Lagun batek esan dit lagun batek esan diola

Bizia lo liburuarekin 2004ko Euskadi Literatura Saria irabazi duen Jokin Muñoz (Castejon, 1963) idazleak Beterriko liburua aldizkarian esandakoak:

Idazlearen izaera kritikoa

Idazlearen abiapuntua ezerosotasuna da, hau da, gizartean dagoen ingurumarian eroso ez egotea. Ideologia jakin bat edukitzea edo ideiak argi edukitzea ez dator bat idazle izaerarekin. Uste dut idazleak izaera kritiko bat eduki behar duela eta mota horretako idazletzat ikusten dut nire burua. (...) Behin eroso sentituz gero, idazleak desaktibatu egiten duelako bere kritikarako ahalmen hori. Beti erne eta inorekin ezkondu gabe ikusten dut nire burua.

Ipuinetan esaten ez dena

Ipuingintzaren edo narraziogintzaren lege bat da, esaten ez denarekin esaten denarekin baino gauza gehiago sujeritu behar dela. Heminway-ren teoria bat: narrazio bat halako izeberg bat dela esaten du eta irakurleek puntan dagoena irakurtzen dutela. Hala ere, azpian zati gehiena dagoela. Hori da sujeritu behar dena; puntaren bidez, azpian dagoen guztia. Narraziogintzak dakarren lanik handiena da hori. Gauza asko esateko eleberria hor dago, narraziogintzan oreka aurkitu behar duzu; ezer soberan ez izatea eta ezer gehitu ahal ez izatea.

Zaharregia, txikiegia agian poesia diskoa urteko onenen artean dagoela esan dute New Yorkeko Bowery Poetry Clubeko kideek, hain zuzen ere munduko 6. postuan. Sekulako albistea iruditu zait, sekulako poza, eta hemendik zorionak eman nahi dizkiet Kirmen Uribe, Mikel Urdangarin, Bingen Mendizabal, Rafa Rueda eta Mikel Valverderi.

Munduko 10 poesia diskorik onenen zerrenda osoa hemen aurkituko duzue.

Oraingoan ere, eta euskarak lortzen dituen marka on guztiekin gertatu ohi denez, seguru nago albistea ez dela inon agertuko, seguru nago ez zaiola merezi duen inportantzia emango albisteari. Gaur Berriak eta Garak eman dute albistea, eta atzo arrastian Euskadi Irratian ere aipatu zuten, Mikel Irizar eta Jasone Aretxabaletaren tertulian. Baina, momentuz, besterik ez, nik dakidala. Akaso gero, Gaur Egun albistegian? Ikusiko dugu.

Zaharregiak, txikiegiak gara agian; eta euskara gaztelaniaren kontrako lehian jarri zuten aurrekoan, Harry Potterren emanaldi bikoitzarekin; eta gero ondo zabaldu ere, gure (ez dut uste euren) lotsarako, audientziaren datuak han eta hemen. Zabalduko ote dute gaur albiste bikain hau? Espero dezagun baietz.

Munduko seigarren poesia diskorik onena da "Zaharregia, txikiegia agian", inon 1-7 irabazi barik, elastikoan "Euskadi" lema barik, eta, batez ere, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren miloikada barik. Ea norbaiti, kultura ustez hainbeste maite duen norbaiti, barrenak apur bat mugitzen zaizkion lorpen honekin.

Zorionak, lagunok!

Ken Loach (Ingalaterra, 1936) zinegileari egindako elkarrizketa argitaratu dute El Correon, gaur estreinatu den "Ae fond kiss" filma dela eta:

Inoiz pentsatu duzu eduki sozialik gabeko pelikulak egitea, hau da, entretenitzeko baino ez diren pelikulak?

Galdera hori ezin zaio egin idazle bati edo musikari bati, ezin delako motiborik gabe idatzi edo konposatu. Nire kasuan, gauza bera.

-----------------------------------------------------------------------------------

Galdera hori, oro har, ezin zaio inongo sortzaileri egin. Galdera horrek balioa kentzen dio sorkuntzari eta maila desberdinetan jartzen ditu edukia eta entretenigarritasuna, elkarren artean baztertzaileak diren mailetan.

Edukia duten pelikulak, liburuak... ez dira entretenigarriak, beraz? Edo, galderari buelta emanda, edukirik gabeko pelikulak, liburuak... entretenigarriak dira?

Ingurukoek badakite oso memoria txarra dudala. Ez soilik despiste kontuetan, despistatuetan despistatuena bainaiz; baina, gainera, memoria txarra daukat txikitako, nerabezaroko eta nire bizitza osoko gauzetarako.

Gauza asko horregatik idazten ditut nik, gogoratzeko. Normala denez, ez ditut idazten gertatu ziren modu-moduan: nire oroimena pizteko balioko duen izpitxo batetik abiatuz, irakurle guztientzat balioko duen zerbait idazteko ahalegina egiten dut. Baina, bai: kasu asko eta askotan, gogoratzeko idazten dut. Gogoratzeko beharra dudalako eta nire oroimenak ez duelako hainbesterako ematen.

Atzo bete ziren 170 urte direla Xenpelar jaio zela. Euskadi Irratiko "Arratsaldekoa" saioan esan zuten. Gero "Iya guriak egin du" bertso sortaren zenbait bertsio jarri zituzten, tartean, jakina, Xabier Leterena, eta bat-batean etorri zitzaizkidan mila irudi, nire gaztarokoak.

Gianni Rodariren "Fantasiaren gramatika" liburu zoragarria etortzen zait horrelakoetan burura. Gehien maite ditudan hamar liburuen zerrenda inoiz eskatzen badidate, zoritxarrez liburu asko geratuko dira kanpoan, baina Rodariren hori barruan egongo da, egon zaitezte seguru. Bada, Rodariren liburua etortzen zait burura, memoria lantzeko jolas bat proposatzen duelako bertan, gero nik ere erabili izan dudana literatura tailerren batean edo bestean. Baina horretaz beste egunen batean egingo dugu berba.

"Iya guriak egin du" bertso sortak beti jarri izan dizkit ileak tente. Atzo berriro entzun nuen, eta hotzikara sentitu nuen. Ez dakit musika den, ez dakit hitzak diren, ez dakit ez ote den dena batera. Biek ala biek, musikak eta hitzak, badute halako harrotasun bat, burua tente eramatera bultzatzen gaituen halako indar bat... eta hunkitu egiten nau.

Gaztetan hunkitzen ninduen modu berean. "Iya guriak egin du" lehenengoz noiz entzun nuen? Bada, ez dakit ziur, baina izango nituen 13-14 bat urte, hor nonbait. Garai hartan bertso eskolan nenbilen, eta aldian-aldian afaria egiten genuen Muxikan (batzuetan Muxikan bertan eta bestetan Ariatza auzoan), gure irakaslea Jon Enbeita zelako, muxikarra bera. Afalostean, zelan ez, bertsotan aritzen ginen, eta gero unerik politena heltzen zen niretzat, bat-bateko lana utzi eta kantuan hasten ginenean. Eta horrelako afari batean, Jon Enbeita eta Ireneo Ajuria, ahots bitan, "Iya guriak egin du" abesten hasi ziren. Eta lehen aldia izan zen entzuten nuena, eta harrituta geratu nintzen, ileak tente. Harrituta musikarekin, aho zabalik hitzekin.

Baina afari hura baino, niri hurrengoa geratu zitzaidan buruan: ondo gogoratzen dut Ariatzan izan zela, elizaren ondoan dagoen soziedadean. Afalostean, bertsoak; eta bertsoen ostean, kantuak. Mordotxoa kantatu genituen, baina "Iya guriak egin du" ez. Gogoratzen naiz denbora gutxi falta zela mahaitik altxatzeko eta etxera joateko, edo inpresio hori daukat gutxienez, erloju kontra nenbilela eta nire abestia ez zela heltzen. Eta gogoratzen naiz Enbeitak, keinuren batekin, adierazi zuela abestiak amaitzen ari zirela eta bazela ordua altxatzeko. Eta orduan, ikusita aukerak amaitu egin zitzaizkidala, eskatu egin nuen: "abestu hori... buruen tirue jotiena".

Eta sekula ahaztuko ez dudan une bat izan zen: Enbeitak irribarre egin zidan, eta gero biek, Jonek eta Ireneok, bataren besoa bestearen sorbaldan jarri zuten, eta kantuan hasi ziren. Eta niri begira kantatu zuten bertso sorta osoa. Lelokeria dirudi gaurtik ikusita, baina ahazten ez den gauza horietako bat izan zen niretzat, gauzak ez ahazteko idatzi egin behar baditut ere.

Eta abestu zuten, besteak beste, "buruen tirue jotiena":

Ez naiz ni gerraren zale
baizik pakearen alde.
Zeinek nai duen galde,
berari tira alde,
bala bat sartu buruan.
Aspertuko da orduan.

Ahots bitan eta niri begira.

Antzerkiola Imaginarioko Ander Lipus (Markina, 1971) antzerkigileak Berrian esandakoak dira gaurkoak, oso elkarrizketa interesgarrian:

Egungo antzerkia

Ez dago sortzailerik, ez dago sormen lanik, ekoizpenak baizik. Egungo antzerkia ekoizpenari oso lotuta dago; hau da, ekoizleak dirua jartzen du eta zuzendariari zer egin behar duen agintzen dio, eta horrek aktoreak aukeratzen ditu eta aurrera.

Espiritualtasuna eta dirua, antzerkian eta gizartean

Antzerkia absurdo bihurtu da. Antzerkiari betidanik lotuta egon diren gauzek ez dute baliorik egun; esaterako, gure espiritualtasuna komunitatean partekatzea edo egungo gizarteari buruzko obra kritikoak egitea. Botereak harrapatuta gauzka. Egungo gizarteak berea ez den beste formula batzuk ametitzen ez dituzten mekanismo zorrotzak ditu. Espiritualtasuna, adibidez, ez da kontuan edukitzen ezta egungo kristautasunean ere. Dena da dirua. Eta, dena dirua denez, nik egiten dudanak ez dauka zentzurik. Nire antzerkia alferrikakoa da, baina niretzat, behintzat, sakratua. Antzerkiolan, geure antzerkitik etekin ekonomikoak ateratzeko baino gehiago, etekin espiritualak atera ahal izateko borrokatzen gara.

Antzerkiaren oztopoak

Publikoa egon badago. Kontua da ez dela loratzen, besteak beste programatzaileak daudelako, gobernu politika baztertzaileak... Benetako oztopoa ez da antzerkia bera, baizik eta antzerkiak egun dituen mekanismoak; antzokiak, adibidez. Antzokiak hilerriak dira egun, makrokapitalismoaren beste egitura bat. Eta hor dago koska: nola egin aurre botereari norberak boterea hartu gabe.

Ur Apalategi (Paris, 1972) idazleak Beterriko liburua aldizkarian esandakoak:

Literatura sariak

Niretzat sari bat ez da egia literarioa, argi eta garbi. Saria epaimahai konkretu baten iritzia da, une konkretu batean. Jolas sozial serio baten moduan hartzen dut. (...) Niretzat ez dago egia objektiborik literaturan eta absurdoa iruditzen zait literaturaren inguruan lehiaketa egitea. (...) Sari batek badu garrantzia eta badu oso funtzio sozial garbia: Irabazleari jendearengana iristeko erraztasuna ematea. Alde horretatik, sariek funtzio hori betetzen dutela uste dut.

Euskadi Sarietako epaimahaikide

Paradoxa irudituko zaio, beharbada, jendeari nola onartzen dudan Euskadi Sarien epaimahaian bigarren urtez parte hartzea. Oso sintzeroki esango dut, lehen urtean parte hartzea onartu nuenean, kuriositate hutsez egin nuela. Hain zuzen, kritikatu egiten nituelako sariak eta ikusi egin nahi nuelako nola funtzionatzen zuten barrutik. Ni egon naizen bi urteetan behintzat, oso modu garbian eta demokratikoan, inolako eraginik jaso gabe, epaimahaiak erabaki duela iruditzen zait. Ezin dut ezertan kritikatu sariaren funtzionamendua.

Aurrekoan, lagun batek esan zidan Bilbori buruz gehien dakien pertsona bere auzoan bizi dela, Bilbo Zaharrean. San Anton zubia zeharkatu eta, ezkerretara hartuta, Urazurrutia kalean. Bada, lagunak esan zidan etxepeko tabernara joaten dela arrastiro, eta agure isil bat egoten dela han, beti idazten. Eta lehengoan agureak kontatu ziola zelan, apurka-apurka, paperak pilatuz, Bilboko historia osatu zuen. Pazientziarekin, liburua ere idatzi zuela esan zion, eta gizonak, hura argitaratzeko nora jo jakin barik, Bilboko abade batengana jo zuela, ea Elizbarrutian zerbait egin zezaketen. Eta egin zuten, bai: liburua argitaratu zuten, baita txukun jarri ere azalean abadearen izena, egiletasuna beretzat hartuta.

Agureak lagunari esan zionez, garai batean, San Anton zubian aduana antzeko bat zegoen, eta, lanik gabeko uneetan, aduaneroak atzera eta aurrera paseatzen ibiltzen ziren, Bilbo Zaharretik Zazpi Kaleetara, errondan. Hortik Erronda kalearen izena, antza.

Erronda bazterreko kalea da, eta bazterreko jendearena. Zazpi Kaleetara noanean, pausoak Erronda kalerantz joaten zaizkit, alboan dauden kale distiratsuago eta jendetsuagoetatik alde eginez, eta gustura ibiltzen naiz eskaparaterik gabeko kale horretan, hormetako txiza eta kale erdiko putzuak saihestuz. Denbora lasaiago dabil hemen, lonjetako pertsianak beti jaitsita. Erriberatik etorrita, ni natorren moduan, Likiniano liburu-denda, bazar txinatar bat eta Herriko Taberna dira kaleari bizitza ematen dioten lokal nagusiak. Bost argazki zuri-beltz eta koloretako ugari parean ditudala, kafea hartu dut Herrikoan. "Esos son los muertos, y esos los presos", esan dit barran zigarroa erretzen ari den emakume burusoil batek, eta baietz egin diot buruarekin.

Haraxeago, Euskal Museoaren atzealdean, kaleko azken tabernak: Soiz, Baste, Muga eta Bi Anaik, larunbat gauetako aspaldiko oroitzapenak. Unamuno plazara heltzen ari gara, eta bizitza, xiringa batetik zintzilik bada ere, biziagoa da.

Atzerago, Unamuno jaio zen etxearen alboan, ijito bat zaborrean arakatzen. Mobila joka hasi zaio, Marsellesa doinuarekin. Askatasuna, berdintasuna, anaitasuna Erronda kalean.

Andres Urrutia (Bilbo, 1954) euskaltzainburuak Bizkaie aldizkari digitalean esandakoak:

Kalitateko euskaraz

Kalidadeko euskerea egon badago, hiztunengan eurengan. Kalidadeko euskerea da gaur egun komunikabideetan egiten dana?

---------------------------------------------------------------------------------------

Ezetz esango nuke: salbuespenak salbuespen, komunikabideetako euskara ez dela kalitatekoa. Beharbada jendea ohituz joan da komunikabideetan erabiltzen den hizkuntzara, eta duela zenbait urte baino erraztasun handiagoarekin jarraitzen da, esate baterako, telebista. Niri, batez ere, telebista interesatzen zait masen komunikabide moduan. Euskararen egoera dela eta, Berria ez da masa komunikabidea (beste alde batetik, ez da gauza bera egunkaria irakurtzeko ahalegina egitea edo telebista ikustea-entzutea), eta Euskadi Irratia ere ez. Euskal Telebista interesatzen zait niri, nolabaiteko masetara helduko den komunikabidea den aldetik eta, beraz, euskararen normalizaziorako tresna izan zitekeen aldetik. Baina ez da. Hizkuntza ingeles estandarraren eredu nagusia BBC den bezala, telebistak badu edo izan dezake hizkuntza baten eredua emateko modua. Baina Euskal Telebistak ez du holakorik egiten, duen aukera eta potentzialtasuna ez du erabiltzen: berriz ere salbuespenekin, kazetari batzuk salbatuta, ETBren euskara eredua ez da uniformea, edo ez dator bat Euskaltzaindiaren arauekin, edo, zuzen-zuzenean, itzelezko astakeriak botatzen dira. Zuzentzaileak badaude, baina ez dira denera iristen, antza. Beharbada batez besteko ikuslea ohitu egingo zen eta eroso ere sentituko da akaso, esate baterako Sorginen Laratza ikusita, baina euskararekin lan egiten duenak belarria minduta amaitzen du ETB-1eko butaka-saio baten ostean. Kiroletan, adibidez, maila ona lortu da urteekin, eta kirol bakoitzerako terminologia ere sortu da. Umeen saioetan ere (marrazki bizidunetan eta) esango nuke euskara bizia eta egokia dela. Dokumentaletan ere bai. Baina, hain zuzen ere, horixe da tristeena: ze programa salbatzen den aukeratzen ibiltzea, eta beste guztietan belarria minduta ibili beharra.

Antonio Altarriba (Zaragoza, 1952) idazleak Euskonews & Media aldizkari digitalean esandakoak:

Euskadi 2003 saria jaso zenuen ekitaldian (...) kritiko azaldu zinen euskal exekutiboak kulturaren arloan daraman politikarekin

Ez dakit mezu hura ongi interpretatu ote zen. Tamalez, herrialde honetan jendea bi bandotan banatu ohi da sarritan, eta bakoitzaren iritzia bi zentzutan interpretatzeko ahaleginak egiten dira, bando batetik bestera eramateko. Nire hitzaldian frentismo hori gainditzeko beharraz mintzatu nintzen hain zuzen ere. Eta Erkidegoko beste hizkuntza ofizialak ere, gaztelaniak alegia, erakundeen babesa behar duela aldarrikatu nuen. Gaztelaniazko literaturaren Euskadi sariaz gain, Eusko Jaurlaritzak ez die gaztelaniaz aritzen diren idazleei beste inongo babes edo diru-laguntzarik ematen. Oraingoz bagaude zenbait lagun, baina ez daukagu erreleboa hartuko digunik. Euskarak dituen beharrak asetu behar izateak ez du esan nahi gaztelaniari bizkarra eman behar zaionik.

Nire hitzaldian esan nahi nuena da gaztelania ez dela euskararen etsai, zenbaitetan hemen esaten den moduan. Aniztasuna, nire ustez, ez da borrokak pizteko arrazoi bat, baizik eta aberastasun iturri bat.

Urtarrilaren 5ean, arratsaldean, Bizkaiko herri txiki batean egon nintzen, justu Erregeen Kabalgata pasatzera zihoan unean.

Plaza jendez beteta, umeak urduri gurasoen lepoen gainean, buruak altxatuz, ea urrunetik gameluren bat etortzen ikusten zuten.

-Noz datoz? -amaren sorbalden gainean, neskato bat-: noz datoz, ama?

Gero, eurentzat luzea izango zen tarte labur baten ostean, umeen urduritasun-marmarra txilio bihurtuz joan zen, eta lepoa asko luzatu barik ere aise igartzen zen bazetozela Erregeak, usaindu egiten zelako giroan. Usaindu daitekeen girorik existitzen bada, arratsalde horretan existitzen da. Eta agertu ziren. Baina ez gameluetan, ez dromedarioetan, ezta zaldietan ere. Agertu ziren gurdian. Meltxor, Gaspar eta Baltasar, hirurak gurdian.

Herri txikia zen, lehen ere esan dut, eta benetako Baltasar gutxi egoten da herri txikietan. Herri txiki honetan, esate baterako, ekuadortarrak daude, peruarren bat ere bai, eta neskato errumaniar bat, baina benetako Baltasarrik ez. Eta herriko gizon bat margotu zuten kortxo errearekin, eta Baltasar agertu zen kolpean. Hain zuzen ere, amaren sorbaldetan zegoen neskatoaren aitite zen Baltasar, kortxo erreko azala zuen erregea.

-Badatoz, ama! -esan zuen neskatoak, amaren ileetatik tiraka.

Eta Erregeak hurbilduz joan ziren umeak zeuden lekurantz, eta karameluak bota zituzten, eta jakin nahi nuke zenbat ume egon ote zen arnasa lasai hartu ezinik, eta zenbatek zuten pultsua ehunetik gora.

Amaren sorbaldetan zegoen neskatoak, baina, ez zuen karamelurik nahi. Adi-adi zegoen Erregeei. Ez zen lehen aldia ikusten zituena, baina ilusioa beti da bera. Ilusioa. Gehiegitan aipatzen da egun horretan, baina ez dago beste hitzik: gogoratzen ez duenak memoria txarra dauka. Neskatoaren Errege gogokoena beltza zen. Errege beltzaren ume gogokoena neskato hori zen, eta une batez begira geratu ziren.

-Ama -esan zion neskatoak, aurpegia amaren belarriraino jaitsiz-. Ama, ez nago seguru, baina uste dot Errege baltza aitite dala.

Komentario zoragarri horrek zorabiatu egin ninduen apurtxo batean, eta ez nintzen konturatu zer erantzun zion amak. Edozelan ere, apur bat lasai hartu nuen arnasa gero, konturatu nintzenean egunen batean neskato horri beste umeek esango diotela:

-Erregeak gurasoak dira.

Eta neskato horrek, arrazoi osoz, erantzungo duela:

-Ez. Erregeak aititeak dira.