Kanpezura bisita (eta Sabandora, bide batez)

Kanpezu udalerria eta bere herriak bisitatu ditugu Wikikunde bisitan. Eskualdeko aditua Joseba Abaitua izan dugu gure ondoan, Deustuko Unibertsitateko irakaslea, Arabako Mendialdean Natouring.net ekimenarekin turismoa sustatzen ari den ekintzailea, eta Bujanda herriko bizilaguna. Lerro hauek Luistxo Fernandezek idatzi ditu, baina Abaitua lagunak berrikusiak dira, eta bertan kontatzen diren datu eta abarrak bere jakintzari zor zaizkio.

Kanpezu eta Santikurutze

Arabako Mendialdeko eskualdean, Kanpezuk korridore baten lekua egiten du, Gaztelako  eta Nafarroakoen lurren artean. Jatorrizko toponimia ia guztiz erromantzea du eskualdeak, kontraste argia eginez ondo-ondoan dituen Arraia edo Haranarekin, non toponimia alderantziz den ia guztiz euskalduna. Haranari, Kanpezutik, El Valle esaten diote 21. mendean ere. Era bateko haran eta harantxoak ugariak dira Arabako Mendialdean, baina Haranak berak duen forma eta izaera hain da argia (aparteko bisita merezi du bazter horrrek), non inon ez den harrituko nola esaten zaion, dela Harana/Arana edo El Valle.

Santikurutze da herri nagusia eta udalerriaren burua. Zerbitzuak, eskolak eta administrazioak biltzen dituen herria da. Ondo dokumentatua dago oro har Wikipedian, eta ez dugu ohar askorik hartu bertan, baina igo gara gaztelua zegoen begiralekura, eskualdea ikusteko. 

Oteo

Udalerriko beste herrietan, Oteon hasi dugu eguna. Santikurutzetik iparraldera, harroila estu bat igarotako haran batean dago, sakonuneak ezker-eskuin dituen muino batean. Hiru “auzo” eta bi eliza ditu Oteok. Auzoak kale-izen bezala daude markatuta, behekoa, erdikoa eta goikoa. San Mames eliza herriaren hegoaldeko muturrean dago. Goiko auzoan, San Joanen Andre Maria eliza dago (Santa Maria de San Juan, esan digute). Iturri eta uraska bat dago erdiko eta beheko auzoen artean. Frontoi bat, OTEO hizki handi batzuekin, herriko elkartea, San Mames izena duena, eta etxe batzuetan harmarri bikainak.

Bederatzi “vecino” daude bizitzen 2021. urtean, hau da, bizilagunak dituzten etxeak, pertsona gehiago vecinoak baino. Haur bat, horien artean. Bertan jaio eta bizi den gizon nagusi batek kontatu digu, Jose Maria Ortizek. Herriko jaiak San Mames egunekoak direla esan digu, eta gazteek aspaldi, Santa Ageda ere ospatzen zutela.

Inguruez ere hitz egin digu, ipar-ekialdera geratzen den Markillano edo Somorredondo mendian San Kristobal baseliza dagoela. Eta ekialderantz, berriz, Oteoko errota zaharra dagoela.

Autoarekin joanda errota hori topatu dugu. Sabando ibaiaren ur-jauzi baten ondoan dago. Errotaren etxe propioaz gain, bada beste etxe bat ere. Ez daude guztiz hondatuta, eta planak omen daude errestaurazioren batekin tokia erakargarriago egiteko. Parajea bikaina da, ur jauzia eta haren putzua, ederrak. Beherago ibaian, Antoñanako herrirantz, ba omen da beste urjauzi bat, Aguaqué edo Aguake izenekoa. Bertakoek diote nahiago dutela ez dadin mapetan ageriegi azaldu, bestela bisitariek bete eta hondatuko dutela.

Sabando

Oteoko errotatik gorantz, Sabando ibaiaren norabidean kontrara Sabando herrira iritsi gara. Ez da Kanpezu, Arraia baizik, baina geografikoki bertan geneukan.

Herri honen haranak hegoalderantz ematen du, Kanpezurantz, baina herriaren loturek argiagoak dirudite iparraldeko Arraiako beste herriekin eta Haranarekin. Izatez, inguruoetan euskararen toponimiaren muga hori hasten da, eta herri hauxe bera euskal idazle baten jaiolekua izan zen: Joan Batista Gamiz Ruiz de Oteo han jaio zen 1696an.

Sabandok baditu dozena bat “vecino” (etxeak bizirik). Bi eliza ditu, San Gerbasio eta San Protasioren baseliza, eta herriko eliza. Eliza hori, 1960ko hamarkadan eraikia, krimen bat da. Herriko apaizak aurretiazko eliza erromanikoa suntsitu eta modernitate batekin ordezkatu zuen. 21. mendean galdetu Sabandotarrei elizari buruz, eta apaiz haren gainean gaizkiesaka erantzungo dizute (konprobatua). Herriko jaia San Gerbasio egunekoa da, eksainaren 19an.

Antoñana

Beste kontzeju bat, Wikipedian apenas daturik eta irudirik ere ez zuena. Eliza eder bat du, Kanpezuko kanpandorre bikainenarekin. Fisonomiaz, herriak antza du ekialdera duen Zuñigarekin (baina hori Nafarroa da jada).

Muino luzexka baten aldera, ekialdeko aldera ematen duten etxeetan harresi zahar baten aztarnak ikusten dira. Garai batean harresitua egon zen Orbiso duda barik. Ekialdeko alde hori herrikoen ortuek betetzen dute, eta herritik eta bere iturritik ubide filigrana batek ureztatzen dituzte.

Herriaren ipar-ekialdean dago herriko iturria eta labaderoa; bikain errestauratuak. Herriaren beste muturrean, bolatoki bat eskola zaharraren ondoan (orain zentro zibikoa), kale topaketarako toki on bat. 

Herrira daramaten bideetan Urbisu/Orbiso seinale elebidunak ikusi ditugu, baina Euskaltzaindiak ez du ontzat ematen euskarazko Urbisu forma ustezko hori, eta ez da batere argia.

Orbisokoei “Patones” esaten diete Kanpezun. Kontzeju bakoitzekoak badu bere goitizena. Bujandakoak dira “Charrines” (eta Oteokoak ere bai!), Antoñanakoak chapleros, Santakurutzekoak chirriqueros.

Bujanda

Gure gidari Josebaren herri kutunena Bujanda da. Txikiena kontzejuen artean, Oteorekin batera. Izki ibaiaren ertzean dago, zeinari herritarrek Aguamayor esaten zioten. Erreka horren maldetan, magal itzaltsu eta okerrenean dagoela ematen du herriak, haranaren azpialdetik begiratuta ezkerrean. Eskuineko aldean egin balute, hegoaldeko eguzkira begiratzen duten maldetan legoke Bujanda… baina Abaituaren esanetan beste azalpen bat du kokapenak: Eliza ondoan dagoen plazatxotik (kanposantua esaten diote), berdin ikusten da alde batera Santikurutze eta bere gaztelu/elizaren muinoa; eta beste aldera begiratuta Korresko gaztelua zegoen haitza. Bujanda hor dago, Gaztela-Nafarroa konektatzen dituen Arabako “etorbide/haran” honetan talai estrategikoa delako.

San Faustoren eliza, armarri ederrak dituzten etxe batzuk (Polencho etxea, adibidez, 17. mendekoa), eta labadero/iturri bat ere badu herriak.

San Fausto da herriaren zaindari, eta ikurra, eta jaien ardatza (mugituta dituzten arren dataz, urriko lehen astera). Santuaren gorpu ustelgabea gordetzen da elizan. 

Fausto deuna istorio aldakorreko santu bat da. Antzinako martiri gisa azaltzen da martitologietan lehenbizi; gero Ekialdeko lurretara mairu artera joan zela kokatzen dute beste alegia batzuek; nekazarien ikur ere bihurtu zen beste istorio bategatik: mairuen jauntxoak preso hartu zuenean, lurra lantzera behartu nahi izan zutela Fausto; baina Faustok agindua bete ez, eta otoi egiten jarraitu zuen, bitartean aitzurrak lurra bere partez miratiz landu zuelarik… 

Dena dela, duela 1400 urte edo, hil zen San Fausto, eta agindua eman zuen, hildakoen igo zezatela asto baten gainera, eta eraman zezala astoak atseden hartu beharreko puntu batera. Nonbait Kataluniatik abiatu ziren astoa eta Faustoren gorpua, eta Bujandaraino iritsi. Herriko maldetan, hiru aldiz belaunikatu zen astoa (zurezko hiru gurutze daude puntu horietan 21. mendietan); eta hirugarren belaunikatzearekin, han utzi zuen gorpua astoak. Puntu horretantxe dago eliza eraikia, eta barruan San Faustoren gorputz ustelgabea.