Gure gatzaga meditarraneoak

Halaxe jardun dut, apurka apurka, Euskal Herriko gatzagen inbentario bat egiten. Gesaltza edo Añanakoak ezagutzen ditugu gehienok, erakarpen turistiko bat bilakatu dira, baina Nafarroan badira beste bi aktibo Jaitzen eta Aguilar Kodesen; eta 20. mendera arte dozena bat egon izan ziren martxan, gatzuna lurrentzetik gatza ekoizten zuten instalazio tradizionalak. Gehientsuak dokumentatu ditudala uste dut, baina baliteke hutsunerik izatea. Eta gogoa dut Aguilar Kodeskoak datorren urtean bisitatzeko, oraindik aktibo diren ezezagunenak, nonbait familia ustiatzaile bakarraren enpeinuarekin martxan.

Dozena bat gatzaga horietan, marra bat egin daiteke ipar-hego bereizketa argi batekin. Iparraldera geratzen dira bi, beste hamar hegoaldera; oso distantzia txikian, baina banaketa ebidente batek bereiziak: uren banalerroak erabakitzen du.

Bizkaiko Itsasoko edo Mediterraneoko isurialdeetan kokatutako putzu eta errekastoetako gatzun edo ur gazia lurruntzeko bi metodo determinatzen dira horrela. Iparraldera, Leintz-Gatzagan eta Nafarroa Behereko Ugarreko gatzaga desagertuetan ura irakin egiten zen dorla edo galdara batzuk sutan jarrita. Leintz-Gatzagan zortzi dorla zeuden (eta gaur egungo museoan dorla berriak ere erabultzen dira erakustaldietan), eta Aintzila eta Ezterenzubi arteko paraje baxenabartarrean, 29 egon ziren, bakoitza familia baten kontzesioa. Hegoaldeko beste hamar puntuetan, ostera, eguzkitara jarritako larrain edo koadroetan naturalki lurruntzen zen eta lurruntzen da oraindik ura.

Euskal Herria ez da handia, eta klima ñabardurak isurialdeetan egon badaudela badakigu (baita mendialde eta haranen artean). Hala ere, arreta deitu dit kilometro gutxiko distantzietan jarduera ekonomiko funtsezko bat mendeetan nola baldintzatu duen klimak. 

Eta, kopuruz besterik ez bada, hegoaldeko gatzagak, lurrunketa naturalekoak, mordoxka bat gehiago izan dira. Mediterraneoko isurialdekoak. Lurraldez ere, gure herria, alderdi honetatik zabalagoa baita, mapari erreparatzen badiogu.

Irudipena dut gainera, eta hau susmo pertsonal bat besterik ez da, gure herria, atlantikoa eta bikingoa baino gehiago, meditarraneoa dela, etruskoa, anatolioa, pixkat fenizioa. Hau adierazteko froga handirik ez dut, baina gatz pixka batekin hornitu nahi nuen Ttap aldizkarirako egindako iruzkin bat, eta horixe da irten dena.

PD1. Bide batez, tresna berezi bat ikus daitekeena Gesaltzan, Artetan eta Aguilar Kodesen: trabuketea. Jakizue trabuketea sailkatu dela EH Historia 100 Objektutan gauzara.

Trabuketea bada, baita ere, katapulta mota bat izendatzen duen terminoa (fr. trebuchet). Iñaki Perurenak dauka bat bere terrenoetan, arrazoi esoterikoak direla medio.

PD2.  Aguilar Kodesera datorren urteko udan joan beharko da baten bat argazkiak egitera ea geratzen den trabuketerik eta gatzagarik... 21. mendeko albiste eta argazkiak badaude tokiarenak, baina ustiatzaile bakarrari esker eusten dio tokiak, nik uste. Ea ba.