Muxika, bere elizate eta auzoak, bisitatu ditugu Wikikunde bisitan. Eskualdeko aditua Onintza Enbeita bertsolaria izan da, bertako alaba. Lerro hauek Luistxo Fernandezek idatzi ditu, baina Enbeita lagunak berrikusiak dira, eta bertan kontatzen diren datu eta abarrak bere jakintzari zor zaizkio.

Muxika geografia zabal eta izen zalantzatsuko herria da.. Herri multzoa gehiago. Egungo udalerria, Busturialdeko (eta Urdaibaiko Biosferako) hegoaldea hartzen duena, 1966an osatu zen, hiru eizate eta aurreko udalerri elkartu zirenean Muxika izenekoa bera (Múgica orduan), Ibarruri eta Gorozika. Baina Muxika haren izenari begiratuta ere, inguruko Muxika dorretik dator gehiago inongo gunetik baino: Ugarte zen elizatea, eta Ugarte haren herrigunea (egungo udaletxea dagoen lekua).

Elizate/udalerri bakoitzak bere baserri-auzo multzoa zuen, eta batzuetan udalerri zaharraren izena ikus daiteke oraindik azulejozko seinaleren batean. Gorozikak eta Ibarrurik, gainera, auzo nagusia izen berekoa zuten, Bizkaiko hainbat herritan bezala: Elexalde. Gaur Gorozika-Elexalde eta Ibarruri-Elexalde izenekin topa daitezke auzo zerrendetan.

Izenak

Izenena bada kontua toki honetan… Wikikunderen asmo teorikoa bada izen eta izaera duen Euskal Herriko gune populatuak Wikipediara eroatea, izen faltagatik ez da izango Muxikan. Euskal Onomastikaren Datubaseak (EODA), Euskaltzaindiaren forma arautuen erreferentziak, forma batzuk ematen ditu, ofizialki beste batzuk daude, mapetan beste batzuk agertzen dira, eta bertakoek beren erara ahoskatzen dituzte.

EODAk dio Maguma dela euskaraz, baina izen ofiziala Maume omen, eta mapetan Mauma ikusi dugu, eta are gaztelaniaz Maguna eta Magunas ere bai seinaleetan oraindik.

Zabala auzoa -a artikuluaz ei da, dio Euskaltzaindiak, baina bertakoek Zabale esaten diote, tematsu; eta Kurtzero esan badu Euskaltzaindiak, horri bai, horri -a artikulua gehitzen diote: Kurtzeroa (Asua ere artikuludun tokia, lau baserri Gorozikako Elexalde ondoan. EODAk ez daki honen berri). Burdaria auzoa Burdixe edo Burdijje ahoskatzen da. Aiuria ahoskatze bereziko tokia da, entzun egin behar da Onintza Enbeitaren ahotsean: Auixe transkribatzen du nekez batek, Bizkaiko eskualde honetako ZH-X-J delakoa ezin zuzen emanda. EODAko transkribatze historikoetan Ajjujje irakurri daiteke. Herrian bertan, AJURIAS-IBÁRRURI, dio azulejuzko errotuloak. Gaur da eguna non Zabalek, Asuak, Undak, Magumak edo Aiuriak oraindik tokirik ez dutena Wikipedian: ez argazki bat, ez kokapen bat, ez orri bat. (testu hau argitaratu ondoren etorriko direla uste dut; horretarako lagundu dugu Wikikunden).

Oinarrizko geografia

Hiru elizateen geografia hura 20. mendean transformatu egin zen, eta ipar-hego garraiobideek zatitzen duten eskualde bat da gaur egunean Muxika. Trenbideak (Euskotren-en E4 bidea) eta Bi-635 errepideak ipar-hego ardatzean erdibitzen dute Muxika 21. mendean, gutxi gora-behera Oka ibaiak bezala, baina beste era bateko ondorioekin. Zornotza eta Gernika lotzen duten bideak dira, eta tartekoan bidaiari asko ez dira fijatuko, baina hortxe dago Muxika, eta errepide bistakoaz aparte, ezker-eskuin ekialde eta mendebalderantz dauden baserri auzo, muino eta basoetan, batzuk ezkutuan.

Errepidea batzuentzat konexio den bezala, Muxikako auzoak guztiz zatitzen ditu, tragikoki ere bai: 1970 eta 1980ko hamarkadak arte, trafikoa ez zen oso ugaria, baina frekuentzia eta abiadura handitu zirenean, harrapaketa eta istripuak ugaritu ziren. Kontuz ibiltzeko tokia da Muxikan errepidea 21. mendean ere; baina aldi berean, enpresa eta zerbitzu esparruak haren inguruan daude, eta gune urbanizatuena ere bai, Kurtzeroa, liburutegia, osasun arreta eta eskola (Urretxindorre Herri Eskola) dituen tokia.

Trenak bi geltoki ditu, hegoaldetik etorrita, Zugastietan bata eta Muxika izenekoa bestea, Kurtzeroaren parean. Kurtzeroa bi errepide nagusien gurutzebidea da, Ardoaren bidea dator mendebaldetik, bestea (errepide nagusiaren eta trenbidearen ardatza, Oka ibaiaren bidetik) hegoaldetik.

Auzo eta herriek fisonomia desberdina dute. Agirre, Asua edo Undabeitia hiruzpalau baserri elkartuta dira; beste batzuk baserri sorta luze bat muino batean baseliza batekin (San Roman / Besagiz; edo Unda); batzuek herri itxura dute, eliza, eskola zahar eta frontoiarekin, baserri elkartuak gune batu horren inguruan: Aiuria, Elexalde biak, Maguma, Areatza, Ugarte…

Bestalde, Muxikako lurrak Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren barruan geratzen dira.

Hona Flores Kaperotxipiri aipua, Jose Angel Urkia Araozko txiolariaren eskutik (ilustrazioa ere txio horretatik hartzen dut, Urkiaren amama Bittori Irazabal baita irudian agertzen dena).

Zioen Urkiak: "Gerra aurreko Elgetan gauzak lasai zeuden, Maurizio Flores Kaperotxipik Bittori Irazabal neskatoa txistulari baten ondoan margotu zuen. Baina orain 85 urte frankistak Debagoienean sartu ziren, eta haiek gorriak ikusi zituzten. Kaperotxipi Elgetan harrapatu zuen gerrak." Eta jarraitu nuen nik: Auto bakanetakoa zuen Flores Kaperotxipik Elgetan, eta gure aita eta aitita-amonen gerrako ihesaldiaren lehen etapa auto hartan izan zen, 1936an, Elgetatik Elorriora.

Gizon on horren laguntzarekin hasi zuten urtebeteko ihesaldia eta errefuxiatu bizitza, eta amaitu zen berriro Elgetan, etxeko bostak onik, gizon gaizto batekin topo eginda. Kontatzea merezi ote du? (erantzun positibo batzuen ondoren)... bueno ba, horra laburpentxo bat, errefuxiatu haien ibilerak.

Jaitsi zirela Flores Kaperotxipiren autoan Elorriora esan dizuet... Bueno, uste dut aitita-amamak jaitsi zirela autoan; haien hiru semeak, Jose, Luis [Jose Luis, gure aira] eta Miguel oinez joan zirelakoan nago.

1936ko uda hartan kokatu ziren Durangon, antolakuntza bat egon zen errefuxiatuak banatzeko han eta hemen... hilabete batzuk kezkaz beteak baina erosoak izango ziren. Pentsatzen dut aititak lan egingo zuela armagintzan (armak ezagutzen zituen, grabadorea zen, damaskinatzailea)

1937ko martxoaren 31n, Bizkaiko batailaren hasiera, Molak gidatutako eraso fronteetan eta bonbardaketen hasiera. Ezkurdi plazan, Durango erdian, hondar eta zuhaitz jausien azpian pasatu zuen ataka gure aitak, zauririk gabe, hementxe.

Aita bezala, gainerako familia ere onik irten zen. Baina Durango utzi zuten, eta Bizkaiko frontean zehar ahal bezala hasi ziren atzeraka. Baserri batean edo bestean babes hartuz (ez beti baserritarren gogo onenarekin, milizianoen eskaera edo lapurretekin ere bizi ziren haiek).

Egun batzuen buruan, Bilbon ziren, 1937ko ekain hasieran bertan zeharz kokatzen ditut ze nire aitak gogo-gogoan zituen Bilboko kaleetan egunkari saltzaileak "Euzkadi Roja con la muerte de Mola! Euzkadi Roja con la muerte de Mola!" oihukatzen, hala saltzen baitziren egunkariak orduan, pelikuletan bezala, mutilkoxkorren eskutik. Euzkadi Roja egunkariaren ale hura ekainaren 4koa izango zen, bezperan hil baitzen Mola. Luis Fernandez Zubimendi nire aitak, eta denek, pentsatu zuten gerra irabazia zegoela kriminal hura istripuz hil ondoren!

1937ko ekainaren 3 hartan hil zen Lemoaitzen beste Luis Fernandez bat, Luis Fernandez Agirre falangista boluntarioa; horixe kontatzen du Alberto Barandiaranen erreportaia liburu gomendagarri berriak: "Gurea falangista zen". 

Bilbon zirela, aita eta anaiak apuntatu zituzten ebakuazio untzietarako... Ez zitzaien tokatu eta ni hemen nago hau idazten.

Eta Bilbotik bada, erakunderen batek zuzendu zituen Zaramillora, Gueñesko auzo batera. Etxe bat asignatu zieten eta aititak etxeko jauna saludatu eta eskertu nahi izan zuen. "Ha ido a la Quadra", esan zioten. "Kortara joan bada, laster da bueltan, hemen egongo gara atarian zain". Gauera arte egon ziren zain han, jakin barik La Quadra Gueñesko beste auzo edo herri bat dela...

Zaramillo zirela, herri hura ere bonbardatu zutela gogoan du aitak (baina jada ez zuten bonbek inoiz herri batean harrapatzen, basoan igarotzen zituzten egun argiak). Zaramilloko bonbardaketarik ez da agertzen Gogora Institutuaren mapa honetan, baina bai Gueñesko lau kasu, lau egun. Horietako batean Zaramillotik pasatu ziren, seguru.

Eta gero, bada, akabo gerra. Nazionalek hartu zuten Kadagua harana eta horixe izan zen. Nazionalen soldaduen kamioi batean ere egin zuten bueltako bidearen partea Bizkaian zehar familiak. Txakur bat itsatsi zitzaien kamioira igotzeko unean, hura ere familiakoa bihurtu zen.

lgetara iritsi 1937ko udan, eta alkate berria zegoen. Eskuindar katolikoren bat izango zen, baina gizon ona, nik uste, herritarrentzako oker gehiagorik nahi ez zuena, nahikoa sufrimendu izan zen Elgetan (Anttoni Telleriaren kontakizuna, kasu).

Etxea bonbek suntsitua aurkitu zuen familiak, baina alkateak beste bat eskaini zien. Ez zen jakina jabetza-opari bat, izango ziren gela probisional batzuk, edo alokairu aukera bat... Baina etxe hartan kokatzera joan zirenean, Bergarako falangista talde bat agertu zen. Falangista haien burua, matoi bat. Gure aitita errepublikonoarekin topo egin zuen.

—Nora hoia hi?
—Alkatiak eskaini jeskuk etxe bat eta...
—Alkatiak etxok hemen agintzen, hemen geuk agintzen juau oin, hoia hemendik!

Eta beste "exilio" moduko bat, akabo Elgeta familia harentzat. Senide batzuekin bizitzen jarri ziren lehenengo Antzuolan, eta gero Eibarrera aldatu ziren.

Kanpezu udalerria eta bere herriak bisitatu ditugu Wikikunde bisitan. Eskualdeko aditua Joseba Abaitua izan dugu gure ondoan, Deustuko Unibertsitateko irakaslea, Arabako Mendialdean Natouring.net ekimenarekin turismoa sustatzen ari den ekintzailea, eta Bujanda herriko bizilaguna. Lerro hauek Luistxo Fernandezek idatzi ditu, baina Abaitua lagunak berrikusiak dira, eta bertan kontatzen diren datu eta abarrak bere jakintzari zor zaizkio.

Kanpezu eta Santikurutze

Arabako Mendialdeko eskualdean, Kanpezuk korridore baten lekua egiten du, Gaztelako  eta Nafarroakoen lurren artean. Jatorrizko toponimia ia guztiz erromantzea du eskualdeak, kontraste argia eginez ondo-ondoan dituen Arraia edo Haranarekin, non toponimia alderantziz den ia guztiz euskalduna. Haranari, Kanpezutik, El Valle esaten diote 21. mendean ere. Era bateko haran eta harantxoak ugariak dira Arabako Mendialdean, baina Haranak berak duen forma eta izaera hain da argia (aparteko bisita merezi du bazter horrrek), non inon ez den harrituko nola esaten zaion, dela Harana/Arana edo El Valle.

Santikurutze da herri nagusia eta udalerriaren burua. Zerbitzuak, eskolak eta administrazioak biltzen dituen herria da. Ondo dokumentatua dago oro har Wikipedian, eta ez dugu ohar askorik hartu bertan, baina igo gara gaztelua zegoen begiralekura, eskualdea ikusteko. 

Oteo

Udalerriko beste herrietan, Oteon hasi dugu eguna. Santikurutzetik iparraldera, harroila estu bat igarotako haran batean dago, sakonuneak ezker-eskuin dituen muino batean. Hiru “auzo” eta bi eliza ditu Oteok. Auzoak kale-izen bezala daude markatuta, behekoa, erdikoa eta goikoa. San Mames eliza herriaren hegoaldeko muturrean dago. Goiko auzoan, San Joanen Andre Maria eliza dago (Santa Maria de San Juan, esan digute). Iturri eta uraska bat dago erdiko eta beheko auzoen artean. Frontoi bat, OTEO hizki handi batzuekin, herriko elkartea, San Mames izena duena, eta etxe batzuetan harmarri bikainak.

Bederatzi “vecino” daude bizitzen 2021. urtean, hau da, bizilagunak dituzten etxeak, pertsona gehiago vecinoak baino. Haur bat, horien artean. Bertan jaio eta bizi den gizon nagusi batek kontatu digu, Jose Maria Ortizek. Herriko jaiak San Mames egunekoak direla esan digu, eta gazteek aspaldi, Santa Ageda ere ospatzen zutela.

Inguruez ere hitz egin digu, ipar-ekialdera geratzen den Markillano edo Somorredondo mendian San Kristobal baseliza dagoela. Eta ekialderantz, berriz, Oteoko errota zaharra dagoela.

Autoarekin joanda errota hori topatu dugu. Sabando ibaiaren ur-jauzi baten ondoan dago. Errotaren etxe propioaz gain, bada beste etxe bat ere. Ez daude guztiz hondatuta, eta planak omen daude errestaurazioren batekin tokia erakargarriago egiteko. Parajea bikaina da, ur jauzia eta haren putzua, ederrak. Beherago ibaian, Antoñanako herrirantz, ba omen da beste urjauzi bat, Aguaqué edo Aguake izenekoa. Bertakoek diote nahiago dutela ez dadin mapetan ageriegi azaldu, bestela bisitariek bete eta hondatuko dutela.

Sabando

Oteoko errotatik gorantz, Sabando ibaiaren norabidean kontrara Sabando herrira iritsi gara. Ez da Kanpezu, Arraia baizik, baina geografikoki bertan geneukan.

Herri honen haranak hegoalderantz ematen du, Kanpezurantz, baina herriaren loturek argiagoak dirudite iparraldeko Arraiako beste herriekin eta Haranarekin. Izatez, inguruoetan euskararen toponimiaren muga hori hasten da, eta herri hauxe bera euskal idazle baten jaiolekua izan zen: Joan Batista Gamiz Ruiz de Oteo han jaio zen 1696an.

Sabandok baditu dozena bat “vecino” (etxeak bizirik). Bi eliza ditu, San Gerbasio eta San Protasioren baseliza, eta herriko eliza. Eliza hori, 1960ko hamarkadan eraikia, krimen bat da. Herriko apaizak aurretiazko eliza erromanikoa suntsitu eta modernitate batekin ordezkatu zuen. 21. mendean galdetu Sabandotarrei elizari buruz, eta apaiz haren gainean gaizkiesaka erantzungo dizute (konprobatua). Herriko jaia San Gerbasio egunekoa da, eksainaren 19an.

Antoñana

Beste kontzeju bat, Wikipedian apenas daturik eta irudirik ere ez zuena. Eliza eder bat du, Kanpezuko kanpandorre bikainenarekin. Fisonomiaz, herriak antza du ekialdera duen Zuñigarekin (baina hori Nafarroa da jada).

Muino luzexka baten aldera, ekialdeko aldera ematen duten etxeetan harresi zahar baten aztarnak ikusten dira. Garai batean harresitua egon zen Orbiso duda barik. Ekialdeko alde hori herrikoen ortuek betetzen dute, eta herritik eta bere iturritik ubide filigrana batek ureztatzen dituzte.

Herriaren ipar-ekialdean dago herriko iturria eta labaderoa; bikain errestauratuak. Herriaren beste muturrean, bolatoki bat eskola zaharraren ondoan (orain zentro zibikoa), kale topaketarako toki on bat. 

Herrira daramaten bideetan Urbisu/Orbiso seinale elebidunak ikusi ditugu, baina Euskaltzaindiak ez du ontzat ematen euskarazko Urbisu forma ustezko hori, eta ez da batere argia.

Orbisokoei “Patones” esaten diete Kanpezun. Kontzeju bakoitzekoak badu bere goitizena. Bujandakoak dira “Charrines” (eta Oteokoak ere bai!), Antoñanakoak chapleros, Santakurutzekoak chirriqueros.

Bujanda

Gure gidari Josebaren herri kutunena Bujanda da. Txikiena kontzejuen artean, Oteorekin batera. Izki ibaiaren ertzean dago, zeinari herritarrek Aguamayor esaten zioten. Erreka horren maldetan, magal itzaltsu eta okerrenean dagoela ematen du herriak, haranaren azpialdetik begiratuta ezkerrean. Eskuineko aldean egin balute, hegoaldeko eguzkira begiratzen duten maldetan legoke Bujanda… baina Abaituaren esanetan beste azalpen bat du kokapenak: Eliza ondoan dagoen plazatxotik (kanposantua esaten diote), berdin ikusten da alde batera Santikurutze eta bere gaztelu/elizaren muinoa; eta beste aldera begiratuta Korresko gaztelua zegoen haitza. Bujanda hor dago, Gaztela-Nafarroa konektatzen dituen Arabako “etorbide/haran” honetan talai estrategikoa delako.

San Faustoren eliza, armarri ederrak dituzten etxe batzuk (Polencho etxea, adibidez, 17. mendekoa), eta labadero/iturri bat ere badu herriak.

San Fausto da herriaren zaindari, eta ikurra, eta jaien ardatza (mugituta dituzten arren dataz, urriko lehen astera). Santuaren gorpu ustelgabea gordetzen da elizan. 

Fausto deuna istorio aldakorreko santu bat da. Antzinako martiri gisa azaltzen da martitologietan lehenbizi; gero Ekialdeko lurretara mairu artera joan zela kokatzen dute beste alegia batzuek; nekazarien ikur ere bihurtu zen beste istorio bategatik: mairuen jauntxoak preso hartu zuenean, lurra lantzera behartu nahi izan zutela Fausto; baina Faustok agindua bete ez, eta otoi egiten jarraitu zuen, bitartean aitzurrak lurra bere partez miratiz landu zuelarik… 

Dena dela, duela 1400 urte edo, hil zen San Fausto, eta agindua eman zuen, hildakoen igo zezatela asto baten gainera, eta eraman zezala astoak atseden hartu beharreko puntu batera. Nonbait Kataluniatik abiatu ziren astoa eta Faustoren gorpua, eta Bujandaraino iritsi. Herriko maldetan, hiru aldiz belaunikatu zen astoa (zurezko hiru gurutze daude puntu horietan 21. mendietan); eta hirugarren belaunikatzearekin, han utzi zuen gorpua astoak. Puntu horretantxe dago eliza eraikia, eta barruan San Faustoren gorputz ustelgabea.

Testu hauek Luistxok idatzi ditu, baina bertako kontu, datu eta abarrak Jose Angel Urkia araoztarrak emandakoak dira.

Araotzera sartzen, Jaturabe

Urteagain gainean, Uribarri auzoan. Taberna eta etxe batzuk, Urtiagaiñ, eta diputazioaren Guardetxea. Hantxe geratu gara, baina gero jaitsi gara Arrikrutzeko leizeetarako egin den aparkalekura. Errepidez, hantxe hasten da Araotz, esan liteke.

Gainean, Akerraitz eta arkaitz horietan iparralderako, Aitzulo. Azken honek ematen duen ikusmiran, leize edo arku naturalaren barruan segun eguzkiak nola eman, barrualdeko harri batek gizon baten itxura hartzen du, obispua, gotzaina, bertakoek esan bezala.

Inguru honek, harroila honek, Jaturabe du izena. Baserri eta errota izandako bat bada bertan. Jaturabeko urtegian, ezkerreko labarrak Sandailikoak, eta eskumakoak, Maiñako haitza, edo Madinakoa, goian auzo hori baitago.

Hortik du sarbide nagusia auzoak orain, errepidea, 1930ean egina. Bestela, oso bide zaila zuen arroila honetatik (istripuen lekukotza dago bertan). Mendialdetik Aretxabaleta eta Araba alderako beste pasabide batzuk ere baditu haranak,

Araozko hegoaldeko muga hartzen du Elgeako mendikateak, Arabarekin muga da. Eta bertan izen berezia du: Araba-mendia. (ala Araba-mendiak pluralez?). Gaur egunean haizerrota elektrikoak nabari dira mendien perfilean, hegohaizea denean erlojuz kontra biraka, eta iparraldearekin, erlojuaren zentzuan (Araoztik ikusia).

Amillana haizeak (hego haize freskoak) sortzen duen lainoa ere nabari da Araba-mendietan.

Errepide ondotik, ur kanal bat ere badoa Araoztik, Union Cerrajerara zihoana. Orain ba omen du aprobetxamendu bat… badira beste kanal batzuk ere haranean.

Ikusi ditugun landareak, ipuru edo kiniebroa, zumarra (ugari baina asko gaixo), kobetako asuna (urtica membraneacea…). Espezie urri-urri batzuk ere seinalatu dizkigu haraneko puntu batzuetan Urkiak, baina ez ditugu markatu argazkiz, ez dadin kokapena agerian jarri furtiboentzat.

Jaturaben zenbait hilarri daude bide bazterretan. Istripuz hilak batzuk, borroka batean amilduta hil zen Juan Angel Beitia kontrabandistarena bestea. (historiak merezi du).

Sandailiko ermita eta kobazuloa

Jaturabeko harroilaren gainean, ezkerrean, labarretan gora doan bidexka batetik iristen da bertara. Bide horretan bada iturri lehor bat, garai batean ur miraritsua zuela esaten zutena. Sandailiko iturrikoa baino, benetako ur miraritsua horixe zela dio Urkiak.

Sandailin, Urkiak zalantzak ditu izenaren etimologia kristauaz (San Elias), eta aurretiazko substratu paganoaren susmoa du berak. Etxe abandonatu bat dago harpearen sarreran, eta harpearen barruan, baseliza bera, azpian solairu parea ere baduena.

Harperako eskilaretan dago ur miraritsuaren aska, ez iturri batek hornitua, baizik eta goitik itoginek estalagmiten eran elikatzen dutena, tantaka, etengabe. Ur horren erabilpena fertilitatearekin lotzen da alegia popularretan. Umeak izan aurretik, hatzamar bat edo bi sartu behar direla (ume bat edo bi eskatzeko); edo ipurdia sartu behar dela askan… Baita haur jaioberriari osasuna opa izateko, umea osorik askan sartu behar ote den. Horien arrastoren bat bada 21. mendean; haurren arropak uretan busti, eta baseliza barruan utzi dituztenak badira (ikusi ditugu haurtxo jantzi horiek atetik).

1980ko ekainean berriztu zuten, eta orduan egin ziren azken erromeriak. Ordura arte, urteroko zita zen bazkaria egitea Sandailin 1972. urtearen ingurura arte, baina ez San Eliasen egunean, baizik eta San Joan igaro eta hurrengo asteburuan, ekainean. Ukitu irreberente bat zuen jaiak, baimendua zegoen abadeez txarto berba egitea, abadea bertan zela ere.

Sandailin aurki daitekeen faunan, Ptyonoprogne rupestris edo haitz-enara, Araotzen Sandaili-txoria izendatzen dutena.

Zubia auzoa

Zubia auzoa, artikuluarekin ahoskatua (Zubixa… Zubiko ermita), errepidetik aurkitzen den lehen auzoa da. Badira etxe batzuk errekaren pare, ermita zahar baten hondakinekin, baina ekialderanzko maldetan dago baserri gehienen muinoa eta latsarri edo labaderoa, Argiñena baserrira itsatsia.

Auzo txikiak dira Araozkoak, batzuk elkarren ondoan daude, baina bakoitzak badu bere labaderoa eta identitatea. Araoztarrek elkar kokatzen dute auzune hauen arabera, honakoa Uxartekoa, eta bestea Aizkorbekoa…

Zubiatik beste zenbait auzo ikusten dira ondo… Gerneta izan ezik. Zenbait familia ospetsuren jatorria bertan dela diotsute bertakoak, Guillermo Zubia enpresariorena, adibidez; edo Txillardegiren arbaso Enparantzadarrak handik sortuak direla. Lopena baserri bat ere bada, eta horrek Lope de Agirrerekin lotura ote duen diote batzuek… Agirreren araoztartasuna frogatu gabea da, noski, baina bertakoen artean ere, probableagotzat jotzen dute Agerre auzokoa ote zen.

Zubiako gainaldetik bidea doa Aitzulora, mendizaleek ezagun dutena. Horren ondoan, Eugenio Barrena bertako artistak egindako eskulturazko mausoleo bat dago, harriz, burdinaz eta egurrezko sorkuntzekin.

Agerre gainean dagoen Santa Kruz baseliza ere ikusi dugu Zubiatik, Andarto mendiaren azpian. Hara ere egiten ziren prozesio edo bisitak, errogatibak euri eskean.

Nolakoa den Araotz eta bere herrigunea, Elizondo

Zubiatik Araotz 21. mendearen hasieran nolakoa den ikusi dugu. Zelai berde ugari, baina oso gutxi nekazaritzarako landuak (ez bada ortu txikiren bat etxeren batek kontsumo propiorako). Abeltzaintza gehiago ikusten da, ganadua, ardiak, behorrak… Apenas dira 60 biztanle, eta ematen du etxe gehiago daudela (litekeena), baina baserriak oro har egoera nahiko onean daude, etxe funtzionalak dira, bigarren etxebizitza moduan funtzionatzen dute Oñatin eta oro har Debagoienean kooperatiba eta gainerakoetan lana eta bizibidea topatu dutenentzat; asko Araozkoak jatorriz. Horrela, biztanle urriek adieraziko luketena baino biziagoa dirudi haranak. 

Era berean, Oñatiko kontestuan, Araotz herri bat dela ikusten da, elizatea ofizialki, baina bere auzune propioekin, haran geografia argiarekin, hau herria da. Alkate bat ere badute, lau urtean behin hark proposatzen du terna bat bere burua ordezkatzen, eta hiru horiek elkartzen dira euren artean hurrengoa nor izango den adosteko.

20. mendean auzolana oso ohikoa zen, baina istripu larriak eta heriotzak ere izan ziren zenbait lanetan, adibidez frontoiaren 1950eko hamarkadako eraikuntzan; eta lan horren oroitzapen onik ez dagoela sumatu dugu bertako batzuekin hizketan. Gaur egunean, kontratupeko lana nahiago dute, eta auzolana egiten denean, aseguru egoki batekin.

Elizondo herrigune nagusian, auzoko etxea, San Migel eliza, frontoia, bolatokia.. eskola zaharrak: mutilena zaharrena, sakristuaren etxeari itsatsia, eta beriragoa, neskena zena, berrizten arin dena 2021. urtean, ostatu bihurtzeko.

Kanpandorrean, alde baterakoek apaindura gutxiago dute. Zergatik? auzo bateko aberatsen batek kendu zituelako akaso?

Joaldi desberdinak ere bazituzten kanpaiek, haur bat hiltzen zenekoa, soinu finagokoa, Agerre auzora ematen zuen aldeko kanpaiak ematen zuen. 

San Migel da elizaren santua, baina Araozko jaiak Trinitateak dira, data mugikorrekoak, Bergarako Pazkoak izan eta astebetera egiten dira. 

Beste ohitura bat San Migel elizara lotua, San Joanetan erruda eta apioa eraman bertara kutun zintzilikario batzuetan sarturik, eta apaizak bedeinkatzen zituen. Sorginkeria eta gaiztakeriaren kontrako babesa emateko edo.

Araozko beste auzoak

Elizondotik oso gertu, bi auzo, errepidean gora Uriarte (Uxarte) eta gorago Aizkorbe, bakoitza bere labaderoarekin.

Elizondo baino beherago, errekaren pare, Ugaran eta Jausoro.

Aparte haran nagusiko bistetatik, Gerneta; Gérneta esdrujuloa ahoskatzeko orduan. Mariuntz izeneko gainaren azpian; hiru baserri baizik ez: Gerneta-Etxebarri, Gerneta-Erdikoa eta Gerneta-Andikoetxe.

Mariuntzeko gainean, Gernetara begira, burdinazko gurutze bat dago. Araotz inguratzen duten mendietan harrizko gurutze zenbait daude… ohitura zen 20. mendera arte apaizak ibilbidea egitea gurutzeak bedeinkatzen, txingorrradarik (“harri-zaparradarik”) egin ez eta eguraldiaren alde.

Aratzurti (Araotz Urriuti), eta Madina (edo Maña, Maiña, Madiña) urrutiagotik ikusi ditugu.

Berezao 

Araotzen ibili ondoren, haranetik irten gara, eta Oñatiko bertako paraje batzuk ezagutu ditugu. Oñatiko hegoaldetik luzatzen diren bi auzune dira Berezao eta Murgia…

Berezaoko parte bat, kaletik gertukoena, industrialde bihurtua da 20. mendetik. Bertan zegoen Zahor txokolate lantegia, gaur egun Natra izena duena.

Auzoaren nukleoa hortik gertu dago, Santa Lutzia eliza eta auzoko eskola zaharrarekin, eta parke-baso batekin. Baserri multzo bat da zentro honetatik gertu, baina beste baserri batzuk urrunago eta sakabanatuago daude.

Baserrien artean, lau aldeko teilatua duten ale ederrak daude, Agerre adibidez (bertako toponimian Agirre markatua dagoen arren), eta Lizarralde. Azken etxe honetako Ramon Markuletak eta bere arrebak etxea erakutsi digute. 400 metro koadro oinazalean, barruko egurrezko habe eta teilatuekin, eraikuntza ikusgarria da. Tresna zaharren eta jakintza gordailu bat da leku hau.

Bertakoek aipatzen duten beste etxe bat, Gipuzetxe edo Kipuetxe (tarteko beste zenbait grafiarekin). Don Juan Borboikoaren inude izan omen zen horko norbait… Ez hori bakarrik, antza ere, antz handia izan du Berezaoko bateren batek Borboiko gizonezkoekin, gizon gorputzez handiak, baldar itxurako eta parrandazale frogatuak… Ipuin bat besterik ez da izango.

Berezao eta Murgia bereizten dituen Ubao errekan bada zenbait errota, batzuk Murgiako aldekoak, besteren batzuk Berezaoko aldekoak. Hauetan etxe nabarmena, Tokilloko Errota. Baserri kanpoan dute orain errotarri zahar bat, eta ondoan elurtzulo antzinako bat berrizten ari dira.

Murgia

-A artikuluduna da Murgia hau. Murgiko ermita, esaten dute adibidez, Asentzioko ermita edo eliza, izatez. Bertara doan bideari elizbidea esaten zaio… Ermita inguruan bada nukleo moduko bat zenbait baserrirekin, eta auzoko eskola izandakoarekin. Oñatiko kaleetatik ia bi kilometrora dago nukleo hau.

Gainerakoan, hegoalderantz, baserri sakabanatuagoak badaude. Ikusi dugun bat, Jauregi, eraikuntza dotorea. Oñatiko baserri auzoetako kartelek darabilten baserri-irudia etxe honetakoa da (eraldatua, ezker-eskuin ardatzei buelta emanda); eta Eroskik ere erabili du bere esnea saltzeko.

Murgian ikusi dugun beste bat, Santa Kruz errota, Maristegi baserria… Baita nekazaritza esplotazio gisa Oñatin oraindik lantzen den azken adibideetako batzuk.

Aloña mendira begira; Gaiztozulo

Murgiko bide bazter batean erruda aurkitu dugu, sendabelar eta landare usaitsua. Araotzen nola bedeinkatzen zen kontatu digu Jose Angel Urkiak.

Eta Aloña mendiko tontorren artean, Gaiztozulo non egon litekeen kokatzen lagundu digu. Mari sorginaren babesleku ustezkoetako bat… aitzarte batean omen dago, Gorgomendi eta Kurtzezahar mendien artean.

Kontuz hara sartzekotan, sorginekin topo eginez gero… Badago baina, babesteko metodorik. Batetik, erruda daukaten kutunekin joan; eta barruan, sorginari ostikoka eman aurkitu bezain pronto, baina adi, ostikoak zenbatu, izan daitezela bakoitiak eta ez bikoitiak. Hiru ostiko, ondo; lau ostiko, txarto.

Sorginei aurre egiteko sartu zen batek, hala entzun omen zien barrukoei: “Elduixok albalixok, eskuan ez baleuka, erruda ta apixo”.

Ez dut uste oso boto erabilgarria izango denik, EAJ-PSOE koalizioaren errepikapenak ziurra dirudi-eta. Baina protesta boto bat da, batetik, eta aldaketa beharrezko baten aldeko aldarria bestetik.

Protesta, ze egungo agintarien kontinuismo proposamena ez dut jada irensten. Eragin eta botere banaketa bi-partidista hau klientelismo hedatu eta eroso batean ezartzen da, onuradun zuzen, erdi-zuzen eta “badaezpada ez sartu” pentsatzen dutenen sarean. Think tank-ak antolatzen dira, thinkamendu bakarra ez ukitzekotan, gobernantza esaten dute; baina gobernatzaileak dira batzuk, eta gobernatuak besteak… esate baterako, politika ekononikoa ikuspegi confebaskista hutsetik egiten da, eta ez klase ekonomikoen desberdintasun funtsezkoei begiratzetik (honetan ere, itsutasun handiak ezkerrean, nire ustez, baina beste kontu bat da hori). Esaneko edo lerro ofizialeko adituak, komunikazioaren ustezko guruak… inteligentzia kolektiboa metatzeko pertsona gehiago eta bariatuagoak behar ditugu, eta entzuteko eta eragiteko gaitasuna duten liderrak.

Agintearen jarrera berrienek ere protestara naramate: Zaldibar eta Verterren lizentzia luzatzea, eukaliptoa basque green berria dela irenstaraztea, pandemiaren inguruko komunikazio okerra eta kudeaketa auskalo nolakoa.

Eta aldaketa behar da. Pandemiaren krisia, beroketa globala…  Bizia etorkizunaren erdigunean egongo den ikuspegi estrategiko bat behar da.

Klaro, ezker abertzalearen kurrikulumari begiratu, azkenengo esaldi horrekin alderatu eta ez dira ondo irteten. Ez bakarrik ETA/bizia binomioa alderatuta baizik eta, nire ustez bereziki, etorkizunerako ikuspegi analitiko eskasagorik nekez eduki zitekeelako hainbat urtean. Autokritika nahikoa egin dutela sinetsita egongo dira, baina niri ez zait iruditzen: zatitxo bat falta zaie. Eta inork tentazioa badu erantzuteko neuk ere, hemen, “ETAren komodina” aipatu dudala, nahita egin dudala argi gera bedi. Kartak dira direnak, eta ETAren komodina barajan dago, harekin jolasten ikasi behar dutenak batez ere ezker abertzalekoak dira, eta deseroso jartzen baditu aipamen hutsak, zerbait esan nahiko du horrek.

Esperantza txiki batekin emango diet botoa, dena dela. Eraldaketa potentzial bat ikusten dut ezkerrean oraindik, eta Euskal Herriko ezkerrean izatekotan, ezen ez Podemosko ezker espainolean. Eta esperantza horren oinarri Maddalen Iriarte bera ikusten dut, ganora eta sentsibilitate baten ziurtasuna ematen dit. Espektro politiko desberdinetan, emakume batzuk erakusten ari diren gaitasun beharrezko hori (Jacinda Andern, Angela Merkel, Nicola Sturgeon).

Círculo de Lectores 1962an sortu zen Espainian etxez etxeko salmenta sistema gisa. Hamabosteroko edo hileroko katalogoan liburu bat erostera konprometitzen zinen bazkide izanda, eta komertzial bat etortzen zitzaizun eskaerak betetzera eta liburuak ekartzera.

Ni ez naiz sekula bazkide izan, baina nire anaia nagusi eta aitaponteko Agustin bazen (gaur bere eguna da, zorionak Agus), eta hari esker, etxean, nerabezaroan, irakurketa gogoangarri asko osatu ahal nituen. Liburu azalak aipatzeko kate batean bi atera nituen duela ez asko Twitterren. Liburu ondo editatuak ziren, azal paperezkoaren azpian, tapa gogorrean ere ilustrazio eta erliebeak izaten ziren sarri. Irudira ekarri ditut nire bizitzako bi liburu faboritoetako bi, biak Círculo de Lectoresen anaiak erosiak.

Duela urte gutxi egin nuen topo berriro Circulorekin. Neskalagunaren etxean, tarteka etortzen zen Donostiako komertzial bat, eta neskalagunak egiten zion bere eskaera, jasotzen zituen liburuok.

Nobio izan ondoren tarte batez, aurten ezkondu egin gara Aintzane eta biok, eta aurrez nik hipoteka bidez erosia nuen pisura etorri gara. Fondo-putre batek erosi duen etxe bateko alokairu ez hain sozial batean bizi zen Aintzane, eta tira, nire etxe txikiagoan kabitzen garenez, honaxe egin dugu mudantza. Etxebizitzen aurrezpenarekin, beste gauza batzuetan ere ekonomizatu dugu: telefono eta Internet konexioak murriztuz eta bateratuz, adibidez. Nik uste nuen aurrezpen puntu bat Círculo de Lectores izango zela, ze konturatua nengoen Aintzanek apenas irakurtzen zituela Circuloko liburuak. Inertziaz egiten zituen eskaerak, baina irakurtzekotan, beste gomendio edo gustu batzuetatik jotzen zuen gehiago (euskarazko liburuekin ezinbestean, adibidez).

Circulokoa moztu behar zuela, moztu behar zuela... tabarra ematen nion. Eta berak baietz, ez irakurtzekotan, hobeto zela; baina lotsatu egiten zen komertzialari ezetz esaten edo. Azkenean, erabaki genuen traizioz egingo genuela: alokairukoa utziko zuenean Aintzanek, akabo Circulokoa, ez zuen bazkidetzan etxe aldaketaren berri emango eta kito, ez genuen liburu gehiago ordainduko edo jasoko.

Egin genuen ba etxe aldaketa, otsail partean. Ez da izan geografikoki oso handia: 900 bat metro etxe hartatik neurera. Eta, hara, aldatu eta gutxira, iluntze batean, etxeko txirrina jo dute eta ireki dut atea: Circulo de Lectoresko komertziala da, abegikor, Aintzaneri bere katalogoa uztera dator.

Nola aurkitu gaitu? Emazteak dio ez duela helbide aldaketaren berri eman... Auzoaren kontzeptu zabalean, Donostiako Antigua-Ibaeta delakoan, ikusia nuen inoiz kaletik komertziala, bere zorro, liburu eta katalogoekin, eta nonbait, bere zonaldeko etxeak ezagutzeaz gain, gizonak bizilagun guztien joan-etorriak ere kontrolatzen ditu. Bejondeiola! aurkitu bagaitu, aurkitu gaitu, eta oraindik Circuloko liburuak jaso beharko ditugula dirudi!

Esan nion emazteari: tira, Aintzane, etxe txiki honetan apal apurrak liburuz gainezka ditugu jada, eta gastu alferreko bat ez dugu behar oraindik liburu gehiago pilatzeko. Nik kindle bat, berak beste bat; ez dugu espainolezko letra gehiago behar. Esan zidan baietz, hurrengo zetorrenean komertziala, jakinaraziko ziola bazkidetzaren amaiera.

Etorri zen eta, jakina, Aintzane ez zen ausartu ezer esatera: jiji jaja, ekatzu beste liburu pare bat. Demontre! neuk hartu beharko dut bada ardura, euskal matriarkatua ez bada gauza! Erdi-hitzartu genuen, hurrengoan nik pertsonalki emango niola komertzialari albiste txarra.

Orduan, hurrengo bisita gertatu baino lehenago, beste zerbait gertatu zen. Larunbat iluntzea zen, 20:45ak edo, minutu batzuk falta ziren auzoko mini-superra ixteko eta zerbait falta zen etxean afaltzeko; edaria edo kolakao edo ez dakit, huskeria bat. Jaitsi naiz dendara gauza bakar hori erosteko, eta dendako ordainketa ilaran, justu nire aurrean, Circuloko komertziala dago. Makarroi paketea, marka zurikoa. Besterik ez darama. Larunbat gaua da, eta bere ospakizuna irudikatu du: makarroi egosiak telebistaren aurrean, horra gizon honen asteburua.

Nire aurretik irten da makarroiekin, eta jarraian ni nire erosketa bakarrarekin. Nire bidetik doa komertziala, nire kalera jotzen du izkinan, nik ere bai, bera 13. zenbakian sartzen da, ni aurrerago noa, 9.ean bizi bainaiz. Etxera iristen naizenerako, izena aldatu diot gizonari: jada ez da Circulokoa. Orain Macarrones deritzo.

Etxera sartutakoan iragarri diot emazteari: Aintzane, ez dugu etengo Circuloko bazkidetza. Ezinezkoa da. Macarrones ezagutu dut eta ezin diogu hori egin. Ez dakit nola duen izena, zer duen etxean, baina makarroi egosiak larunbat gauean... Zerbaitek krak egin dit bihotzean.

Harrezkero segitu dugu hilabetero birritan txirrina entzuten, iluntzeetan, astegun buruzurietan. Macarrones atean, katalogoa uztera, pedidoa hartzera, edo liburuak ekartzera etorri da.

Saiatu naiz, probatzeko, katalogoan datozen liburu elektroniko bakan horietako baten "kodea" erosten, liburu fisikoak baino traba gutxiago egingo didalakoan, baina alferrik izan da: DRM berezi batekin datoz, eta bakarrik gailu absurdo batzuetan irakur daitezke liburuok, ez Kindle edo irekurgailu estandarretan. Galdetu nion Macarronesi ea hori gerta ote zitekeen, baina berak ez zekien ondo azaltzen. Macarronesek ez du Kindlerik, susmatzen dudanez, ezin diot ezer leporatu.

Orain... akaso bisitak, suposatzen dut. Goizean goiz egin ditut erosketak larunbat honetan. Ez dut dendan 20:45etan sartu nahi norbait makarroiak erosten ikusteko. Triste eta urduri nago, arazo bat desagertu delako gure bizitzatik: Circuloko liburuen pilaketa.

(albiste bat hemen, nola ixten den Círculo de Lectores)

Hauteskunde ziklo luzean sartuta bizi gara azken hilabeteotan, behintzat Hego Euskal Herrian. Udaberri osoa eman dugu hauteskunde batzuekin (Espainiakoak), eta besteekin (beste hiru ondoren, maiatz amaieran: foru hauteskundeak, munizipalak eta Europakoak), eta udalbatzarrak osatu eta astebetera, beste gobernuen osaketareko matematika egiten jarraitzen dugu oraindik... Ez dakit uda ere ez ote zaigun joango horrekin.

Parte-hartze politikoaren puntu goren eta zirraragarriena behar luke izan honek. Eta egia da, bai, interesa jartzen diogula auziari. Guk ere egiten ditugu kalkuluak, alderdiei komeniko zaiena balantzan jarriz "herriari" komeni zaionarekin. Sentipen benetako eta sakonak izan daitezke aliantza batzuei diegun beldurra edo beste batzuek eragiten diguten esperantza. Baina... ez ote da azalekoa irrika eta zirrara hau? Topikoak dioen moduan, Politika Letra Larriz egin barik, ez ote da txontxongiloen teatro txiki bat geratzen zaigun politika... minuskulaz idatzia, eta minuskuloa irismenean.

Aitortuko dut: ilusio politikorik gabe bizi naiz. Eta badakit zergatik eta noiztik, anputazio bat egin izan balidate bezala sentitzen baitut. 2017ko udazkenean izan zen, Kataluniako urriaren 1eko independentzia erreferendumaren inguruko gertaeretan, mundua gainera etorri zitzaidan. Pentsakizun ilun honek hartu zuen nire gogoa: "Gogorra da hemen gertatu dena, baina EZ DA EZER gerta zitekeenarekin alderatuta". Urriaren 1ean herritarren kontra zenbait hauteslekutan erakutsitako indarkeria, edo buruzagi katalanen kontrako jazarpen politiko-judizial bidegabea, ez da ezer Espainia egiteko prest egongo zenarekin. Zapalketa militarreraino ere iritsiko ziren, ez daukat dudarik. Girona bonbapean? Behar izanez gero, bai.

Eta baldintza horietan, Espainiatik alde egitea ezinezkoa izango zaiela katalanei, horixe pentsatu nuen. Eta zer esanik ez euskaldunoi.

Independentista naiz, baina Espainian hilko naizela konturatu nintzen. Hortik aurrera, doluaren faseetan nabil, ukaziotik onarpen etsitura eta buelta, haserrera orain, negoziaziora... Oso pelikula tristea da hau eta, tarteka jartzen dizkiguten publizitate etenetan, zera besterik ez dut nabaritzen: politika minuskuloa, entretenigarri harri-kartoizkoa.

***

Tapp aldizkari digitalaren 37. alean argitaratua, Gipuzkoako edizioan, 2019ko ekainaren 21ean.

Lehen bi bideoak 2018an argitaratu ziren: Hegoaldekoak ala Iparraldekoak izan zen lehena, eta gero Gabonetako espeziala etorri zen.

Hirugarrena, otsaileko, pixelazio fraktalarena. Ohartxo bat azken honetaz: kutsadura digitala agertu bezain misteriotsuki, desagertuz joan da bideoa agertu zenetik, seinale estralurtarrek nire bideoa ikusi zutela.

Jada bideo gehiago ez, baina jarraitzen dut kolaboratzen. Testuzko azken zutabea Ttap 37 alean argitaratu zen, Gipuzkoako edizioan. Politika minuskuloa du izenburua.

Ttap eskuratzeko: ttap.eus

Nire autoaren kontrol panel argiztatuan pixelez osatutako argi-mantxa bat etengabe ari da hedatzen azken asteetan. Birus estralurtar kutsakorra, seguruenik, irudi fraktal baten eran ari da zabaltzen. Kalkuluak egin behar izan ditut zenbat denbora geratzen zaidan autotik irteteko, pixelazioak dena estali aurretik.

Berrikuntza eta garapena oparigintzan: Gabonetako opariak egiteko orduan, azken urteetan berrikuntzak gertatu dira: Lagun Ezkutuaren metodoarena da bat; eta beste bat opari-txartelak, balio jakin bateko erosketa bat uzten dizutena, ezer zehatza oparitu gabe. Dena dela, bi inbento horiek hobekuntza merezi dute eta azalpenekin ulertuko duzue. Ondo igaro jaiak!