Hiru elizate Muxikakoak
Aintzane Muguruza eta Onintza Enbeita Unda auzoko baserri baten aurrean.
Muxika, bere elizate eta auzoak, bisitatu ditugu Wikikunde bisitan. Eskualdeko aditua Onintza Enbeita bertsolaria izan da, bertako alaba. Lerro hauek Luistxo Fernandezek idatzi ditu, baina Enbeita lagunak berrikusiak dira, eta bertan kontatzen diren datu eta abarrak bere jakintzari zor zaizkio.
Muxika geografia zabal eta izen zalantzatsuko herria da.. Herri multzoa gehiago. Egungo udalerria, Busturialdeko (eta Urdaibaiko Biosferako) hegoaldea hartzen duena, 1966an osatu zen, hiru eizate eta aurreko udalerri elkartu zirenean Muxika izenekoa bera (Múgica orduan), Ibarruri eta Gorozika. Baina Muxika haren izenari begiratuta ere, inguruko Muxika dorretik dator gehiago inongo gunetik baino: Ugarte zen elizatea, eta Ugarte haren herrigunea (egungo udaletxea dagoen lekua).
Elizate/udalerri bakoitzak bere baserri-auzo multzoa zuen, eta batzuetan udalerri zaharraren izena ikus daiteke oraindik azulejozko seinaleren batean. Gorozikak eta Ibarrurik, gainera, auzo nagusia izen berekoa zuten, Bizkaiko hainbat herritan bezala: Elexalde. Gaur Gorozika-Elexalde eta Ibarruri-Elexalde izenekin topa daitezke auzo zerrendetan.
Izenak
Izenena bada kontua toki honetan… Wikikunderen asmo teorikoa bada izen eta izaera duen Euskal Herriko gune populatuak Wikipediara eroatea, izen faltagatik ez da izango Muxikan. Euskal Onomastikaren Datubaseak (EODA), Euskaltzaindiaren forma arautuen erreferentziak, forma batzuk ematen ditu, ofizialki beste batzuk daude, mapetan beste batzuk agertzen dira, eta bertakoek beren erara ahoskatzen dituzte.
EODAk dio Maguma dela euskaraz, baina izen ofiziala Maume omen, eta mapetan Mauma ikusi dugu, eta are gaztelaniaz Maguna eta Magunas ere bai seinaleetan oraindik.
Zabala auzoa -a artikuluaz ei da, dio Euskaltzaindiak, baina bertakoek Zabale esaten diote, tematsu; eta Kurtzero esan badu Euskaltzaindiak, horri bai, horri -a artikulua gehitzen diote: Kurtzeroa (Asua ere artikuludun tokia, lau baserri Gorozikako Elexalde ondoan. EODAk ez daki honen berri). Burdaria auzoa Burdixe edo Burdijje ahoskatzen da. Aiuria ahoskatze bereziko tokia da, entzun egin behar da Onintza Enbeitaren ahotsean: Auixe transkribatzen du nekez batek, Bizkaiko eskualde honetako ZH-X-J delakoa ezin zuzen emanda. EODAko transkribatze historikoetan Ajjujje irakurri daiteke. Herrian bertan, AJURIAS-IBÁRRURI, dio azulejuzko errotuloak. Gaur da eguna non Zabalek, Asuak, Undak, Magumak edo Aiuriak oraindik tokirik ez dutena Wikipedian: ez argazki bat, ez kokapen bat, ez orri bat. (testu hau argitaratu ondoren etorriko direla uste dut; horretarako lagundu dugu Wikikunden).
Oinarrizko geografia
Hiru elizateen geografia hura 20. mendean transformatu egin zen, eta ipar-hego garraiobideek zatitzen duten eskualde bat da gaur egunean Muxika. Trenbideak (Euskotren-en E4 bidea) eta Bi-635 errepideak ipar-hego ardatzean erdibitzen dute Muxika 21. mendean, gutxi gora-behera Oka ibaiak bezala, baina beste era bateko ondorioekin. Zornotza eta Gernika lotzen duten bideak dira, eta tartekoan bidaiari asko ez dira fijatuko, baina hortxe dago Muxika, eta errepide bistakoaz aparte, ezker-eskuin ekialde eta mendebalderantz dauden baserri auzo, muino eta basoetan, batzuk ezkutuan.
Errepidea batzuentzat konexio den bezala, Muxikako auzoak guztiz zatitzen ditu, tragikoki ere bai: 1970 eta 1980ko hamarkadak arte, trafikoa ez zen oso ugaria, baina frekuentzia eta abiadura handitu zirenean, harrapaketa eta istripuak ugaritu ziren. Kontuz ibiltzeko tokia da Muxikan errepidea 21. mendean ere; baina aldi berean, enpresa eta zerbitzu esparruak haren inguruan daude, eta gune urbanizatuena ere bai, Kurtzeroa, liburutegia, osasun arreta eta eskola (Urretxindorre Herri Eskola) dituen tokia.
Trenak bi geltoki ditu, hegoaldetik etorrita, Zugastietan bata eta Muxika izenekoa bestea, Kurtzeroaren parean. Kurtzeroa bi errepide nagusien gurutzebidea da, Ardoaren bidea dator mendebaldetik, bestea (errepide nagusiaren eta trenbidearen ardatza, Oka ibaiaren bidetik) hegoaldetik.
Auzo eta herriek fisonomia desberdina dute. Agirre, Asua edo Undabeitia hiruzpalau baserri elkartuta dira; beste batzuk baserri sorta luze bat muino batean baseliza batekin (San Roman / Besagiz; edo Unda); batzuek herri itxura dute, eliza, eskola zahar eta frontoiarekin, baserri elkartuak gune batu horren inguruan: Aiuria, Elexalde biak, Maguma, Areatza, Ugarte…
Bestalde, Muxikako lurrak Urdaibaiko Biosferaren Erreserbaren barruan geratzen dira.
Ekonomia pixkat
Baserri esplotazio dexente dago oraindik Muxikan. Gernikako piperra etxe atarietan zintzilik udazken partean, herriko erretrato enblematikoena da.
Abeltzaintza ere bai; ardiak dituzten artzainen bat geratzen da (Maguman, bereziki), gazta egiten; eta basoa beste kultibo bat dela esan liteke. Pinu sail bat hazten zuenak 20. mendean, hark emango zionarekin etxe bat eros zezakeen Gernikan. Pinuak eta, ondoren, eukaliptoak, logika ekonomikoa izaten segitzen dute, lurrak dituen baserritarrak etekin bat ateratzeko modu bat gehiago du horrela, eta eukaliptoaren landaketa bakarrarekin, hiru bider jaso daiteke egurra. Etekinek ez dute jada etxeak erosteko adina emango, baina basogintza eredu honek logika ekonomiko lokala dauka, ez dago konspirazio eukaliptiko batean sinistu beharrik. Konspirazio hori izan duten enpresa handiak izan dira, baina baserritarren intentzioa beste bat izan da.
Hala ere, basogintza iraunkorrago baterako tokia ere badago. Lurgaia izeneko elkarte batek lan egiten du eskualdean. Terrenoak erosi, edo lagapenean hartzen ditu baserritarrengandik, eta kontserbatzen ditu modu natural edo originalean (edo landaketa autoktonoak bultzatu ere bai, jabeak lagata zerbait landatzeko gogoa badu, haritza edo dena delakoa). Unda eta Ibarruri artean Undabaso izeneko sail handi bat, 200 hektareakoa, zaintzen du Lurgaiak adibidez. Faunaren zaintzan ere egiten dute hauek; zapo txiki autoktono baten berreskurapenean lagundu ei dute.
Artadi guneren bat edo beste ere geratuko da, sasoi batean ugariagoak izango ziren. Haien arrastoa, Besangizen, non arte bikain solte batzuk dauden, eta tartean bat monumentala, Urkietako Artea.
Mahasti sail zabalak ere badaude tarteka, batez ere Berroian eta Mauman. Mahasti handienen kasuan, biltzeko garaian nork nola egingo duen galde diezaioke batek bere buruari…
XX. mendearen bigarren erdi aldean egurra egiteko zerrategiak ireki ziren. Zugastietan bi egon ziren, Gorozikan, eta Muxikan hiru: Astelarran bat eta Kurtzeroan bi. Ideia horrekin etorri omen zen FINSA izeneko enpresa Muxikara 1962an. Egun itxita dago lantegia eta herrian eztabaida handia sortu zuen haren hazkundeak eta gauzak egiteko moduak. Urte gogorrak izan ziren: lanpostuak eta ongizatea jarri ziren aurrez aurre. Orain egurra lantzen duen lantegi handi bat gelditzen da Ugarten: Ebaki. Beste industria, dagoen apurra, Ugarte inguruan dago: Arruti S.A., Chatarras Cifuentes eta Burnigai.
Zerrenda parea
Herri eskolak zituzten tokien artean, Ugarte, Kurtzeroa eta Ariatza Muxikan; Mauma, Aiuria, eta Eleixalde Ibarrurin; Zugastieta eta Eleixalde Gorozikan. Areatzakoa izan zen funtzionatzen azkenetakoa, Onintza Enbeitaren lehen eskola, eta hura hitxi eta irte betera-edo itxi zituzten azkenengo biak: Ugartekoa eta Ibarruriko Elexaldekoa.
Jaiak:
- Ugarten Maietz Pazkoak, jai mugikorra Mendekosteri lotua (hala izango da, ezta?) eta San Bizente urtarrilean.
- Gorozikan, Andre Mari irailekoa (irailak 8).
- Ibarrurin, San Pedro eta Andre Mari abuztukoa (abuztuaren 15ekoa)
- Aiurian, San Joan jaiak.
- Maguman, San Lorentzo.
- Areatzan, Santakurtze, irailaren 14an.
- Besangiz-San Romanen, San Roman abuztuaren 1ean.
Kurtzero(a)
Kurtzero auzoa, ofizialki horrela, artikuluarekin esaten dute bertakoek: Kurtzeroa. Gurutzebidearen puntu zehatza zen Kurtzeroa originalki, eta duela gutxi arte Vista Alegre deitu izan diote inguruko auzoari muxikarrek, baina izen hor galtzen doa 21. mendean.
Kurtzeroko bideak dira, ipar-hego ardatza, Muxikako garraiobide nagusia, eta berrtatik Murgiara eta Morgara mendebalderantz doan bidea. Bide hori inportantea zen, Oion eta Bermeo lotzen zituen ardo eta arrainaren bidea zen. Arabatik ardoa ekartzen zen Bizkaiko kostara eta bueltan arraina eramaten zuten haruntza. Bide horrek leku estrategikoa zuen garai hartan Muxikan; izan ere, ardoaren eta arrainaren bidea Errege Bidearekin gurutzatzen zen hemen. Berez, Errege Bidea izena hartu zuen bide horrek, Espainiako Erregea Foruak zin egitera etortzen zenean bide hori egiten omen zuelako, baina praktikan, bide horrek Txorierrirekin eta geroago Bilborekin lotzen zuen Muxika.
Ugarte
Ugarte errepide/tren ardatz nagusitik aparte dago, baina gertu, kilometro batera Kurtzerotik. Bien artean etxe berriz (20. mendeko Frankismoo eraikinak) osatutako Balentin Berriotxoa auzunea dago, Etxe Barrijjek bertakoentzat.
Ugartek plaza zabal bat du, udaletxearekin, eta baserri edo etxe bikainez inguratua. Lastima abadetxea galtzen ari direla abandonuan. San Bizente Martiriaren eliza, Muxikako eliza handiena da.
San Roman / Besangiz
Ugartetik eta Kurtzerotik mendebalderantz, gorantz hartzen da, San Roman esaten zaion auzora: Besangiz, Besagiz edo Besaiz ere bai bertakoen hizkeran, baina bertako baseliza eta erromeria eguna, San Roman, nagusitu da toponimian.
muino luze batean kilometro eta erdian luzatzen dira San Romango baserriak, goialdean, Urkieta izeneko baserri pare baten ondoan, Urkietako Artea, aparteko zuhaitza. Behealdean, San Roman baseliza parke baten ondoan, eta beherago Muxika dorretxea, ahaide nagusien garaiko familia nagusi baten etxea. Baseliza eta dorretxea dira Muxikako ondare babestuetako bi, baina dorretxeak zaintza gehiago beharko du: harresi eta patioa duen jauregi bat izan zitekeen, baina etxe abandonatu baten itxura du. 20. mendean gizonezko soltero bat izan zen bertan bizitako azkena.
Muxika eta Butroe familien arteko borrokak eta lehia izan ziren Erdi Aroko eta Pizkunde garaiko Bizkaiko parte hauetako historiaren auspo, Busturian zein Uriben zituzten familiek dorretxeak armarriekin. Muxikan Okako dorretxean bada armarri bikain bat, eta pentsatzekoa da Muxika dorretxean ere egongo zela, baina han agertu barik, ondoan den Torrebarri baserrian dago armarri hori, idazkunarekin:
no pvedo : como : merzco : y merco mas : qve pvuedo
(ezin dut merezi dudana eduki, baina daukadana merezia dut)
Armarriko irudiak dira, lau kantoitan, hiru giltza, bihotza aiztoak sastakatua, otsoa ilargipean eta gurutze tenplarioa. Armarri horren iruditeria da egungo Muxika udalerriaren irudia ere bai, eta izena ere herriak inguru honetako dorretxe eta familian duela esan dezakegu.
Usparitxa
Ugarteko elizatearen parte zen auzoa da Usparitxa; lauzpabost baserri eta baseliza bat dituena. Muxikako errepide-ardatzaren mendebaldera geratzen da. Uspitxa (ahoskatzekotan bertakoek horrela nagusiki), Usparitza eta Uspitza forma alternatiboak ere ikusi ditugu tokiarentzako.
Baseliza nabarmentzen da bertan, eta Jauregi baserria (Jeuri edo Usparitxa-Jauregi) Kepa Enbeita Urretxindorra patriarkaren jaiotetxea, eta haren umeena ere bai, Balendin Enbeitarena tartean.
21. mendeko Enbeitatarren nukleoa, ordea, Zabalen dago nagusiki; hantxe bizi dira “klaneko” gehienak, Onintzak esaten duen bezala.
Baseliza San Migel Goiangeruarena da, eta garai batean San Migel eta San Isidroren erromeria egiten zen bertan.
Areatza
Errepidean bertan kokatutako auzo bat, eliza berritu bat dauka, urretxindorra plaza Kepa Enbeitaren omenez bertan.
Santa Kurtze eliza ere nabarmentzen da auzoan.
Berroia
Berroia, etxe bakan batzuez osatutako auzoa da, mahastiz inguratua, Bodega Berroja (gaztelerazko forma toponimikoa da Berroka) upategi eta txakolindegiak ustiatua. Berrojje ahoskatzen dute.
Urrutxua eta Aiuria
Oiz mendiaren magal aldera ematen duten auzoak dira Urrutxua (errepideak Mendatarekin zatitzen dute hemengo lurra; -a artikuluarekin ahoskatzen den lekua dela dirudi), Aiuria eta Maguma. Aiuriak muino batean dago, konpaktu samar daude bertako etxe eta baserriak, frontoi, eliza, eskola zahar eta etxeez osatutako nukleo bat da, ahoskeran bitxiena gorago esan dugun bezala.
San Joan bataiatzailearen eliza da bertakoa, eta san joanak auzoko jaiak.
Urrutxuarui dagokionez, garai batean Oiz mendiko erromeria handia izaten zen San Kristobal egunean eta Mendatako Albiz auzoko Madalen jaiak ere ederrak ziren. Urrutxua bide bien erdian egonda, gure zaharrek kantatzen zuten:
Altuen dau San Kristobal
bajuen Madalenie,
hareen bien bitartien
Urrutxuko tabernie
Maguma
Maguma hego-ekialderago dagoen auzoa da. Oiz azpian kokaturiko auzotxo bat da, eliza eta eskola zaharra duena.
Maguna eta Magunas dira erdarazko formak eta seinaleetan ikus daitezke oraindik (eta deituretan, hala nola Magunazelaia); Maguma dela dio EODAk, bertakoek Maume esaten dute, eta mapa batzuetan Mauma agertzen da. Arren, antolakuntza!!! Edozein modutan, nor doa bada Magumara, apropos hartu beharra dago errepidea bertaraino iristeko, ez dago inorako bide asfaltatu edo porlanduan; bide zaharrak, Magumako Ataria izeneko begiratoki batera daramana, ixten da autoentzako ola zahar baten eta Maumebekoa baserriaren ondoan.
Baserrietako bat eskola berri bilakatua dago 21. mendean, Kortiñe izeneko eskola libre edo pedagogia alternatibokoa. Pedagogia horrek erakarrita, etxea ere inguruan omen daukate gurasoek, . “Umeentzako giroa, naturarekin harreman zuzenean”, irakurri dugu propaganda orri batean, baina badirudi gaztelerazko heziketa dela.
Unda
Unda bi partetan banatzen den auzoa da, Unda berezko izena har dezakeena muino baten gainaldean dagoena, bospasei baserri, uraska-latsagia eta baseliza duena (San Markos). Beste nukleo bat bidean beherantz dago, Undabaso izeneko parajerentzat eta Ibarruri-Elexalderako bidean, eta Undabeitia deritzo, lau baserriz osatua dago, haien artean Aurtenetxe eta Erregene, benetan ederrak.
Goiko partean ere badaude baserri ederrak, bereziki Jauregi edo Undajauregi deritzona. Seinale bitxi bat da Undako baserri ertz batean: Barrio de Undas dio.
Ibarruri-Elexalde
Ibarruri-Elexalde, haran sakonagoan dago Ibarruriko elizateko goiko auzoetatik ikusita (Aiuria, Maguma, Unda). Perrategi zahar bat eta eliza berria (20. mendekoa), aurrekoa erre egin baitzen (frontoia dagoen herri nukleo nagusiaren ondoan zegoen) dira herriko bista nagusiak, eta baita, bidean behera, Ormaetxe auzorantz, Ibarzelai baserria baino lehen, dagoen baseliza gotikoa, San Pedro eta San Paulorena (izen bikoitz hori dauka).
Andre Mariaren Jasokundearen eliza da berria, 1939ean eraiki zen bi urte lehenago erre baitzen kaskoan zegoena. Argazki zaharrik bada harena.
Iburri esaten diote auzoari bertakoek, eta haran batean kokatzen da, zeinaren gainean Burdaria auzoa dagoen (ez dugu bisitatu). Haranean behera Izabale ere bazegoen (hau ere izen multipleak dituen tokia), baina han beharrean gelditu gara San Pedro eta San Pauloren baseliza gotikoan, berriztua eta atari ederra duena (hantxe bataiatua da Onintza!)
Bidean behera, aurkitu dugu Laubide gurutzebidea, gaur egunean laukoa ez baina hiru bidekoa: Durango, Zugastieta eta Ibarrurira joaten diren bideak, baina Esturokoa ere bertatik irteten zen, iparralderantz, baso eta mendirantz: gaur auzo abandonatua da Esturo, 20. mendean hustua.
Zugastieta
Zugastietan, Baldena etxea ikusgarriena, Santo Domingo baseliza. Eta errepide eta trenbide nagusiak bat egiten duten tokia ere bada, Muxikako hegoaldeko tren geltokia hemen dago.
Gorozika-Elexalde eta ondokoak
Gorozika-Elexalde, bizpahiru azpi-auzo edo baserri multzoz inguratua dago Elexalde. Frontoi, udaletxe zahar, eskola zaharra, eliza atariarekin (Andra Mari eliza) eta kontsultategi bat du, zenbait baserriz gain.
Ondoan dituen auzo horiek batzuk auzo zerrendetan agertzen dira (Agirre, kasu), eta beste batzuk ez: Asua, ikusten dena Elexaldetik bertatik, ez da EODAn agertzen eta bertakoek -a artikuluaz ahoskatzen dute (Asukoa da Asuan sortu dena). Urrialdea ere etxe multzo bat da Elexalde gainean dagoena, eta ondare sailkapena duen baserri bat dago, Urrieldu Erdikoa.