Ingelesen hilerria

Asko gustatu zait Rikardo Arregi Diaz de Herediaren poesia liburua, Bitan esan beharra.

Hiztegirik begiratu behar barik irakurri daitekeen poesia da Arregirena, eta lehenbizikoan ulertzen dena. Hiru parte ditu liburuak, poema "paisajistiko" batzuk hasteko (definizio baldarra nirea da, barkatu), gero maitasunari buruzko sorta bat, eta amaieran, heriotza gaitzat dutenak. Azkenengo atala ez zait gehiegi gustatu, besteak gehiago.

Une batean dio Arregik "poeta erromantikoa banintz...". Oker dagoela uste dut, poeta erromantiko bat dela, berba hori normalean ulertzen dugun modurik arruntenean, beste interpretaziorik gabe, poema hauek ere zuzen-zuzenean ulertu daitezkeen modu berean. Igual pentsatuko du poetak beren poesiaren fisikotasun homosexualak erromantizismoa apurtzen duela? Niri ere zait iruditzen. Ironia handiko erromantizismoa, umore puntu batekin dotoretua, oso lurtarra gainera. Adibidez:

All Blacks taldekoen praka motz beltzak
soilik izan daitezke egokiak
zure hankak estali
eta ez estaltzeko
beste guztia iraina da, moda,
izterrak zikinduko lituzkeen
mozorro zantar ohore gabea.

Ironiarekin bere buruari ere sarri egiten dizkio burla txikiak poetak. Zisneak aipatzen dituen poema baten amaiera bertso solte eta aparteko bat da:

(Zisne ala beltxarga, nola esan)

Barre egin dut, oso euskalduna iruditu zait. Gogoratu naiz Alejo Carpentierren El Siglo de las Luces nobelarekin. Karibearen historia, Frantziako Iraultzaren garaian. Halako batean, kriollo frantses batek diotso kriollo espainol bati, poesiarako frantsesa gaztelania baino askoz egokiagoa dela, barkaezina baita cygne bezalako hegazti eder bati ciñe deitzea poema batean.

Uste dut ortografia badela idazkeraren osagarri estetiko bat, eta horregatik, nik ere beltxarga nahiago, frantses hark bezala, ortografia hobea duelako :-)

Gomendatzen dut Bitan esan beharra liburua. Rikardo Arregi Diaz de Heredia duela gutxi hasi da Twitterren. Gehiago egin beharko luke bertatik baina tira, animatuko da igual. Intelektual eta poeta handi bat da (1.93 garai), jarraituiozue.

Elkarrizketan arreta piztu zidana beheko esaldi parea izan zen:

Soslai batzuek badakite eztabaidaren zentroan jartzen. Euskal Herrian, esaterako, Twitter politikarako erabiltzen dutenek @aranagoiri ri jarraitzen diote

Eta nire objekzioa, pentsatuz elkarrizketatua katalana zela, jarraian adieraziko dudana:

Kataluniatik etorri zen aditu hau bere jardun eta ideien berri ematera. Ba bale. Kataluniako eta atzerriko beste hainbat tokitako adituak etortzen dira erdarazko ebentoetara, eta askotan honetaz edo hartaz haiekin ikasteko aukera dugu eleanitzok ere.

Baina bada esparru bat, non kanpoko lezio zenbait apur bat sobera dauden. Komunikazioaren esparruan, adibidez, kontuz lezioekin. Esate baterako, goian aukeraturiko pasarte hori, amorrua eman zidan. Analisi elebakar batetik bakarrik daiteke bat konklusio horretara, erdaraz jarduten duelako Aranagoiri delako horrek, eta hortaz eztabaidaren zentroan jartzea erdaraz jardutea bezala ulertu beharko dugu gero. Euskara barik abiatzen bazara analisi komunikatiboan, hori ez da analisi komunikatibo bat herrialde elebidun honetan, zapalkuntza linguistikoaren jarraipena bakarrik izan daiteke.

Eztabaidaren zentroa gaztelaniaren inguruan bakarrik uler dezake erdaldun honek, eta putaidearik ere ez dauka euskaraz politikaz tuiteatzen dugunaz, zer den guretzat zentroa edo/eta periferia. Abiapuntu horretatik, presuntzio ezjakinetik, ez dut leziorik onartzen. Konta diezagula bere esperientzia, bere herrikoa, baina ez diezagula "geurea esplikatu", hala nola Gizon Jakintsuak M'Ongolori.

Kataluniara joan eta bertako komunikazio politikoaz jarduteko ausardia, katalana txintik jakin barik? Pentsaezina, ezta?

Edu Lartzanguren elkarrizketatzaileak esanda orain jakin dudanez, "trollismoaren" izpirituarekin jarraituz, elkarrizketatuaren izena eta argazkia ere faltsuak omen dira. Hala ere, bere horretan jarraitzen du nire objekzioak. Areagotua, akaso, aditua ez bada katalana eta hemengoa bada.

Durangoko Azokaren azken edizioaren ondoren Alberto Barandiaranek analisi bat argitaratu zuen tarteka idazten dituen 'Sorbideak' artikuluetan, Berrian. Bertan zioen, besteak beste:

Zenbatek begiratu diote Jon Irazabalek argitaratutako Gerra Zibila Durangaldean liburuari, Durangoko bonbardaketaren inguruko argazki ezezagunen bidez orduz orduz bonbek hirian eragin zuten txikizioa eta hondamendia laburbiltzen baitu xehetasun ikaragarriaz? Nago ahaztuta pasatu dela, ilustrazio finez apaindutako liburu hura bezala, stand bakarreko argitaletxeetako eskaintza bereziak bezala, sarrera guneetatik urrunxko zeuden mahai askotan pilatutako produkzioa bezala, Zabalak aipatzen duen indar zentrifugoak nahitaez uxatuak.

Ba ez dakit, nik ere, inork arretarik eskaini dion ala ez liburu horri, baina kasua bada inork ez diola erreparatu edizio bikoitzari (bi argitaratu baitira, bat gaztelaniaz eta bestea euskaraz), tira, nire barren gaiztoak plazer maltzur txiki bat sentitzen du: "Hala ba, merezia du!". Joan den igandean, martxoaren 31n, Durangoko bonbardaketaren urteurrenean, horixe bururatu zitzaidan berriz ere, eta abenduan idatzi barik utzi nuena, orain esango dut.

Duela bi urte, sekulako aurkikuntza baten berri eman zuen Gerediaga Elkarteak. Durangoko bonbardaketaren eta 1937ko Bizkaiko kanpaina kriminalaren argazkiak aurkitu zituzten Erromako artxibo militarretan. Tamaina nahiko txikiko argazki batzuk jarri zituzten sarean Gerediagoek, eta haiekin artikulu hau idatzi nuen Sustatun.

Zuzenean ukitu ninduen kontu horrek, argazki horietako batean, Ezkurdi plazan, neure aita dagoelako.

2010eko hartan Gerediagakoei idatzi nien ea argazki interesgarri gehiago zeuzkaten. Mostrarako, ale batzuk espero nituen, eta gero, gainerakoak, ba jarriko zituztela sarean. Argazkiak.org aipatu nien, han jar zitzazketela. Kontua ere sortu nien, gauzak errazteko. Irudi handiak, tamaina orijinalean gordetzen dira, eta tamaina txikiago moldagarrietako kopiak automatikoki egiten dira.

Baina ez zen halakorik gertatu. Bederatzi argazki gehiago bidali zizkiguten Gerediagakoek Sustatura, eta haiek argitaratu Argazkiak.org-en eta artikulutxo bat egin. Horra argazki haietako batekin egindako berregiketa, Lemoako San Inazio auzoa:

Baina nik dakidala, beste inon ez dute material digitalik zabaldu. Elgetan bertako argazkiekin erakusketa bat egin zuten, baina hango irudien berri ere ez da sarean azaldu. Gerediagak jakinarazi zuenez, 100 argazki inguru ekarri zituzten Erromatik. Ez da hain zaila 100 argazki erresoluzio onean sareratzea. Edozein jaunartzetan gehiago ateratzen dira...

Ulertezina egin zait, ordudanik, kontu hau. Guztiz ulertezina. Eta gero, total zer, Irazabalen liburuan ere ez dago hainbeste, lauzpabost ale jarri ditu Gerediagako Irazabalek (beste irudi askoren artean, hori bai), baina Italiako materialik gehienak ezkutuan jarraitzen du.

Argazkiak lehen bezala daude. Erromako artxibo militarrean. Beste espedizio bat bidali beharko genuke.

46 urte ditut, eta Eibarko Kutxan, beti euskaraz tratatu izan naute. Gaur arte. Umetan ere, Osito-aren klubekoa nintzenean, Hartzaren kluba Club del Osito baitzen orduan (paisaia linguistikoa oso bestelakoa zen aspaldiko kajadeorros probintzial hartan), euskaraz tratatzen ninduten lehiatilan nire herrian, nolabait ere nirea sentitu izan dudan finantza erakundean.

Ba gaur, joan naiz Lurraldebusko txartelaren tramite baterako 5 euro sartzera (tramite absurdoa, bestalde), eta azaldu diot mutil gazte bati, hau ta bestea, eta mesedez bost euro, eta Internetetik inprimatu dudan euskarazko inprimakia ere pasatu diot eta...

- Lo siento, pero no sé euskera.

- ¿Y te han contratado aquí? Yo flipo.

- Yo también flipo. Soy de Barcelona, llevaba 5 años trabajando allí, y hace tres meses que me han mandado aquí.

Euskara ikasten hasi dela ere esan dit. Egin dut egin beharrekoa, eta kalera irten naiz. Zaparrada ikaragarria, Eibarko bailara zuloa hotz, ilun, eta desatsegin ageri da gaur. Suposatzen dut Bartzelonako mutilari ere izugarri leku hotz, heze eta tristea irudituko zaiola Eibar, baina zein ote bere alternatiba? Langabezia?

Nik ez dut ezer mutil horren kontra, noski. Baina, benetan, daflipat Kutxabank-ekin. Hau ez da normala. Hau atzerapauso larri bat da.

Duela hilabete batzuk jakin nuen aplikazio horien berri: egiten duzun ariketa eta jaten duzuna sartu zintzo datubasean eta zure soinaren eta osasunaren hobekuntzarako bide ematen dizuten aplikazioak. Gauzak errazteko, kasu batzuetan pultsera elektronikoz hornituta datoz eta horrela, gailuak zure azal eta zainekin duen kontaktuaren bidez, ariketaren esperientzia fisikoa automatikoki neurtzen da.

Astez aste, hilabetez hilabete, ondo ala gaizki zoazen nuertzen dizu tresnak.

Gauza horiek esistitzen zirela esan zidatenean, pentsatu nuen, a ze txorakeria. Baina gero... kontxo! ni ere horrelako zerbait egiten ari naiz aplikazio informatiko batekin!

Bai, halaxe da. Urte hasieran nire kontsumo kulturalaren anotazioa eramateko Tumblr bat ireki nuen, eta hortxe emaitza. Nire dieta, zehatz apuntatuta: zenbat gizendu naizen aurten.

Beste blog batzuk edukita ze premia nuen Tumblr bat irekitzeko? Tira, tresna honen ezagupen zuzen bat nahi nuen, asko hazi delako Interneteko "socialmedia" aro honetan, eta Interneteko kontuez ondo enteratua egotea dut zereginetako bat nire lanpostuan. Tumblr-a ireki behar, beraz, eta ze motiborekin? Hortxe okurritu zitzaidan kontsumo kulturalarena, beste barik. Duela 15 ia urte posta-zerrendak egiteko tresna bat aurkitu nuenean, motibo bat bilatu behar izan nuen orduan ere funtzio bat emateko aprobari, eta eibartarren arteko Eibartarrak zerrenda sortu nuen orduan.

Bloga hiru hizkuntzatan dut han-hemenka barreiatua, baina Tumblr honetan hizkuntzak nahastu egiten dira. Erakusketa bat edo bestelako anotazio kultural orokor bat komentatzeko euskara erabiltzen dut, baina gainerako gauzak, jatorrizko hizkuntzan, gaztelaniaz irakurri edo ikusi badut zerbait, gaztelaniaz (filmen kasuan, azpidatziekin ikusi badut, azpitituluen hizkuntzan komentatzen dut). Frantsesezko filmen bat ere ikusi izan dut hizkuntza bereko azpitituluekin lagunduta, eta hauek euskaraz komentatu izan ditut. (Hizkuntza arau hauek gutxi gorabeherakoak dira, ez kategorikoak).

Horra emaitza. Gustatzen zait nola ematen dituen artxiboak Tumblr-ek. Estetikoki, "argazki" elementu gisa gorde izan ditut filmen kartelak, eta horiek grafikoki ikusten dira laburpenean, letrekin adieraziakoak gainerako item kulturalak (arau hau ere ez da kategorikoa).

Ni pozik nago dieta apuntatzearen esperimentuarekin. Zelulosa gutxitxo eta zeluloide larregi akaso? Aukera eklektiko bat lehenagaien jatorri eta presentazioan, behintzat. Eta goserik igaro ez izanaren satisfakzioa.

Publikoari Gorroto disfrutatu genuen atzo, Ander Lipus izar duen Xabier Mendiguren Elizegiren antzezlan berria. Histroi hitzaren zentzua ulertzeko moduko antzezlana da, esango nuke histrioi zehatz honentzat, Lipusentzat, apropos Mendigurenek idatzitako lana dela. Eta hala ez bada izan, antzezpenak itxura hori ematen du, eta egiatzat horixe gera bedi, kito.

Tuit batean irakurri dut, Lipus da gure Jack Nicholson. Ba hara, atzo biak ikusi genituen. A Few Good Men (Aaron Sorkin-en gidoia!) bota zuten ETB2n eta Nicholson imintzioak ikusi genituen, eta gero Lipus antzezlanean. Dena den, lan honetan Tom Waits-en aire bat hartzen saiatu dela Lipus esango nuke.

Errejistro esageratuen nahasmena da obraren funtsa, eta fisikoki eta animikoki husten da Lipus taulan, ikusleak eserlekuan gozatzen dugun neurri berean. Obraren hariari buruz... ez dakit zer esan, ordea. Haririk badu? Hasieran uste izan nuen bazegoela, antzerkiaren une ekonomiko-sozialaren inguruko hausnarketa ote zekarren. Azkenean, ordea, ikusleak garela txotxongilo akaso? Ba ez dakit, beharbada galdu nintzen.

Dena den, amaiera-amaieran sorpresa bikaina zuten gordea Lipus eta konpainiak. Kafea hartu ondoren Usurbilen (han izan zen antzezpena), kotxez bagindoazela, herrian bertan harrika egin ziguten  (edo pelotak, edo patatak, auskalo zer bota ziguten kotxera). Susto galanta bat-bateko horretan, badaezpada frenatu ez eta aurrera, kilometro batera gelditu ginen ea kolperik hartu zuen karrozeriak (zorionez ez). Barrezka lehertu ginen orduan: Hori da! Publikoa gorrotatzeko azken akto hori jeinuzko keinua izan da, Ander eta Xabier!

Gaur (igandea azaroak 4) Ondarroan da Publikoari Gorroto. Ondoren, makina bat herritan. Zoazte eta ikus. Kontuz gero autoz alde egitean.

Donostian topo esaten zaion trenari izena aldatu diote eta Metro Donostialdea izena jarri diote. Beharrezkoak ez diren azpiegiturak egiteko temati daude sozialistak, eta Donostian metroa da horietako bat (funikularra ere aldatu nahi dute, eta AHTn ahalbait azkarren diru piloa gastatu ere bai). Inoren diruarekin, denon diruarekin, zorra handitzea da kontua, zuloa egin etorkizuneko diru-kontuei begirunerik izan gabe, baina... tira, enpresa batzuk pozik, eta susmatzekoa da komisioak potoloak direla. Horixe da nire ustea.

Izen-aldaketa hau 1.5 milioi euro kostatu ei da. Logo triste bat eta izen tristeago bat, ez euskara ez erdara dena. Eta webgune bat ere bai, non, Euskotreneko webguneko ordutegi bera dugun, letra txikiegia duen PDF deseroso bat. Seinaletikan beste gauza bat ere estreinatu da, estandarte edo poste luze bat, non logoa ageri den, M edo tximeleta-hego urdin hori. Metroa duten hirietan begira ibiltzen da bat ea logoa non ikusiko, mugitu beharra duzunean, baina Donostian halako poste pare batek funtzio bera izango dutela sinestea erridikulua da.

Nolanahi ere, logo eta izen hauekin batera, geltoki pare bat ere ireki da, eta probatzekoa okurritu zitzaigun. Lugaritzen sartu ginen, eta Intxaurrondon irten, altuera handiko bi eskilara mekaniko igota. Horra gure bidaia.

Bitxia bada ere, estandarte absurdoa bakarrik Lugaritzen ikusi dugu, ez Intxaurrondon. Pertsonalki, metro ala topo deitu gauza honi ez zait asko inporta. Lugaritzen sartzen dira Eibartik edo Atxuritik datozen trenak (nik neuk norabide horretatik etorrita ezagutu ditut Donostialdeko burdinbideak), eta horiek ez dira niretzat ez topo ez metro; trenak dira, eta tren geltoki bat da hori. Inporta zaidana da azpiegituren zoramen honetan dirua botatzea.

Gonbidapen batekin joan nintzen atzo Gernika Bajo Las Bombas telefilmearen estreinaldira. EITBk eta ekoiztetxe pare batek produzitu dute, eta lagun batek lan egin zuen bertan, Ane Muñoz zinegile eta zutabegileak (script gisa). Duela hilabete batzuk etxetik gertu (Aieteko jauregian, Donostian) filmatu zituzten eszena batzuk, eta horretara gonbidatu gintuen ni eta umeak Anek; esperientzia bitxia izan zen guretzat. Orain doble eskertu behar diot Aneri estreinaldirako gonbidapena.

Telebistek euskal historiaren inguruko pseudofikzioekin egindako lanekin apur bat mesfidati joan nintzen, baina tira, hainbestean. Gertu sentitu nituen, etxean ere entzun ditudalako, gerrako gogorraren miseriak, eta hunkitu egin ninduen horrek pentsatzen nuena baino gehiago. Kaleko andre-gizonen eta pertsonaia historiko batzuen agerpena ere ondo nahastua dago.

Huts asko ere baditu filmak, baina uste dut hobeto emango duela bi ataletan telebistan, zineko atzoko bertsioan baino. Pelikula espainolez da, eta Gernikako kaleetan 1937an bizkaieraz espero zitezkeen elkarrizketak, hortaz, faltsu samarrak suertatzen dira horretan.

Ñabardura historiko bat: Amaierako azalpenen artean diote Mola handik hilabete batzuetara hil zela. Ba ez. Hilabete batzuk ez baizik eta aste gutxi batzuk (Gernika apirilaren 26an, Molaren heriotza ekainaren 3an), gogoan baitut aitak kontaturiko pasadizoa: oraindik Euzkadi libre eta errepublikarrean zirela, Bilbon errefuxiatuta, egun batean kaleko egunkari saltzaileak entzun zituen aitak, "Euzkadi Roja con la muerte de Mola! Euzkadi Roja con la muerte de Mola!". Euzkadi Roja egunkariaren titular hura entzutean gerra irabazi zutela ere sinetsi zuen 15 urteko nerabe hark, nire aitak... Ez zen hala izan. Nik uste dut gerrako kontu asko itxi barik daudela oraindik. Adibidez, filmaren amaieran, Alemaniako enbaxadorearen barkamen-eskaera ageri da, duela urte batzuk gertatutakoa. Espainiak halakorik ez du egin oraindik. Nik uste dut beharrezkoa den erredentzioa erasotzaileen bandera hori eta gorriak Gernikan ofizial izateari uzten dionean izango dela.

ETBn urriaren 2an eta 9an emango dute bi ataletan Gernika bajo las bombas.

Nire seme-alabek (8/14 urte) jokatzen dute gauza honetan, eta ematen du inguruko neska-mutilek ere hala egiten dutela. Nik ere umeekin denbora guztian nago honetan denbora galtzen eta... ondo pasatzen dugu!

Zera da jokoa. Auto hori bat, Mini bat edo matrikula kapikua duen bat ikusten duzunean, esaten duzu "Mini txerto" edo "Kotxe horia txerto" eta aldamenekoari toke bat ematen diozu, kolpetxo bat. Behin kotxe bat hala ikusita, indargabetua geratzen da, taldeko beste inork ezin du aldamenekoa ikutu (bueno, hurrengo egunera arte edo). Bi zirkunstantzia bateratzen badira, hala-nola Eibarren ikusitako Mini hori honekin, bi kolpetxo dira.

Ez dakit zein den jokoaren jatorria, ezta izenaren zera ere. Italierazko "certo" ote zen pentsatzen nuen hasieran (auto marka italianoen garrantziarekin, eta Cars filmeko erreferentzia posible batzuk tarteko, nire irudimenean), baina mutiko batek iradoki zidan "Txertoa" jartzea ote zen, euskarazko terminoa alegia.

Ba horixe. Zuen inguruan jokatzen da Txerto joko honetan?

Apalabrados jokoa euskaratu izana notizia inportantea dela iruditu zait aurtengo udan, baina jokatzeko probetan (beta bertsioa da irtendakoa, esan daiteke) hobetu daitekeela uste dut. Maite Goñi bultzatzaileak hemendik egitea proposatu du, eta han ere utzi ditut ideia batzuk.

Beste hobekuntza bide bat letra banaketa hobetzea izan daiteke. Hasieran J asko agertzen ziren, eta ez zen oso naturala. Orain hori hobetu dela dirudi, baina TS, TZ, TX eta RR digrafo moduan agertzea ez zait oso egokia iruditzen.

Hortaz, pentsatu dut testeatu daitekeela letra banaketa hoberik, gaztelaniazko joko analogiko batekin, eta arauak nolabait aldatuz. Seme-alabekin jokatu dut, eta tira, Z mordo bat agertu zaigu...

Aproba hauetarako erabili dudana zera da, gaztelaniazko Scrabble bat, post-it, artazi eta boligrafo baten laguntzaz. Euskarazko hitzekin jokatzea da koxka, baina arauak aldatuta:

• Bost bokalak bere horretan erabili, baina...
• Kontsonante guztiak sorginak dira, beste edozein kontsonanterekin ordezka ditzakezu, baina ez bokalekin.
• Berezko sorgin biak, edozein kontsonante edo bokalekin ordezka ditzakezu.
• Puntuaketan, ez dago puntu bereizketarik, denek 1 balio dute, sorgin zein bokal izan.
• Zazpi letrak jartzeak 20 puntu ematen ditu.

Nik uste dut balio dezakeela ikertzeko ea ze letra komeni diren euskaraz jarri, ze kopurutan, eta zein puntuaketarekin. Lehen aproba da. Nagusien artean egin beharko genituzke aproba gehiago. Edo beharbada ez, ez du balio Apalabrados hobetzeko. Baina akaso arau berezi hauek balio dizute erdarazko Scrabble analogiko bat edukita, euskaraz jokatu nahi baduzu.