela dela, ez bakarrik gaurkoa. Ez "elebitasun" indefinitu batean, edo "segun nor azaltzen" den, baizik eta ESPAINOLEZ ETA KITO.

Eskuorriak edo Uztarriako albiste honek ez dute zehazten hizkuntza politika. Urola Turismoak ze kudeaketa eredu duen ez dakit, ze izatez, gorago aipatu dudan bezala egitaraua ere ez da ageri beren webgunean. Azkoitiko Udala ez dago UEMAn. baina Azpeitiko Udala bai, eta atzo izena eman, Azpeitiko Turismo Bulegotik egin nuen: pentsa beza baten batek (hau irakurtzen badu) ea UEMAkidetzak erantzukizunik ezartzen duen herrian egiten diren turismo ibilbideak antolatzeko orduan. 

Hizkuntza politikarik gabeko ebento antolakuntza badakigu nolakoa den, edo erdaraz zuzenean, edo bertaratu eta bueno, "euskaraz egingo dugu?" batek eskua altxatu arte eta "es que yo prefiero en castellano". Delako zirkunstantziengatik, antolatzen dena gazteleraz bada, gutxienekoa da abisatzea, estres linguistikoa herritarron bizkar utzi barik: pasa ezazue lotsa zuek antolatzaileok, ez guk. Eta bestela, konpondu, bisitak hizkuntzaren arabera antolatu: ordu honetan hau euskaraz, hura gazteleraz, bestea ingelesez. Ba omen da beste metodo bat inon aplikatzen dena, izena ematen duen lehenak aukeratzen duela hizkuntza: bueno, sistema bat da, web bidezko informazio egoki eta eguneratuarekin funtziona dezakeena.

Nire aldetik oharra bidaliko dut Elebidera eta Hizkuntza Eskubideen Behatokira.

1955eko ekainaren 5ean jaio zen Ernesto Eibarren. Langile familia batean, hirugarrena izan zen geroago lau senide izan ginen familian; Josefi Ostolaza eta Jose Luis Fernandezen umeak.

Eibarren Alfako eskoletan ikasi zuen, gero Institutuan, eta enpresariales ikasketak egin zituen geroago. Txiki zuen goitizena Eibarren, eta ez zen oso handia, baina geuk (Fernandeztar eibartar hauek) aleman jendearekin dugun traza berezian, Rudi Voeller futbolista alemanaren kalkoa zen Ernesto, bibotearekln edo bibote barik, aurpegi eta ile nahasi urdindu berdina zeukaten.

Enpresa eta diru kontuak ikasita, bankuan lan egin zuen Ernestok. Banco de la Vasconia zeritzon hartan. Eibarko Dos de Mayo kaleko sukurtsalean urte askoan, gero Zornotza eta Hernanin ere ibili zen. Vasconia desagertua da; laneko azken urteetan Ernestok ez zuen gogoko nola aldatu den bankagintza. Bere lana hainbat urtean izan zen sukurtsalean jendeari bere aurrezki eta kredituak jestionatzen laguntzea. Azken urteetan, bankuek produktuak saltzen dituzte, eta bulegoko jendea gehiago dira, dirudienez, produktu horien komertzialak edo kolokatzaileak. Hori ez zen bere gogoko lana izan.

Jubilatu zen eta… urte batzuk geratu behar zitzaizkion baina 2020ko pandemia zoroan, diagnostiko batek akaso gehiegi tardatu zuen, eta berandu aurkitu zioten sabeleko minbizia. Tratamentua berandu hasi zen, 2021ean eta jarraitu zuen urte amaierara arte, baina frenatze partzial bat izan zen bakarrik.

Kimioaren minekin ez jarraitzea erabaki zuen abenduan. Serenitate ikaragarriarekin, borondate propioz, bere azken asteetan erakutsi duen gogo sendoak inpaktatu gaitu. Inorentzako erreprotxe barik joan da mundutik, bizi izan den bezala, sekula inori kalterik egin ez dion gizon apal eta zintzoa.

Ernesto zoriontsu izan da Arantxi Barrondo bere emaztearekin. Ermua eta Eitzaga arteko Sallabenteko Barrondotarren arteko Arantxi, izan da andre on bat gizon on baten ondoan. Azken hilabeteetan lanean eta zaintzan aritu da Arantxi, Ernestoren ondoan bezainbeste, zaharretxeko bere lanpostuan, pertsona nagusiak zaintzen Covidaren pandemian. Oraintxe laster jubilatuko da Arantxi, eta zelako momentu injustuan tokatu den hau pentsatzeak bihotza txikitzen digu. Hala ere, eskerrik asko Arantxi, zelan eman animoak orain, zelan eskertu hau dena… esan egin behar da behintzat.

Eta eskerrik asko Ernesto, gure anaia izateagatik, gure langile familian langile bat, laguntzeko prest beti.

Ernestori egingo zaion agurra apala izango da, berak eskatu eta prestatu duen bezala. Hiletarik gabe, martxoaren 19an, larunbatez, Eibarko Otaola kaleko tanatorioan elkartuko gara 11:30etatik 13.00etara, eta arratsaldeko 18:00etatik 19:30etara. Gero erraustuko dute eta Arantxi alargunak hartuko ditu errautsak, intimitaterako.

2022ko eskola egunak atzo hasi ziren, urtarrilak 7, ostiralarekin. Egun bitxi bat; nik zubia nuen lantokian, baina eskolaumeak ikastetxeetara joan ziren. Kasualitatez, egiteko bat neukan ikastola batetik gertu 9ak baino lehentxoago, eta hantxe nengoela aita-alaba batzuk hurbildu ziren.

Ni senide baten zain nengoen, errekadu baterako, kaleko zenbaki jakin baten aurrean. Eta kalean behera etorri ziren aita eta alaba, ikastolako sarrerarantz. Aita gizon gazte bat zen, itsua; esku batean makila zuria ezker-eskuin taka-taka zerabilen bidea egiteko. Beste eskuarekin neskato txiki bati eusten zion, haur hezkuntzakoa izango zen. Eta neskatoak tarteka esaten zuen, "kaixo, kaixo".

Hurbildu zirenean esan zuen neskatoak beste "kaixo" bat, eta espaloian toki eginez erantzun nien, "kaixo, bai, egun on". Aitak erantzun zuen, "egun on", eta bidean behera jarraitu zuten ikastolara.

Ez dakit aitak zeraman haurra, edo haurrak aita. Ez dakit "kaixo" espontaneoak ziren, edo "mugikortasun estrategia", termino moderno batekin esateko. Elkar zeramaten kaletik aita-alabek, "kaixo" esaten Donostiari.

Sustaturen kasuan izan dira 14.000 artikulu. 20 urtean. Bada zerbait. Ondo antolatutako artxibo batean... eta aldiz, klikatzen duzu eduki zahar hartan eta... albiste bakoitzean anotatu genituen estekek ez daramate inora.

Beste artxibo berezi bat ere bada Sustatun. 2012ko udatik, 9 urtez, ia gure bizitzaren erdian Twitterretik euskarazko txioetan aipaturiko beste 39.000 artikulu bildu ditugu. Horietarik 30.000 euskarazko edukia detektatu zaielarik, argitaratuta daude gure artxiboan, bakoitza media batean euskarazko 10 bat txiok bultzatuta. Eta horiek ere gordeta daude.

Aurten, udaberrian, Frantziako zerbitzari batzuetako sutearen ondorioz, Blogariak.net plataforman zeuden hainbat blog euskaldunen edukiak galdu ziren. Ez zen arduradunen erruz: haien merituz zeuden hordeta sarean, istripu zikin bat gertatu arte!

Baina kasu horretan edo Sustaturenean edo Armiarma proiektuarenean... Enpresa edo elkarteon erantzukizun osoa da artxiboak betikotzea? Ez dago euskal artxibo digital bat gordetzeko erantzukizun publikorik?

Ba egon beharko luke.

Muxika, bere elizate eta auzoak, bisitatu ditugu Wikikunde bisitan. Eskualdeko aditua Onintza Enbeita bertsolaria izan da, bertako alaba. Lerro hauek Luistxo Fernandezek idatzi ditu, baina Enbeita lagunak berrikusiak dira, eta bertan kontatzen diren datu eta abarrak bere jakintzari zor zaizkio.

Muxika geografia zabal eta izen zalantzatsuko herria da.. Herri multzoa gehiago. Egungo udalerria, Busturialdeko (eta Urdaibaiko Biosferako) hegoaldea hartzen duena, 1966an osatu zen, hiru eizate eta aurreko udalerri elkartu zirenean Muxika izenekoa bera (Múgica orduan), Ibarruri eta Gorozika. Baina Muxika haren izenari begiratuta ere, inguruko Muxika dorretik dator gehiago inongo gunetik baino: Ugarte zen elizatea, eta Ugarte haren herrigunea (egungo udaletxea dagoen lekua).

Elizate/udalerri bakoitzak bere baserri-auzo multzoa zuen, eta batzuetan udalerri zaharraren izena ikus daiteke oraindik azulejozko seinaleren batean. Gorozikak eta Ibarrurik, gainera, auzo nagusia izen berekoa zuten, Bizkaiko hainbat herritan bezala: Elexalde. Gaur Gorozika-Elexalde eta Ibarruri-Elexalde izenekin topa daitezke auzo zerrendetan.

Izenak

Izenena bada kontua toki honetan… Wikikunderen asmo teorikoa bada izen eta izaera duen Euskal Herriko gune populatuak Wikipediara eroatea, izen faltagatik ez da izango Muxikan. Euskal Onomastikaren Datubaseak (EODA), Euskaltzaindiaren forma arautuen erreferentziak, forma batzuk ematen ditu, ofizialki beste batzuk daude, mapetan beste batzuk agertzen dira, eta bertakoek beren erara ahoskatzen dituzte.

EODAk dio Maguma dela euskaraz, baina izen ofiziala Maume omen, eta mapetan Mauma ikusi dugu, eta are gaztelaniaz Maguna eta Magunas ere bai seinaleetan oraindik.

Zabala auzoa -a artikuluaz ei da, dio Euskaltzaindiak, baina bertakoek Zabale esaten diote, tematsu; eta Kurtzero esan badu Euskaltzaindiak, horri bai, horri -a artikulua gehitzen diote: Kurtzeroa (Asua ere artikuludun tokia, lau baserri Gorozikako Elexalde ondoan. EODAk ez daki honen berri). Burdaria auzoa Burdixe edo Burdijje ahoskatzen da. Aiuria ahoskatze bereziko tokia da, entzun egin behar da Onintza Enbeitaren ahotsean: Auixe transkribatzen du nekez batek, Bizkaiko eskualde honetako ZH-X-J delakoa ezin zuzen emanda. EODAko transkribatze historikoetan Ajjujje irakurri daiteke. Herrian bertan, AJURIAS-IBÁRRURI, dio azulejuzko errotuloak. Gaur da eguna non Zabalek, Asuak, Undak, Magumak edo Aiuriak oraindik tokirik ez dutena Wikipedian: ez argazki bat, ez kokapen bat, ez orri bat. (testu hau argitaratu ondoren etorriko direla uste dut; horretarako lagundu dugu Wikikunden).

Oinarrizko geografia

Hiru elizateen geografia hura 20. mendean transformatu egin zen, eta ipar-hego garraiobideek zatitzen duten eskualde bat da gaur egunean Muxika. Trenbideak (Euskotren-en E4 bidea) eta Bi-635 errepideak ipar-hego ardatzean erdibitzen dute Muxika 21. mendean, gutxi gora-behera Oka ibaiak bezala, baina beste era bateko ondorioekin. Zornotza eta Gernika lotzen duten bideak dira, eta tartekoan bidaiari asko ez dira fijatuko, baina hortxe dago Muxika, eta errepide bistakoaz aparte, ezker-eskuin ekialde eta mendebalderantz dauden baserri auzo, muino eta basoetan, batzuk ezkutuan.

Errepidea batzuentzat konexio den bezala, Muxikako auzoak guztiz zatitzen ditu, tragikoki ere bai: 1970 eta 1980ko hamarkadak arte, trafikoa ez zen oso ugaria, baina frekuentzia eta abiadura handitu zirenean, harrapaketa eta istripuak ugaritu ziren. Kontuz ibiltzeko tokia da Muxikan errepidea 21. mendean ere; baina aldi berean, enpresa eta zerbitzu esparruak haren inguruan daude, eta gune urbanizatuena ere bai, Kurtzeroa, liburutegia, osasun arreta eta eskola (Urretxindorre Herri Eskola) dituen tokia.

Trenak bi geltoki ditu, hegoaldetik etorrita, Zugastietan bata eta Muxika izenekoa bestea, Kurtzeroaren parean. Kurtzeroa bi errepide nagusien gurutzebidea da, Ardoaren bidea dator mendebaldetik, bestea (errepide nagusiaren eta trenbidearen ardatza, Oka ibaiaren bidetik) hegoaldetik.

Auzo eta herriek fisonomia desberdina dute. Agirre, Asua edo Undabeitia hiruzpalau baserri elkartuta dira; beste batzuk baserri sorta luze bat muino batean baseliza batekin (San Roman / Besagiz; edo Unda); batzuek herri itxura dute, eliza, eskola zahar eta frontoiarekin, baserri elkartuak gune batu horren inguruan: Aiuria, Elexalde biak, Maguma, Areatza, Ugarte…

Bestalde, Muxikako lurrak Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren barruan geratzen dira.

Hona Flores Kaperotxipiri aipua, Jose Angel Urkia Araozko txiolariaren eskutik (ilustrazioa ere txio horretatik hartzen dut, Urkiaren amama Bittori Irazabal baita irudian agertzen dena).

Zioen Urkiak: "Gerra aurreko Elgetan gauzak lasai zeuden, Maurizio Flores Kaperotxipik Bittori Irazabal neskatoa txistulari baten ondoan margotu zuen. Baina orain 85 urte frankistak Debagoienean sartu ziren, eta haiek gorriak ikusi zituzten. Kaperotxipi Elgetan harrapatu zuen gerrak." Eta jarraitu nuen nik: Auto bakanetakoa zuen Flores Kaperotxipik Elgetan, eta gure aita eta aitita-amonen gerrako ihesaldiaren lehen etapa auto hartan izan zen, 1936an, Elgetatik Elorriora.

Gizon on horren laguntzarekin hasi zuten urtebeteko ihesaldia eta errefuxiatu bizitza, eta amaitu zen berriro Elgetan, etxeko bostak onik, gizon gaizto batekin topo eginda. Kontatzea merezi ote du? (erantzun positibo batzuen ondoren)... bueno ba, horra laburpentxo bat, errefuxiatu haien ibilerak.

Jaitsi zirela Flores Kaperotxipiren autoan Elorriora esan dizuet... Bueno, uste dut aitita-amamak jaitsi zirela autoan; haien hiru semeak, Jose, Luis [Jose Luis, gure aira] eta Miguel oinez joan zirelakoan nago.

1936ko uda hartan kokatu ziren Durangon, antolakuntza bat egon zen errefuxiatuak banatzeko han eta hemen... hilabete batzuk kezkaz beteak baina erosoak izango ziren. Pentsatzen dut aititak lan egingo zuela armagintzan (armak ezagutzen zituen, grabadorea zen, damaskinatzailea)

1937ko martxoaren 31n, Bizkaiko batailaren hasiera, Molak gidatutako eraso fronteetan eta bonbardaketen hasiera. Ezkurdi plazan, Durango erdian, hondar eta zuhaitz jausien azpian pasatu zuen ataka gure aitak, zauririk gabe, hementxe.

Aita bezala, gainerako familia ere onik irten zen. Baina Durango utzi zuten, eta Bizkaiko frontean zehar ahal bezala hasi ziren atzeraka. Baserri batean edo bestean babes hartuz (ez beti baserritarren gogo onenarekin, milizianoen eskaera edo lapurretekin ere bizi ziren haiek).

Egun batzuen buruan, Bilbon ziren, 1937ko ekain hasieran bertan zeharz kokatzen ditut ze nire aitak gogo-gogoan zituen Bilboko kaleetan egunkari saltzaileak "Euzkadi Roja con la muerte de Mola! Euzkadi Roja con la muerte de Mola!" oihukatzen, hala saltzen baitziren egunkariak orduan, pelikuletan bezala, mutilkoxkorren eskutik. Euzkadi Roja egunkariaren ale hura ekainaren 4koa izango zen, bezperan hil baitzen Mola. Luis Fernandez Zubimendi nire aitak, eta denek, pentsatu zuten gerra irabazia zegoela kriminal hura istripuz hil ondoren!

1937ko ekainaren 3 hartan hil zen Lemoaitzen beste Luis Fernandez bat, Luis Fernandez Agirre falangista boluntarioa; horixe kontatzen du Alberto Barandiaranen erreportaia liburu gomendagarri berriak: "Gurea falangista zen". 

Bilbon zirela, aita eta anaiak apuntatu zituzten ebakuazio untzietarako... Ez zitzaien tokatu eta ni hemen nago hau idazten.

Eta Bilbotik bada, erakunderen batek zuzendu zituen Zaramillora, Gueñesko auzo batera. Etxe bat asignatu zieten eta aititak etxeko jauna saludatu eta eskertu nahi izan zuen. "Ha ido a la Quadra", esan zioten. "Kortara joan bada, laster da bueltan, hemen egongo gara atarian zain". Gauera arte egon ziren zain han, jakin barik La Quadra Gueñesko beste auzo edo herri bat dela...

Zaramillo zirela, herri hura ere bonbardatu zutela gogoan du aitak (baina jada ez zuten bonbek inoiz herri batean harrapatzen, basoan igarotzen zituzten egun argiak). Zaramilloko bonbardaketarik ez da agertzen Gogora Institutuaren mapa honetan, baina bai Gueñesko lau kasu, lau egun. Horietako batean Zaramillotik pasatu ziren, seguru.

Eta gero, bada, akabo gerra. Nazionalek hartu zuten Kadagua harana eta horixe izan zen. Nazionalen soldaduen kamioi batean ere egin zuten bueltako bidearen partea Bizkaian zehar familiak. Txakur bat itsatsi zitzaien kamioira igotzeko unean, hura ere familiakoa bihurtu zen.

lgetara iritsi 1937ko udan, eta alkate berria zegoen. Eskuindar katolikoren bat izango zen, baina gizon ona, nik uste, herritarrentzako oker gehiagorik nahi ez zuena, nahikoa sufrimendu izan zen Elgetan (Anttoni Telleriaren kontakizuna, kasu).

Etxea bonbek suntsitua aurkitu zuen familiak, baina alkateak beste bat eskaini zien. Ez zen jakina jabetza-opari bat, izango ziren gela probisional batzuk, edo alokairu aukera bat... Baina etxe hartan kokatzera joan zirenean, Bergarako falangista talde bat agertu zen. Falangista haien burua, matoi bat. Gure aitita errepublikonoarekin topo egin zuen.

—Nora hoia hi?
—Alkatiak eskaini jeskuk etxe bat eta...
—Alkatiak etxok hemen agintzen, hemen geuk agintzen juau oin, hoia hemendik!

Eta beste "exilio" moduko bat, akabo Elgeta familia harentzat. Senide batzuekin bizitzen jarri ziren lehenengo Antzuolan, eta gero Eibarrera aldatu ziren.

Kanpezu udalerria eta bere herriak bisitatu ditugu Wikikunde bisitan. Eskualdeko aditua Joseba Abaitua izan dugu gure ondoan, Deustuko Unibertsitateko irakaslea, Arabako Mendialdean Natouring.net ekimenarekin turismoa sustatzen ari den ekintzailea, eta Bujanda herriko bizilaguna. Lerro hauek Luistxo Fernandezek idatzi ditu, baina Abaitua lagunak berrikusiak dira, eta bertan kontatzen diren datu eta abarrak bere jakintzari zor zaizkio.

Kanpezu eta Santikurutze

Arabako Mendialdeko eskualdean, Kanpezuk korridore baten lekua egiten du, Gaztelako  eta Nafarroakoen lurren artean. Jatorrizko toponimia ia guztiz erromantzea du eskualdeak, kontraste argia eginez ondo-ondoan dituen Arraia edo Haranarekin, non toponimia alderantziz den ia guztiz euskalduna. Haranari, Kanpezutik, El Valle esaten diote 21. mendean ere. Era bateko haran eta harantxoak ugariak dira Arabako Mendialdean, baina Haranak berak duen forma eta izaera hain da argia (aparteko bisita merezi du bazter horrrek), non inon ez den harrituko nola esaten zaion, dela Harana/Arana edo El Valle.

Santikurutze da herri nagusia eta udalerriaren burua. Zerbitzuak, eskolak eta administrazioak biltzen dituen herria da. Ondo dokumentatua dago oro har Wikipedian, eta ez dugu ohar askorik hartu bertan, baina igo gara gaztelua zegoen begiralekura, eskualdea ikusteko. 

Oteo

Udalerriko beste herrietan, Oteon hasi dugu eguna. Santikurutzetik iparraldera, harroila estu bat igarotako haran batean dago, sakonuneak ezker-eskuin dituen muino batean. Hiru “auzo” eta bi eliza ditu Oteok. Auzoak kale-izen bezala daude markatuta, behekoa, erdikoa eta goikoa. San Mames eliza herriaren hegoaldeko muturrean dago. Goiko auzoan, San Joanen Andre Maria eliza dago (Santa Maria de San Juan, esan digute). Iturri eta uraska bat dago erdiko eta beheko auzoen artean. Frontoi bat, OTEO hizki handi batzuekin, herriko elkartea, San Mames izena duena, eta etxe batzuetan harmarri bikainak.

Bederatzi “vecino” daude bizitzen 2021. urtean, hau da, bizilagunak dituzten etxeak, pertsona gehiago vecinoak baino. Haur bat, horien artean. Bertan jaio eta bizi den gizon nagusi batek kontatu digu, Jose Maria Ortizek. Herriko jaiak San Mames egunekoak direla esan digu, eta gazteek aspaldi, Santa Ageda ere ospatzen zutela.

Inguruez ere hitz egin digu, ipar-ekialdera geratzen den Markillano edo Somorredondo mendian San Kristobal baseliza dagoela. Eta ekialderantz, berriz, Oteoko errota zaharra dagoela.

Autoarekin joanda errota hori topatu dugu. Sabando ibaiaren ur-jauzi baten ondoan dago. Errotaren etxe propioaz gain, bada beste etxe bat ere. Ez daude guztiz hondatuta, eta planak omen daude errestaurazioren batekin tokia erakargarriago egiteko. Parajea bikaina da, ur jauzia eta haren putzua, ederrak. Beherago ibaian, Antoñanako herrirantz, ba omen da beste urjauzi bat, Aguaqué edo Aguake izenekoa. Bertakoek diote nahiago dutela ez dadin mapetan ageriegi azaldu, bestela bisitariek bete eta hondatuko dutela.

Sabando

Oteoko errotatik gorantz, Sabando ibaiaren norabidean kontrara Sabando herrira iritsi gara. Ez da Kanpezu, Arraia baizik, baina geografikoki bertan geneukan.

Herri honen haranak hegoalderantz ematen du, Kanpezurantz, baina herriaren loturek argiagoak dirudite iparraldeko Arraiako beste herriekin eta Haranarekin. Izatez, inguruoetan euskararen toponimiaren muga hori hasten da, eta herri hauxe bera euskal idazle baten jaiolekua izan zen: Joan Batista Gamiz Ruiz de Oteo han jaio zen 1696an.

Sabandok baditu dozena bat “vecino” (etxeak bizirik). Bi eliza ditu, San Gerbasio eta San Protasioren baseliza, eta herriko eliza. Eliza hori, 1960ko hamarkadan eraikia, krimen bat da. Herriko apaizak aurretiazko eliza erromanikoa suntsitu eta modernitate batekin ordezkatu zuen. 21. mendean galdetu Sabandotarrei elizari buruz, eta apaiz haren gainean gaizkiesaka erantzungo dizute (konprobatua). Herriko jaia San Gerbasio egunekoa da, eksainaren 19an.

Antoñana

Beste kontzeju bat, Wikipedian apenas daturik eta irudirik ere ez zuena. Eliza eder bat du, Kanpezuko kanpandorre bikainenarekin. Fisonomiaz, herriak antza du ekialdera duen Zuñigarekin (baina hori Nafarroa da jada).

Muino luzexka baten aldera, ekialdeko aldera ematen duten etxeetan harresi zahar baten aztarnak ikusten dira. Garai batean harresitua egon zen Orbiso duda barik. Ekialdeko alde hori herrikoen ortuek betetzen dute, eta herritik eta bere iturritik ubide filigrana batek ureztatzen dituzte.

Herriaren ipar-ekialdean dago herriko iturria eta labaderoa; bikain errestauratuak. Herriaren beste muturrean, bolatoki bat eskola zaharraren ondoan (orain zentro zibikoa), kale topaketarako toki on bat. 

Herrira daramaten bideetan Urbisu/Orbiso seinale elebidunak ikusi ditugu, baina Euskaltzaindiak ez du ontzat ematen euskarazko Urbisu forma ustezko hori, eta ez da batere argia.

Orbisokoei “Patones” esaten diete Kanpezun. Kontzeju bakoitzekoak badu bere goitizena. Bujandakoak dira “Charrines” (eta Oteokoak ere bai!), Antoñanakoak chapleros, Santakurutzekoak chirriqueros.

Bujanda

Gure gidari Josebaren herri kutunena Bujanda da. Txikiena kontzejuen artean, Oteorekin batera. Izki ibaiaren ertzean dago, zeinari herritarrek Aguamayor esaten zioten. Erreka horren maldetan, magal itzaltsu eta okerrenean dagoela ematen du herriak, haranaren azpialdetik begiratuta ezkerrean. Eskuineko aldean egin balute, hegoaldeko eguzkira begiratzen duten maldetan legoke Bujanda… baina Abaituaren esanetan beste azalpen bat du kokapenak: Eliza ondoan dagoen plazatxotik (kanposantua esaten diote), berdin ikusten da alde batera Santikurutze eta bere gaztelu/elizaren muinoa; eta beste aldera begiratuta Korresko gaztelua zegoen haitza. Bujanda hor dago, Gaztela-Nafarroa konektatzen dituen Arabako “etorbide/haran” honetan talai estrategikoa delako.

San Faustoren eliza, armarri ederrak dituzten etxe batzuk (Polencho etxea, adibidez, 17. mendekoa), eta labadero/iturri bat ere badu herriak.

San Fausto da herriaren zaindari, eta ikurra, eta jaien ardatza (mugituta dituzten arren dataz, urriko lehen astera). Santuaren gorpu ustelgabea gordetzen da elizan. 

Fausto deuna istorio aldakorreko santu bat da. Antzinako martiri gisa azaltzen da martitologietan lehenbizi; gero Ekialdeko lurretara mairu artera joan zela kokatzen dute beste alegia batzuek; nekazarien ikur ere bihurtu zen beste istorio bategatik: mairuen jauntxoak preso hartu zuenean, lurra lantzera behartu nahi izan zutela Fausto; baina Faustok agindua bete ez, eta otoi egiten jarraitu zuen, bitartean aitzurrak lurra bere partez miratiz landu zuelarik… 

Dena dela, duela 1400 urte edo, hil zen San Fausto, eta agindua eman zuen, hildakoen igo zezatela asto baten gainera, eta eraman zezala astoak atseden hartu beharreko puntu batera. Nonbait Kataluniatik abiatu ziren astoa eta Faustoren gorpua, eta Bujandaraino iritsi. Herriko maldetan, hiru aldiz belaunikatu zen astoa (zurezko hiru gurutze daude puntu horietan 21. mendietan); eta hirugarren belaunikatzearekin, han utzi zuen gorpua astoak. Puntu horretantxe dago eliza eraikia, eta barruan San Faustoren gorputz ustelgabea.