Mispillibar

BRAVANTE

 

Amak konta ohi zigun Bravanteko Genoveva Santaren historia; inguru honetakoa izanen zen delako Doatsua. Barruti zabala da nonbait, Belgikan ere baitago izen bera duen lurraldea, lurralde bera agian,  bi Estatuen artean banatua, Euskal Herria bezala.

 

Eindoven. Europako futbol txapelketetatik dugu ezaguna hiri hau, hainbat aldiz telebistan aipatutakoa. Luze joan zaigu, non gelditu antz eman ezinik,  kale barruko ibilia, erdigunera heldu garen arte.

Hiri zabala, orain arte ikusitako herrien tankera eta jite berdineko kaledia. Gelditzen zaizkio oraindik aspaldiko etxetxoak, umilak, apalak, benetako altxorrak, politak erreparatu nahi dienentzat. Nahiko berria du erdigunea, baina antzinako egituraren itxura eta jite berdina gordez berreraiki dute;  badira bizpahiru saltoki erraldoi baina ez Alemaniako neurri gabeko izugarriak. Erdigunea bera da, osoki, saltoki erraldoia, eraikin garaiak ez diren saltoki handiz osatua; gaur azoka txikia egin da, jende asko dabil, bizi-bizi daude kaleak.

Saltoki erraldoietako baten aurrean ia teilaturaino heltzen zaion eskultura: lau oin ugertutakoen gainean kono mehe luzea, puntan, burdin-hari multzoz egina, Ikaro, agian aingeru bat irudikatzen duen gizaki bat. Sta. Catharina: Holandan zabalik aurkitu dugun lehenengoa, ez du ezer berezirik, baina eliza berezia da;  bi dorre luzeko eliza erraldoi gotikoa, dena adreilu, kanpotik zein barnetik, kolore ezberdineko eta pintatutako adriloz eginak, polikromatuak dirudite gangetako nerbioek; bi errosetoi eder; aldare polikromatu eder bat, baztertuta bailego, presbiterio ostean abside erdian; bankuteria sendoa; organua: forma ezberdinetako tututeria  handia du, musikarien iruditzarrak aurrean, kontzertua ere eskaini digu. Hiri inguruan edo sarreran parke zabala du non herritarrak txalupaz dabiltza aintziran, ardiak, berriz, larrean berdegunean: sinbiosia. Sartu garen aldetik kaledia besterik ez zuen hiriak; atera garen aldetik, aldiz, parkea, kale, hiribide eta ingurabide  luze eta zabalak ditu.

 

Evoluon: kostata baina azkenik jo dugu bertara. Gidaliburuari jarraituz edo berari sinetsiz zientzi aurkikuntzei buruzko museo edo erakusketa aurkitzea espero genuen: "hertsia dago" esan digu frantsesez harrera mahai osteko neskak ordenagailutik burua jasoz; "ze ordutan zabaltzen da?", "Duela 8 urte hertsi zen". Philis etxearen egoitza da gaur egun, bere munduko ordezkarien biltzarretarako darabil. Gure gidaliburua ez da gaurkotu.

 

Arabiarrak eta beltzak dabiltza kaleetan bere hizkuntzan elkar komunikatuz; hainbat emakumek, asko ez badira ere, buruzapi eta gainerako arabiar jantziekin janzten dira.

 

Belar lehortua, agian simaur pilatua, plastiko beltzarekin estali ondoren kotxe gurpilen neumatikoz zapalduta uzten dute, arnasarik hartu ez dezan, agian haizeak harrotu ez dezan: herri oroko sistema. Barrikadarik egiten ote hemen ere pneumatikookin?; Hegoafrikan etsaiari pneumatikoa burutik behera sartu eta su ematen omen zioten!.

Haize-errota bakarra ikusi dugu barruti honetan ere.

 

Kosta zaigu gaur ere kanpina aurkitzea, baina heldu gara.

 

176 kilometro, hotzak, baina ateriak.

 

 

Apirilaren 29a. Asteazkena. 4.a - H:3.a   

 

Sarriok: "Mugaldeko jendeak behelaino begirada du". Mugaldean gabiltza: arreta hartu behar diot linburgotarren begiradari; bi muga dute, Alemaniakoa Ekialdera Beljikakoa Hego-Mendebalera, bi aldiz behelainoagoa ote beraien begirada?.

 

Behingoz eguzkia!!!.

 

Badirudi Stugarkoan bezala etorkin eta langile asko bizi dela kanpin honetan ere. Hala dirudi etxatoi eta etxolei begiratuz. Etxebizitza merkeagoa eta aterpea dute behintzat.  Multzoka eratuta dago kanpina, baso barruan. Multzo bakoitzak bere zabalgunea du erdian; anarkia itxura du. Bertan finkatutako jendea dirudi. Pasokook berdegune zabal bat dugu, argindar entxufeak ertzeko biribilean, bakoitzarentzako kokagunetan; non kokatu asko dago egon, baina garbitoki eta komunik ia ez; ez da pasoko askorik heltzen nonbait, gu geuk ere galdutako baten eromenean  topo egin genuen berarekin; baina gustura gaude, gutxi baikara bezeroak.

 

Eguzki eguna dela baliatuz, zainzuriak ateratzen ari dira gaur nekazariak. Lehen egunetan belardia eta gari-saila zen dena, hemen, aldiz, lur goldatu edo aitzurtu asko dago, ortu-lan ugari; lur kolorea da nagusi. Beraz gariak nekazaritza pobrea adierazten badu, hemengo nekazaria ez da pobrea. Hegoaldera, berriz ere belarra da nagusi;  errape handiko esne-behiak dakusagu: gure baserritarrek ostera murriztu egin behar izan dute behi kopurua eta esne kuota. Nik jakin nahi zer gertatzen den Erriberako zainzuriekin eta hemengoekin: kopuru lehiaketarik ba ote?.

 

Kanpin aurrean, kilometro gutxira, bi tximinia luze ditugu aurrez aurre. Maastricht-ek berriz izugarrizko fabrika-gunea du 20 bat kilometrotara: 5 tximinia txaparro zabal erraldoiak konta ditugu, tximinia estu luzeek berriz basoa dirudite, kilometroetan barreiatuta; urrutiragoko bestalde batean keetan dago tximinia luze multzoa, Belgikakoak izan daitezke azken hauek. Agian Holandak Alemania eta Belgika tarteko lur tarte estu honetan jarri du eremu kutsatzailea, Holanda barrura ordez haizeak alboko herrialdeetara eraman dezan kutsadura. Edo Alemaniarekiko harreman industrial eta ekonomikoen hurbiltasunagatik.

 

Ez dago ziztu bizirik autobidean: orduko 100eko abiaduran dabil gehiengoa, ia inor ez 120koan. Semaforo franko gainditu behar da Maastricht zeharkatzeko, autoen ilara luzatu egiten da, ibilia mantsotu: praktikoak dira holandarrak, dirua premia gutxiagoko errepide lanetan xahutu ordez zeregin premiagokoetara zuzendu dute nonbait dirua; gureetan autoen abiadurak eta erosotasunak du lehentasuna. Patxada gehiagorekin ibiltzen ere ikasi dute nonbait. Bere lurraldetasun txikian Holanda indartsua da nazio arteko politikagintzan: Europako bankuko burua holandarra izanen dela dio gaurko egunkariak. Errepide eta ingurabide sare izugarriak eta garestiak egitea ez da nonbait ekonomia eta politikagintza sendotzeko nahitaezko baldintza, gureetan politikoek hori badiote ere: ez ote dira beraiek edo bere alderdiak aberasten ari errepidegintzari esker?.

 

Maastricht. Linburgo lurraldeko hiriburua. Mosa ibaiaren alde bat ezagutu dugu, alde zaharra. Eraikuntza garairik gabe, patxadako hiria, probintzia-hiria, atsegina, orain arte ikusitako herri eta hirien antzerakoa, baina handiagoa; ez dago makroeraikinik ezta makrosaltokirik. Aparkalekuak ez zaizkio falta zerupean zein aterpean, diru kopuru egokiaren truke. Etorri, ibili, begiratu eta ikusi: eraikuntza famatuez gain nonahi dago fatxada, estatua, leiho edo zerbait interesgarria; jendartean galdu eta jendea behatu. Goiz epelagoan baina batez ere aterian, atsegina zegoen hiria, hiritarrek lepo betetzen zuten kaledia joan-etorri etengabean edo kafetegi zein plazetako zumezko mahai-eserlekuetan zerbait hartuzko egonean.

 

Mosa  ibaia, zabala, ur bizikoa, baina zikina; hainbat zubi arrunt, baina bat harrizko ederra, ertz batean irekitzen dena ontziei bidea emateko; erruz dabiltza txirrinduzkoak eta oinezkoak  Zaharretik edo Zaharrera, seguraski merkatu txikira: zenbait emakume zubi erdian elkarri erosketak erakutsiz. Zubiak ahalbideratzen du ikuspegi zabalaren aukera; grazia dute teilateriak eta eliza dorreek ez ezik  ibai ertzeko etxeen fatxadek, zuriz pintatuta, nork daki eguzkiak bete-betean harrapatzen duelako edo ibai ilunari aurre egiteagatik.

 

Ez zaio falta zerikusi konkretu interesgarririk. Markt: merkatu plaza, -gaur, asteazkena, merkatu eguna da hain zuzen-, plaza oso zabala, bitxikeriarik gabeko 1700.go etxeek inguratzen dute inguru atsegina sortuz. Udaletxea,  plaza barruko albo batetan, ia erdian, harri garbiko jauretxe handi sendoa, dorre galant iluna teilatu erdian: kanpaiteria ikusten zaio eta eman digu eman ere kontzertu ederra erdietan; plazako ertz batean brontzezko estatua handi batek gasez eragindako garra daron zuzia du piztua ezkerreko eskuan: hala dago gero gizajoa erabat belztuta. Plaza, bizirik dago gaur, saltokiz eta jendez beteta, ez dugu beraz iturri, fatxada eta estatuez gozatzeko aukera handirik izan,  bai ordea herria bere giroan ikustekoa. Saltokiak, salgaiak, zein saltzaileak azoka orotan ikusi ohi diren antzerakoak dira; hizkuntzak ezberdintzen ditu azoka txikiok eta azoka oro ere gaur egun zeren azokak ere uniformatu eta unibertsal bihurtu baitzaizkigu. Eroslea bera, azoka txiki orotan ohi dena, pobrea, zerbait eroso eta merkearen bila dabilena. Dinghuis, Justizia jauregia izandakoa, beraz auskalo zenbat jauntxokeria eta gehiegikerien gune eta lekuko, boteretsuen tresna eta babesleku; bere grazia du eraikiak leiho luze, teilatu ezin pikeago, dorretxo, erloju eta albotikako sarrera eskailerarekin. Eliza asko ditu hiriak: kanpotik denak ederrak, pare bat ikusgarriak, ilunak, batzuk harrizkoak; plazatik hurbil XV. gizaldiko S.Matiasek dorre sendoa erabat ezberdina du; Andre Mariarena:  oso aldrebesa da jatorrizko izena, eliza bera berezia eta bitxia, joan eta ikusi egin behar den horietarikoa: dorreek halako antxinakotasun eta gotorleku ukitua dute, fatxada, aldiz, harrizkoa  adreiluaren erreinuan, zabal sendoa zilindrozko kantoi eta estaldura konikoekin; bai elizpetik bai eliza barrutik du sarrera Andre Mariaren kaperak; debozio bizia dio herriak Amabirjina honi: uneoro kapera betetzen duten debotek kandelak pizten dituzte erruz, eskerronezko oroigarri eta medailoi pila dago hormetan zintzilikaturik; irudia bera handia da, mantu gorri nabarmen batek babesten du; baina kaperako zerik ederrena Amabirjinak atzean duen erretaula da, filigranazko iruditeria nano tailatu eta polikromatua; sarreran ere bada taila eta pintura hondakinik baina kandelen keak belztu du dena; Klaustroa, hilarri biltegia dirudi, artistek landu eta oinek leundu zituztenak: gu ere han ibili gara gotzaitzarren gainean; barrutik oso iluna da eliza: absidea, ikusgarria eta ezberdina: arkudun balkonada lehen solairuan, ganga berriz mosaikoz edertua: gustura botatako 20 duroz pizten da argiteria; konfesaleku asko eta sendoak:  bekatuak oso mortalak dira hemen edo apaizak oso mandoak; pietat taila zahar ederra; irudi erraldoiak; bi kripta, presbiteriopean bata, itxita, korupean bestea, zabalik baina biluzia; organoak merezi du begiak jasotzea: barandan ere tututeria du estalki bitxi batekin; ikuskizun bitxienetarikoa eguzkiak koruan jotzean sortutakoa izan da, doakoa gainera, dena ordainduzkoa baita hemen. Sint Servaas: santu honek letanietako Jerbasio izan behar du, Protasioren bikotea; eliza aparta, Holandako zaharrena omen; aldi ezberdineko ezarri asko du; elizpeko beirateria ostetik uzten dute nolabait sarrera ikusten, baina beiran iragaztean  irudia itxuraldatzen denez ordaintzen dutenek soilik dute argi eta garbi ikusteko eskubidea: gotiko polikromatua da delako sarrera, eliza jaso ondoren ezarria; klaustro gotiko berantiarrak ez du askorik balio baina ezin da sartu ordaindu gabe, elizak ere sarrera ordaindua du; klaustroan kanpai handi bat: begiluze ibili gara txartel saltzailearen ingurutik; Gurejaunaren kaperara soilik usten dute sartzen duan, kartel batek dioenez otoitzera soilik; atsedenalditxoa hartuaz erretaula paregabea ikusi ahal izan dugu bertan: taila txikitxoko triptiko antzerako mundiala. Aurrekoaren alboan Sint Janskerk, S.Juan nonbait, kanonigoen parrokia, gorriz pintatutako 78 metroko dorrearekin: ordaintzen duenak izanen du ikuspegi ederra, baina agian igogailurik ez. Plazak: Andre Mariaren aurrekoa, zabala, osoki zumezko mahai eta ezarlekuz beteta dago: leku atsegina etorri eseri eta zurrut batzuk hartuez egoteko. Sint Servaas eta Jans elizen aurrekoa hiriko zabalena da, handia izatea eta elizen abside eta dorreak alboan edukitzea beste erakargarritasunik ez du; ertz batean titiritero edo konpartsa extralurtarren eskulturak ematen dio bizitasun izpi bat.

 

Hiritik kanpo, Eki aldera, egitura bereziko adreiluzko eraikuntza iluna, Gugenhein gogoratu diguna; MEC bat ere iragartzen da errepidean, Europako Merkatuko zerbitzuguneren bat-edo agian.

Musika eztia egiten zuten S.Petesburgoko musikariek  kale batean: entzule asko bereganatzen zuten, auskalo eskupekorik.

 

Espainiako egunkaria erosi ahal izan dugu: hango politika beti bezain aspergarria, arina, azalekoa eta inozoa, umekeria, hainbaten  sufrikario krudelaren eragile ez balitz.

Eliza eta udaletxeen bueltan daude plazak herri gehienetan..

Ez dago eskalekorik eliza sarreretan: ez dago pobrerik Holandan, ala galarazita ote pobreak badirela erakustea?.

Saltoki erraldoietako jatetxeetan bazkaltzen dugu egoki, bai jakiz bai ordainez.

Zumezkoak dira hirikoak ez ezik lurralde osoko kafetegietako mahai eta jarleku gehienak.

Zerbait interesgarririk eskaintzen duten herritxoek dohaineko aparkalekuak eskaintzen dituzte bisitaria erakarri edo bisita erraztu asmoz.

 

Nahastua gertatu zaigu arratseko ibilia, errepide nagusietatik kanpo, herritxoz herritxo; ez da beti erraza norabidea igartzea edo beharrezkoa zaigun letreroa bilatzea; galduz eta galdetuz moldatu gara. Kanpinerako bidea bera erraza izan zaigu gaur, ikasi ditugu inguruko errepide labirintoaren zirrikituak. Mendi mendian, arratsalde osoan, herri handietatik urrun, mendixka eta bailaretan, gora-behera leunean, tarteka aldapatxo luzexkak ere igo eta jaitsiaz; nekazari herriak, uda-herri eta udaleku bihurtu direnak, turismo-guneak, landetxeak eta hotelak elkarrekin bizi diren parajeak; hotel eta kafetegiek, jende kopuruak zein jendearen jiteak ematen diete udaleku kutsua herriei; mendikara gogoko duen jende pila dabil han eta hemen, erruz, oinezko ibilian, bizikleteroa ere bezero ugaria da; aparkaleku franko baso barruan bertan ere, errepidetik gertu, Alemaniarekiko mugetan, ez bazen askorik nabarmentzen ere gaur alemaniar bisitaria.

Ona da errepidea, zoru leunekoa, bidegurutzeak ikuspegi argi eta bide bikoitzekoak, ondo babestuak. Paisaia berdea, ugaria eta trinkoa basoa: pagoa eta urkia dira nagusi errepide ertzetan. Ikusten ari garenen tankerakoak dira itxuraz eta egituraz herriak, berenez dira horrelakoak; sendoak, handiak, patioa sortzen dutenak dira granjak, askotan auzotxo bat diruditenak, adreiluzkoak gehienak: badirudi hemen ere maiorazkoa gelditzen dela jabego osoarekin, ez baitago sail txikitan banatutako lurrik; bada zoladura iluna erakusten duen granja zuri ederrik;  granja ingurua txukuna, garbia eta atsegina, nekazarien barne dotorezia edo premia gorririk ez-eta bazterrak zaintzeko denbora eta ilusioa dute nonbait. (Etxera ondoren telebistan entzun dut Europako zenbait herritan Gobernuak ordaindu egiten dietela nekazariei ingurua txukun edukitzea: Gobernua zuzenean arduratu beharrean diru truke nekazariak eurak arduratzen dira inguruneaz: ez da ideia txarra).

 

Margraten. 8.301 iparamerikar dago bertako zelai batean lurperatuta; beste 1722 desagerturi ezin izan zieten lurrik eman. Hispanoak eta beltzak izanen dira hemengo hildako gehienak, Iparamerikarren azken gerra orotan bezala: gerretan hiltzen diren gehienak soldaduskatik libratzeko nondik edo nola ez zutenak, soldaduska irten bide bakarra zitzaienak, aberrikeriaz engainatzen dituzten gizajoak. Ikusi gabe ihes egin digu hilerriak, auturen batean endredatuta gindoazela. Bi bisitari gutxiago amerikarrentzat. Normandian ikusi genuen lehenengo soldadu hilen hilerriak zirrara sartu zigun, ondorengoek ere: antzerakoak izanik ere,  gerraren astakeria aldarrikatzen dute gurutze edo taket ilara bukaezinok.

 

Bazterrak, bai errepidekoak bai edonongoak, oso zainduak daude. Santu-iruditxoak agertzen dira noizbehinka errepide ertzetan, Kristoren bat, adreiluzko kaperatxo nano batean ezkutaturik auskalo zein santu, kapera taxuko eraikuntza...

Zenbait etxek, herritxootan ere, teilatua ezkutatuzko triangelu zorrotzean bukatutako fatxada dute, errenazentista deitzen dietenak: agian Alemania auzo dutelako; Alemanian ikusi genituelako dugu agian Alemaniako fatxadakera izan behar duenaren eritzia: baina bailara honetan, Alemaniako mugan egonik, ez dugu halako fatxadarik ikusi.

 

Gulpen. Ezagun du turisterria dela: denda, ibiltari asko parketxoan,  eta alferkerian gozo dagoen jende ugari.

 

Iaz arto-saila izandako soro handi bat; aurtengo arto-sailik ez dugu ikusi orain arte. Gari-soroak berriz ugariak eta zabalak dira: pobreak ote dira ala turismotik bizi ote  nekazariak?. Ebakita dago belarra, jasota ere bai, beste zenbaitzuk irauli egiten dute oraindik oso berde dagoela.

Mendian lasai egon edo ibili nahi duenak badu lurralde honetan aukera. Bertara datoz inguruko herri handietakoak: jubilatua da gehiengoa, praka motxetan asko, ibili lasaian: arratsaldea ere atsegina eta epela baitago.

 

Epen. Zur-egiturez adreiluari eusten dien etxe zuriak, erakargarria da zuraje agiriko eraikia; bada adreilu ageriko zenbait, baina horma zarpeatukoak dira gehienak; ez da besterik barruti honetan, eta ez da horrelakorik ikusten lurralde honetatik at; alemaniarren eragina ote?, garai batetako emigranteen eragina?, Alemaniaren menpe egondako lurraldea?, historia ezagutu behar.

 

Vijlen. Asko eta deigarriak dira zuraje iluna agirian duten etxe argiak.

 

Vaals.

Bere barrutian dago Holandako gailurrik garaiena: 321 metrokoa: bada errepide bat iragarrita seguraski goraino daramana.

Turisterria.  Alemanian aurkitu gara ustekabean kale baten bukaeran, errepide ertzeko letreroagatik izan ez balitz ez ginen jabetu ere eginen. Alemaniar asko dabil. Badira etxe-bloke handi merke itxurakoak, baina ez dugu jakin Vaalsekoak diren ala Alemaniakoak. Oesteko pelikuletako karromatoen antzeko gurdiak, zaldiek tiratuta, turisten aisia-garraio; basto xamarrak badira ere, poza erakusten zuten umeen begiek, baita ezpainen irriak ere.

Bi haize errota edo zentral eoliko ikusten da urrutira herri gaintxotik, bi koltza sail zabal urrutira ere hori distiratsu, hurrago etxe txikiko urbanizazio erraldoia, agian herri bat da.

 

Esne-behi holandarrak, etxeak bezala zuri-beltzak, -teilatua dute beltza, horma zuria etxeok-, holandarrek ez dute jaitsiko esne eta behi kopurua espainiar nekazarien mesederako. Lur soro txikia du baina ahalmen handia Holandak, Aznarrek bibotea soilik du handia, ahalmena berriz nanoa, euskaldunon aurka disimulatzen badu ere errepresioa eta ankerkeria erabiliz. Herrialde aberatsa taxutzea jakin zuten holandarrek kolonietan lapurtutako aberastasunarekin, Espainian, aldiz, jauntxoek xahutu zituzten aberastasunok, herria lehen baino pobreago utziz.

Neurri ezberdineko hiru antzinako bonbekin ze iturri polita egin daiteken etxaurreko urmaeltxoan!.

Harrizko eliza herritxo batetan!.

 

Valkenburg. Holandako turisterri garrantzitsuenetarikoa omen. Udaleku peto-petoa, edonongo udatokiaren osagai guztiekin; dendateria, turistentzako huskeria guztiekin kinkilateria ere bai, holandar etxeteria, pitzeria, eta jelategi italiarrak. Sarrerako ate sendo aspaldikoa,  tontor batetan gazteluaren hondakinak; nonbaiten hurrean ba omen da erromatarren koba famaturen bat ere. Jende asko dabil eta paseo atsegina izan zaigu kaleetan zehar ibiltzea jelatu italiarraz gozatuz.

 

Heerlen. Etxeorratzak eta etxetzarrak, alboko Alemaniakoak imitatu nahian edo, herri baten nortasuna eta ahalmena eraikuntza handian balego bezala: zerbait badakigu honetaz Euskadin.

 

Brusun. Herri zabala, errepideak hesitua: herri osoa inguratzen du errepideak, guri behintzat berriz ere galdu garen sentipen faltsua sortuz.

 

Holandan ere sartzen da errepidean hesolaz zamatutako traktorea, egundoko kotxe ilarak sortaraziz.

Oso geldiak dira autobidetik kanpoko errepideak: bide-argi asko dago eta kotxe asko dabil, badirudi autobidera bultzatu nahi gaituztela hemen ere.

 

176 kilometro, mendixka eta bailara estuetan.

 

 

Apirilaren 30a. Osteguna.  5.a – H:4,a

 

* Egia duk Joseba biziraun dudala eta nekatuta nagoela, Holandan etxatoiz bidaiatzeko umorea gelditzen bazaidak ere. Baina oraindik fidagarria naizela uste diat, agian saltsa gehienak utzi ditudalako.

* Neuk be lartxo erabiltzen diat "bezala" hitza, Joseba.

* "Oparot(as)uneko bidaiariak" gaituk gu ere; aurreko etxatoiko  langileak "miseriazko bidaiariak", Sarrio.

* "Hitzjokoan jardun baizik ezin duten poetak", Auden. Idazle askoren ezin gorria edo ahal bakarra.

 

Dutxa beroa nola erabiltzen den, dutxako ur beroa nola lortu, ikasi gabe goaz. Ez da txanpona botatzearen arazoa soilik.

Badira txoriak inguruan, baina ez kanpineko zuhaitz eta belartzan, auzo oparoagoaren bat aurkitzen dute nonbait.

Azken egunean katamixarrak agertu zaizkigu lasai zuhaitz ipurdietan jolasti edo jan bila.

 

Lieja ikustea irrikagarria zaigun arren Belgikara gatozenerako utziko dugu bisita. Bagoaz Holandan barrena gorantz.

Gaur ezin dugu kanpin alboko tximiniarik ikusi, erabat lainotua dugu goialdea, euri zirinpean atera gara. Zainzuri saltzaile bat dago egunoro bezala gaur ere errepide bazterrean  bere kamionetarekin, Iruiñako sarreran laranja saltzailea bezalatsu: honek bertako jeneroa saltzen du, hark auskalo nongoa.

Kanpaia jo dute goizean goiz herriko dorrean, etengabeko joanean etxatoiak errepidean: jai eguna behar du izan gaur, Gorpuzti agian; duela 29 urte ihesean ginen M. Luisa eta biok Gorpuzti egunez Leridan nire 600 txikian. Aurtengo honek zubi luzea dakar berarekin. Badirudi familia holandar bakoitzak duela bere etxatoia eta denak atera direla gaur errepidera, etengabeko etxatoi ilara da errepidean gurutzatzen duguna, ez dakit norantz doazen. Gu geuk ere ez dugu ezohizkotzat edo bitxitzat jotzen geure burua askotan baiTxekian bai Eslovakian bezala; han etxatoidunak ginen, hemen berriz bat gehiago. Jokinek aitatutako Iparramerikar etxatoi sistema gurutzatu zaigu: furgoi irekiaren kaxa gainean ezarritako kendu eta ipinizko etxetxoa daramana.

Berotegi sailak, italiarrak deitzen diegunak Italian ikusi genituelako, etxetxoak diruditen kristalezkoak.

"Asperges", zainzuri sail eskergak: nekazari edo sasoirako langileak ez dute jairik; errepide bazterreko etxe anitzetan dago zainzuriak eskainizko iragarkia, gureetan eztia, gazta edo etxeko ekoizpenen bat bezala.

Tulipan sailak ere ageri dira, nahiko zabalak baina oraindik loratu gabeak, lorok lehertu diren zatirik egon badago ere: agian goizegi gatoz tulipanak loran ikusteko.

Pinudi edo pinu sail banaka batzuk: Etxarriko basoan oholtxoetan "pinu gorria" deitzen dioten horietarikoa, Mediterraneoko pinu azal gorrixkako txankaluzeak.

Kanpin banaka ugari dago iragarrita.

Haize-errotaren bat ere agertzen da noizbehinka, ondo zaindu eta gordea.

Antzina oso modan egon ziren bi Citroen haietakoak, oraindik bizirik eta liluratsu. Atzo aireplano txiki bat zegoen erakusgai errepide ertzean Hegoko ez dakit zein herritan, gaur gerrako ehiza-hegazkin bat, txikia berau ere, ez dakit saltokiren baten amu erakargarri ala etxejabearen apetaz.

Zerrak saltzen dituen denda baten aurrean lehenengo, arotzeria batetan gero, metrotik gorako diametroa zuten enborrak, eskultura lez jarriak, apaingarri edo agian iragarki. SEAT kotxe zein garajeak ikusten dira, banakak; egia da gureetan SEATa ez ezik atzerriko beste hainbat auto-izen dela ezagun, agian nagusi, baina ezohizkoa iruditzen zait SEATa inguru hauetan. 

Atzo, Hegoan, gune borobilek zuzentzen zuten zirkulazioa bidegurutzetan, trafiko-argiek betetzen dute zeregin bera Iparrerantz.

Motorista banda pare bat, betiko parafernaliarekin: badira hemen ere.

Holandar bandera ia etxe gehienetan dago eskegita, kanpinean ere badugu bat bere etxatoian duena; errota batek ere jarria zuen. Jai nazionala ote,  ala  Gorpuzti delako. Etxe denek dute jarrita etxeko horman, ate alboan zein leiho ertzean, masta edo bandera girtentxoa ezartzeko burdinatxo biribila. Harro daude bere banderarekin.

Altzolan, txikitan, izara zuria edo harizko ohazal zuri dotorea,jartzen zen Korpuzti egunez; Francoren diktadura zenez bandera espainola ere jarri ohi zen, ez gogoz, beldurrez baizik. Paperezko Jesusen Bihotz koloretsu handia eransten zitzaion.

Hainbat heriotza, kartzela, isun, borroka, mobilizazio eragin zuen gure ikurrinak: erdi ahaztuta dugu dolorez lortu genuenetik 20 urtera; ez du ia zirrararik sortzen, Aberri Egunean ere ez du balkoirik edertzen, ezta fatxadarik nabarmentzen eraikin publikoa ez bada eta halakoetan ere piparpotearen alboan, bere mende. Ikurrinaren aldeko lehia hasi behar dugu berriz, ez zapiarengatik, ahaztu dugun euskaldun ohoreagatik baizik.

H O L A N D A

 

Ez noiz ez non aurkitu gara Holandan. Abian gindoazen eta Holandan ginen,  mugaz bestalde. Ez zegoen ez langarik, ez marrarik, ez poliziarik, ez txabolateriarik ez inolako muga aztarnarik. Halako batetan Holandan gauden, ibaiaz bestaldean ikusi dugu iragarpena.

Ez da ageri mugaren lorratzik, han dago patata frijituen etxola bat, muga egonen zen inguruan.

Ez dago lur landurik, behia, aldiz, errus  larrean, behi holandarrak, nola ez, zuri-beltzak. Aspaldi ikusten ez genituen fruta-arbolak, madariondoak eta bestelakoak, ugari. Hasi gara, sartuaz batera, euria euri, bizikletak ikusten.

 

Monfort herritxoan espero genuen kanpina aurkitzea, erraz eta berehala aurkitzeko itxaropena genuen gainera. Baina berrikuntza lanek erabat aldatu  dituzte kaleetako norabideak, desbideratu behar izan dugu eta nahastu gara mila aldiz galdetu arren. Labirintoak dira guretzako herriok. Oso adeitsu portatu zaigu jendea, kanpinaren berri emateko gogotsu, baina keinuak ez dira nahikoa izan gaur, ezta frantsesa zekien emakumearen planoa idatzi eta guztizko ahalegina ere. Ibiliaren ibiliaz, bide galduetan nondik joko bila, beste kanpin batekin egin dugu topo. Sikiera. Kanpin xumea da, zerbitzu gutxikoa, Espainiako eta Euskal Herrikoak baino merkeagoa.

Euriari ekin dio eta ez zaigu atertu arratsalde osoan: zuhaitz azpiko euri tanto lodien karabanaren sabaiko danborradaz eman diogu beraz hasera egonari eta aterkipean oinezko hilabeteko ibiliei.

 

 

LINBURG

 

Thorn. Turismo herria, dendengatik eta aparkalekuengatik ikusten denez. Kale txukun garbiak, lauki txikiz zolatutakoak: ai Iruñako lauza merke zatarrak!. Leihoak lorez edo zeramikazko ontzi zein irudiez dotoretuta daude barrualdetik; ate askok lorez eta belarrez eginiko koroa ihartuak dituzte zintzilikatuta, hainbatek hontzaren irudia dute koroaren ordez. Teilatu pikeek eta fatxada zorrotzek Alemaniako etxeak gogarazten dizkigute. 

Herri erabat ezberdina da, geroak esanen digu bakana den ala halakoak diren gehienak. Adreilu iluneko etxeak, eskuz landutako gortina politak leihoetan, kalexkak,  zokoak: herri atsegina,  euripean ere. Ez katurik ez txakurrik ere,  M. Luisa eta biok ginen, japoniarrek alde egin ondoren, bizidun bakarrak kaleetan.  Ilunera zihoan arratsa.

Emakumeen monasterioa, herriko ikusgai nagusia, eliza eta beste ezer gutxi gehiago  gelditzen bazaio ere; bitxia da, batez ere aldarapeko kriptagatik eta korupeko labirinto antza duen komentu zatiagatik: korura jotzen zuen mojen bizilekua zen nonbait   zati hau, presbiterio alboan; bada bigarren mojen bizileku bat ere. Eliza bera zuria da, zuriak  marmolezko santu-irudiak: santutzar koadrila. Bada  triptiko eder bat, lau kantoietan aurpegi tailatuta duen bataio-pontea, gizaki baten bi den Kristotzar gurutziltzatua, lehengo zaharrak behar duten irudi eta iruditxo xarmantak...; arrunkeria ugari dago bai, baina baita mila zirrikitu interesgarri ere.

Euripean ikusi dugu herria, guardasolpean paseatu dugu kaleetan. 

Dendak ez dira zenbait turisterriko lourdes edo kinkil-dendak, merketeria saltegiak; salgai polit eta atseginak dituzte. Fraidea da garagardoa iragartzen duen irudia hemen ere.

 

Autobuskada japoniar zebilen bai elizan bai kaleetan bai dendetan, presaka zebiltzan, dena ikusi nahiz, joan ere presaka joan dira.

 

Trinkoa da errepide sarea, batez ere nekazari barrutietako bide asfaltatu estuetan, herritxoz herritxo handik hona dabiltzanena; asfalto latzakoak, baina aldi berean berdina den zoru oneko errepideak.

 

Weert. Herri zabala, aratza; adreiluzko etxeak, tarteka zuritutako adreiluen eraginez, argiak. Aurrekoen garaiera berdinekoak dira eraikin berriak. Eskultura anitz eta ederrak kalean: bi dantzarirena izan zaigu deigarria, baina batez ere eliza aurreko txilina jotzen dagoen biseradunarena.

Mehetuz izugarri goratzen den eliz dorrea, adreilu ilunekoa.

Ez da garestia aparkalekua.

Itxita daude elizako ateak.

6etan itxi ditu ateak denda orok, bakarrik gelditu gara berriz ere M. Luisa eta biok kaleetako euripean.

 

Ez da giro euripeko errepidean!.

Jende adeitsua, berriz ere, aparkalekuko txartela jaso eta ordaintzerakoan. Badirudi halako dotoretasuna dutela, herriok ez ezik, herritarrok ere. Barne dotoretasun hori ezagutu nahi genuke baina muga zabala eta sakona da hizkuntza

 

Grathen. Kanpin bila ibilian jo dugun herria: ur-errota dute museo eta guzti, uraren bultzada jasotzen duten mila xafladun gurpil erraldoi beltza, presa ertzeko konportaz zainduriko aldapan.

 

Galduta ibili gara, berriro ere!,  kanpin bila. Frantses zekien gasolindegiko morroiak jarri gaitu herrira bidean, baina galdu egin gara berriro errepideko eta herri barruko labirintoan. Aurkitu dugu, azkenik, beti bezala,  alde egiten dugunerako bideak ikasiko ditugula amestuz.

Haize-errota bakarra ikusi dugu.

 

Egun gogorra lehenengoa: euria, hotza, umeltasuna, errepide sarean nola maneiatu ikasten.

 

492 kilometro, urduriak baina batez ere bustiak.

 

 

Apirilaren 28a. Asteartea.3.a-H:2.a

 

Eduard Bernsteine-ek esan omen zuen: "Ibilbidea da dena, helburua ez da hain garrantzitsua". Ba gu ibili ibiltzen gara, agian ibiltzea egin dugu helburu. Hurrengo bi hilabete hauetan. Gure ibilbidea herriak ezagutzea da. Hegazkina airean gelditu ezin den bezala  badirudi bizi iraupenerako gu biok ere ezin gintezkeela bidaiatu gabe gelditu: bidaia dela gure zahartzaro honetako bizi-motorra, bizipoz eragilea.

 

Zeru lainotsuak moteldu egiten du udaberriko berde bizia bera ere; trinkoa eta burugaineko behean dugu gaur ere lainoa, ura noiz botako mehatxupean gauzkalarik.

 

Egun busti baina aterian atera gara eguneko ibilira.

Adreiluzkoak dira etxeak, baita elizak ere. Oso zainduak daude etxeok herri orotan, ondobizien bizilekuak dirudite, mila xehetasunez giroturikoak, txakurra du batek marraztu edo irudikatuta fatxadako horman huntza taxuz inausiz; turistei begira zaintzen dituztela bururatzen zaigu, baina seguruenik berenez dira horrelakoak holandarrok, ohituraz, historiaz, kulturaz. Errepide orok du bere luzera osoan txirrindularientzako bidegorria, asfaltatua, erdiko marra zuri eta guztiz. Kanal zabala, zamaontziak.  Mosa ibaia dugu tarteka alboan, zabal, bere zikinean ere eder. Izugarrizko zirkulazioa, batez ere kamioiena, da deigarria. Zuhaitz asko, makala, urkia... errepide alboetan soilik, ez baitago basorik. Zelaia edo belartza nagusitzen da.

 

Roermond. Mosa alboan kokatua, harreman estua du ibaiarekin: portua du eta kirol-jolas-aisiauntzi anitz, yate eta motoredun ontziak, bertan lotuta. Industria hiria omen baina gehiago dirudi turisterria, hain txukuna ikusten baitugu. Adreilua da nagusi eraikuntzan, adreilu gorria zuriarekin nahasiz. Tarteka antzinako etxebizitzak, giro eta jite bere-berekoak, ezberdinak. Etxe oroko leihoen barne karelak, batez ere behe solairukoak, ontzi ezberdin baina batez ere lorontziz apainduta daude barrutik, agian barnea kaleko begiluzeengandik babesteko: nabarmena da apaingarriak jartzeko ohitura hori. Oso erakargarriak dira gortinak. Dendateria ez da beste mundukoa, baina gustuz eta guretzako ezberdin taiututa. Udaletxeko dorrea, tamaina ezberdineko kanpaitxo pila du, dorre-bueltan berriz hainbat irudi: ez dakigu noizbait irudiok mugitzen diren baina erdietan kariloi edo kanpaitxoteriak kontzertu paregabea eskaintzen du. 3 plaza: katedral aurrekoak kiosko deigarri ondo gordea du, plaza berean pinu zein ezki tantai sendoak bereziki zainduak, bertan ikusi ditugu Holandako lehen tulipanak. Opereta bateko brontzezko irudiak, oso politak dira batzuk. Komunikazio dorre handia, gaurkotasunaren sinbolo edo iraupenaren ardatz. Gotiko tankerako S.Kristobalen elizatzarra itxita dago. Katedrala: karratu sendoa, handia, austeroa, erromaniko-gotiko bitartekoa kanpotik begiratuta: itxita dago hau ere. Oinezkoen kaleak, saltokiguneak, herri orotakoak dira nonbait.

Herri txukunaren irudia eta sentipena utzi digu.

 

Bere txukuntasunean baina,  hemen ere ez da falta, Eibarko Toribio Etxeberria kalean bezala, kale-zorua itxuragabetuzko txikle zapaldurik.

Peskari bat zegoen arrantzan kanal zikinean.

Bizikleta ugari bazter orotan, -gehienak lotu gabe-; dotoretasunik gabeko funtzionalak, sendo itxurakoak, eskuleku garaiarekin patxaran bizkarrezurra nekatu gabe ibiltzekoak, katetik berna zein prakabarren babes-gailudunak, pinoi bakarrekoak beraz, gutxi batzuk ezik aldagailu gabekoak, balazta-danborreko galga onekoak, faroldunak.

Hasi gara gaztak ikusten: tamainia eta mota guztietakoak.

 

Herriarteko errepide txikietatik hartu dugu.

Etxetxo bakanak, solteak, dira herrietako eraikin gehienak, ilaran, kalea osatuz; lur zatitxoaz inguraturik denak, non lorategi edo aparkalekua duten gehienek; bada bi solairuko etxe berririk ere, baina hauek ere jite berdina dute. Badira pertsianak, baina baita lehio-estalki bereziak ere: barrukaldera triangelu zuri gorriak elkar nahastuz dituztenak: halako irudi geometriko deigarriak erakusten  dituzte irekitzen direnean, berez deigarriak izanik deigarriagoak bilakatzen dira kolore gorri zein zuri bizikoak direlako. Bada zuriz pintatutako etxerik ere; lehiobuelta ilunak dituzte hauek.

Zaldiak zelai batean, ahuntzak beste batean: animaliok herri barruan ikustea izan da gaurko ustekabea. Zelai bateko behi hankamotz iletsu tximadunak, ardi digante ilunak bailitzaz:  bitxikeria bilakatu zaizkigu hauek ere. Bestela, ohizkoak dira zaldiak eta behi aldrak larrean.

Ziklistek bere bidea dute herrietako kaleetan, marra zein zoru ezberdinez bereiztuta.

Mila nahasketa eder eta dotore lortu dute adreiluarekin.

 

Apar zikinez bilduta doaz gabarrak Venlo-ra bidean, brankak jasotakoaz aurre eta albotik, helizeak harrotutakoaz atzetik. Bere zikintasun eta guzti ibai bazterrean eseri eta begira gelditzeko irrika sortzen didate.

 

Teglen. Esklusak, ez dira nolanahikoak. Elizadorrea, izugarria da: arku gotiko tankerako lauzpabost solairu garaiez osatua, gandor lez prisma hexagonal luzea duena eta bera nabarmenagotzeko tarte zuriko adreilu gorriz eraikia eta deigarritasuna borobilduz zenbaki urrekoloreko erlojua. Auzo xumea dirudien batean hiru solairuko merke itxurako etxebizitza-blokeak.

 

Antzerakoak zaizkigu jadanik herri guztiak, galdu dute lehenengoen xarma, baina denek dute zerbait ezberdin, aurkitze jolasean aritzeko zerbait berezi; denak dira kaleartean paseatzeko atseginak, mila zehetasun eskaintzen diote bidaiari kuxkuxeroari edo begiluzeari, herri orotan da fatxada bitxi edo dendaurre bereziren bat.

 

Venlo. Mosa alboan. Ibai ertzean kokatu dute aparkaleku zabala, herria auto itomena arinduz. Udaletxe dotorea, autorik ezak are ederragoa egiten du aurreko plaza. S.Martin: elizatzarra, dorre eskergarekin: urrutitik begiratuz teilatua ere berezia du; elizak ateak itxi dizkigu, baina  oparitu digun  kontzertu bikaina gozatu dugu; igeltsero batek txistua joz egin dio jarraipena, baita kanpaitxoek bukatu ondoren ere. Elizaren aurrez aurre etxetxo benetan xarmanta, beste bat kale berean, biak antzinakoak.

 

Herri honetan ez dugu aurkitu komun publikorik.

Industriagune erabat zabala dauka, pabiloi baxuko industrialdea: ez dira lantegi handiak, baina bai ugariak.

Etxeko sentitu gara herri honetan. Egin gara Holandako herrietara eta girora.

Ez dabil jendetzarik, baina bizi-bizi daude kaleak; ez da turista aldrarik, baina ez gara kanpotar bakarrak: horrek ematen dizu halako segurtasun bat, ez zara kaleko bitxikeria.

Buztanetik helduta, zintzilikatuz, ahoratu du arraintxoa trajedun gizaki dotore batek plazako saltoki-etxola aurrean, ondoren horretarako jarritako aluminiozko iturritxoan garbitu ditu eskuak.

Kaliforniako intxaurrak, Siziliako hurrak eta Brasilgo almendra itxurako "paraponte"ak zituen salgai dendari batek.

Holandan ere herri oroko kontua da kale zein plaza berritzea, baita jubilatuen begiratuzko injinerutza ere.

Botila luzexka ezberdinak edari ezberdinekin beteta daude salgai dendetako beirateri osteetan.

Ugariak dira okindegi eta gozodendak.

Titanic filmea dago pantailaratuta herri honetan ere.

 

Holandan ere bada gidari pitojole urduririk!. Izugarria da Venlo inguruko kamioiteria, agian Alemaniako muga bertan dagoelako. Sartu-irten etengabea du autobideko sarrera bakoitzak.

Erabat laua da Holanda, zapala, plater axal bat bezalakoa; lur landua, lur iluna, gizaldiz gizaldi simaurtutakoa, agian basoa izan zena eta mendeetako orri ustelduek ilundutakoa; simaur likidoa Sakanako teknika bereaz sororatzen da Holandan ere, kirats berdina zabalduz. Plastikozko estalki zuria du hainbat lursailek. Ikusten ditugun lehenengo tulipan sailak, loratu gabeak edo burua  zabaldu gabeak oraindik.

Behi aldrak larrean eguerdiko epelean etzanda. Herritxorik ezin dugu ikusi autobidetik, baina begiztatu ahal izan dugun bakarren bat orain arte ikusitakoen tankera berdinekoa da.

Eliza dorreak ditugu urrutira begi-bistan. Eraikinen teila kera ezberdina da, teilok  jartzeko era ere bai. Euskal Herriko teilatuetan borobilera berdina dute teilek sakoneran edo gaineko hegian, teila berdinak dira gaineko ahurrak zein azpiko ganbila, teila berdinez eginak daude erretena eta estalkia; hemengo teilek, aldiz, irtentxoa dute ertzean, ertz horietatik lotzen dira elkar teilok, teila arteko hegia edo lotura estua gertatzen delarik.

Auto poloniar ugari dabil Holandan ere, matxuratutako autoak garraiatuz. 

H O L A N D A - ALEMANIA_-  DANIMARKA

 

1998

 

Herrialdeak, hiriak eta herriak

- FRANTZIA. Bordele, Cognac, Saint, Niort, Poitiers, Loire, Tours, Orleans, Isle de France, Paris, PICARDIA, Saint Quentin, Cambrai.

- BELGIKA.

- HOLANDA. LINBURG. Monfort, Thorn, Weert, Grathen, Roermond, Teglen, Venlo.

- BRAVANTE. Eindoven, Evoluon, Maastricht, Margraten, Gulpen, Vijlen, Epen, Vaals,  Valkenburg, Heerlen, Brusun.

- GEDERLAN. Heumen, Hijhegen-Nimega.

- IPAR BRAVANTE. S. Hertogenbosch, Zalbommel.

- ARNHEN. Arhen, De Hoge Veluwe naturgunea, Veluwe basoa.

- OBERIJSSEL. Wezep, Zwoolen, Staphrst, Gietoorm, Steenwikk.

- FLEVOLAND. Zuizerdee, Urk, Kanpen, Leystad, Enkhuize, Deventer, Zutphen, Amerrsfort.

- IPAR BRAVANTE. BERGEN op Zoon, Halster, Thole.

- ZELANDA.  Vlissingen, Flesinga, Middelburg, Veere, Roosendaal, Etten-Leur, Breda, Alblasserdam, Kinderdijk, Dordrecht, Zierikzee, Willehstad.

- HEGO HOLANDA. Delf, Den Haag-Haga,

- Scheveningen, Vasenaar, Katwijk aan zee, Nordwijk aan zee.

- Rotterdan, Gouda, Leden.

- IPAR HOLANDA. Amsterdam, Loeden.

- UTRECH. Utrech

- Dugerdan, Uitdan, Marked, Monnickendan, Volendan, Edan, Hoorn, Alkmaar.

- IPAR ITSASOA.  Zandvoor, Ijmuden, Haarlen.   Purmerend.

- FRIESLAN-FRISIA.  Earnewald, Ondega, Nijega-Niyegen, Burgun-Bergun, Ee, Dokkun, Schutsluis, Skierhtunseach-Schiermonnikoog uhartea.

- GRONINGA-GRONINGEN. Snit-Sneek, Eegch-Heeg, Aldegea-Oudega, Hynlppen-Hindeloopen,Warkun-Workun, Makum, Boalsert-Bolsward. Leeuwarden.

- ALEMANIA: Bremen-Hamburgo-Kiel-Baltiko Itsasoa-Eckernförde-Schleswing.

- DANIMARKA.  JYLLAN-JUTLANDIA PENINTSULA. Kelstrup. AAbenraa, Klipev, Grasten, Als uhartea: Augustenborg, Sonderbog, Haderslev, Aller, Hejlispinde,  Fin uhartea, Chiztian-Feld, Skamligsbanker, Kolding, Kelestrup badia, Gram, Robe, Brons, Romo uhartea, Trosborg, Hogeltonder, Logunkloster,  Varde, Billum, Rom uhartea, Esbjerg.

- Vejle, Fredericia, Lisbjerg, Arhus, Djursland lurmuturra, Mols  lurmuturtxoa, Agri, Knebel, Ebeltoft, Hyllested, Rugard, Grenaa, Kattegat itsasartea, Hommed, Bonnerup Strand, Tustrup, Randers, Hammel, Scorup, Viborg, Silkeborg, Skanderborg, Horsen, Randers.

-  Holstebro, Sals, Ejsihg, Nissun Bredning, Herning, Ornhoj, Sund, Skive, Struer, Humlum.

- FYN-FIONIA UHARTEA. Middelfart, Blommenslyst, Odense, Arup, Gamborg, Sventrup, Middelfart, Skaastrup, Bogense, Sonders, Skamby, Bellinge, Glamsbjer, Assens, Bojden, Faaborg, Kaleko, Svendborg, Tasinge uhartea, Sio uhartetxoa, Langeland uhartea, Egezkov slot, Svindinge, Nyborg, Keterminde, Viby, Male, Ladby.

- SEELANDIA-SEELAND-ITSALURRA. IPARRALDEA.  Ringsted, Gandlose, Kopenhage-Kobenhavn,  Soskilde fiordoa, Arreso fiordoa, Roskilde, Selso, Ostby, Frederikssund, Frederiksvaerk, Ramiose, Annisse, Hillerod, Slangerup, Sund itsas-pasagunea, Helsingor, Esrun aintzira, Frendensborg gaztelua.

- HEGOA. Tappernoje, Fakse golkoa, St. Elmue, Rodvig, Fakse, Dalby, Haslev, Naestev.

- FALSTER UHARTEA, LOLLAND UHARTEA, Maribo, Bandholm, Kong Svend Hos, Jaettestuen, Nakskov, Rooby, Roobyhavn, Nykobing, Far irlatxoa, MON UHARTEA, Harboll, Koge, Dalby, Borup, Ringsted, Fjenneslev, Slaglille, Bjernede, Soro, Bjerget, Tisso anintzira, Kalunborg, kekselo uhartea, Sejero uhartea, Havnso, Slagelse, Korsor badia, Ugerloaje, Holbaek, Oro uhartea, Nykobing, Rorving.

- VENDSYSSEL. Norresundey, Aalborg, Lonstrup, Lokken, Hune, Fjerritslev, Frostrup, Tommerby.

- WENDSYSSEL. Voersaa, Saeby, Frederikshavun.

- HIMMERLAND. Aars, Logstor, Livo uhartea, Ronbierg, Trend, farso, Vestervole, Gedsted, Hobro, Mariager, Assens, Hadsun, Rold Skov, Stroving, Rebild, Volsted.

- VEDSYSSEL.Sulsted, Brindeslev, Frenderkshavn, Skagen, Grenen, Hirstshals.

- THY. Thay penintsulatxoa-

- SALLING LURMUTURRA. Lihme, Hjerk, Harre.

- MORS UHARTEA. Nykobing Mors.

-THY. Thisted.

- IPAR ITSASOA. Hansthol, Klitoller, Veterving.

- HYLHON PENINTSULA.

- Ferring, Torsminde, Stadil fiordoa, Ringobing, Sonderving, Hvidesande, Tarm.

- ALEMANIA. Scheswing, Flensburg, Kassel, Saarbruckeen, Kappeln, Eckernförde Kiel

- FRANTZIA

 

 

Apirilak 26. Igandea. 1.a - F:1

 

Bidean

 

Egunsentiarekin hurbildu gara garajera karabanan azken prestaketak egitera. Bidean ginen goizeko 7ak eta erdietan. Kilometro kontagailu nagusiak 25.423 zenbakia ageri du, bukaeran egindako kilometroak zenbatzeko beharrezkoa dugu gogoratzea. Bigarren kontagailua hutsean jartzen dugu: hartu behar dugun goizeroko ohitura eguneko ibilia neurtzeko, kilometroetan bederen, ibiliak neurketa ezberdinak baititu beti, kilometroena izan ohi da errazena.

 

Bidaia hasera guztietako lehen sentipen urduria: zer izango ote!. Ez nederlandera ez danieraz dakigu hitzik, bidaiatzeko umorearekin soilik babestuta atera gara errepidera bi hilabetetarako. Iazko eta aurreko bidaietako gozoak bilduta bezala laster ginen izan  patxada osoan errepidean aurrera, bertan behera desegin da haserako urduritasuna.

 

Luze joan zaigu ordainketa muga aurreko gasolindegian erregaia hartzerakoan: txartel-gailuak ez omen zuen "tonurik": Europako ekonomia sarean sartzear dauden Euskal Herriko eta Espainiako teknologia aurreratua!.

Mugan ez dago poliziaik baina muga hor dago, Euskal Herria barnean gainera, lurraldea eta herria bitan banatuz, ugari ditugun bestelako banaketez gain.

 

Hegoaren parekoa ikusten dugu Iparraldea, garai batean ezberdinago nekusan, gaur egun pinurik eza litzaiguke desberdintasun nagusia. Badirudi itxuraz eta agerikoz txukundu dugula zerbait Hegoa. Herri bakoitzak bere baliabide eta erakusgarrien aldarrikapena egiten du errepide bazterrean, autobidetik herrira desbideratzeko eskatuz bezala: Frantzia osoko ohitura edo kultura, bisitariak erakartzeko amua bidaiariontzat herri ezberdinen berri jasotzeko era bat. Turismoari lotutako herria baita Frantzia, halaber bere baitako euskal zatia.

Tristura giroz bildurik, lainopean, egin digu agur Euskal Herriak, goibel eta lanbropean hartu gaitu Frantziak.

 

 

FRANTZIA

 

Bordele.

Inguru zabalean mezuak ereinaz lainope-beruna zulatzen duen  antena-orratza, mahastiak, zuhaitzak, lur landu ilunak, teilatu gorriak, makal luze bertikalak lurralde lauan, larrean ia behirik ageri ez den belar-sail izugarriak, zenbait behi makal kolorgetu bakanak tarteka landetxe itxurako eraikinik gabeko inguruan…

 

Cognac, mahastiak.

 

Zerua beltz, errepidea gurpilek harrotutako urez lainopean. Landetxe arre arrunt ilunak. Sail zabaletan koltza horia brist gari-sailen berdetasuna etenaz. Erditik zeharkatzen du basoa errepideak, hariztia dugu alde batetik, hariztia bestetik: animalien hainbat familia erabat banatuta geldituko zen errepidea ebakitzerakoan, errepidea zaie muga gaindiezin; hainbatek ere galduko du bizia delako muga zeharkatze ahaleginean. Berehalako erosotasunari edo irabaziari soilik begiratzen dio gizakiak, naturaren zati dela jabetu gabe, naturari erasotzean bere ongizateari erasotzen diola konturatu gabe.

 

Saintes.  Monasterioa iragartzen du, baina nik erromatarren eraiki ikusgarriengatik dut gogoan eta gogoko.

 

Lur gorrizka ilunak: berez ilunak ala mendeetako simaurketengatik ilunduak?.

Bordeletik gorantz ez da kamioi bakar bat ikusten errepidean: igandeko lanik eza ala ibiltzeko debekua?. Karabana asko dabil ostera: atzea dantzatuz dabiltzan gu bezalako jubilatu ibiltariak ala asteburuko jaizaleak ote?.

 

Niort.  Koltzaren horitasunak ematen dio bizitasuna berdegune zabalari.

 

Ateri eta lehor. Letrero handia eraikin erromanikoa iragarriz, letreroari jarraiki, errepidetik ikusgai, hiru monumentu eder, eraiki berriaren jitea dute, hain daude garbiak!, ilun-grazia  hori falta zaie, formetan soilik dute antzinakotasuna: iragarritako monumentuetara erakartzeko amu goxoa ote  argitasun hori, ala egitura da xarma dariona?. 

 

Zeru-marrarainoko lautada zabala Niortik Poitiersera bitartean, koltzak biltzen du lurra jantzi hori batez bezala. Herri zapal baxu ilunak, teilak ere gorri ilun kolorgeak, harri grisez jasotako etxetxoak, harlandu bloke astuna zirudien herri sendoa, lixibatutako bigarren behi makal taldetxoa, geroxeago behi gorriak, behi gehiago Poitiersera hurreratzean...

 

Ez dira ondo heziak  frantziar denak: komuna bertan izan arren berdegune erdian egin du pisa gure alboan bazkaldu duen batek.

 

Poitiers. Bizi gordetzen ditugu burmuinean oraindik iazko irudiak, hirikoak, lurraldekoak, eta Futurescopekoak. Zirko erraldoi horretako eraikuntza bereziak, esfera, prismak… ditugu ikuskizun errepidetik gaur,  barnean baikeunden begiratzen diegu errepidetik.

 

Sekulako artaburu pila burdina-hari sareko aletegi garaian, soro erdian. Normandiako etxeak gogoratzen dizkidan antzinako etxaldea: behe solairua besterik ez, teilatu pikoa, harrizkoa, iluna... petoa.

 

Loire. Gazteluak iragartzen dituzte errepidean: nola ez Loira inguruan!.

 

Bereziak dira bailarako, herrietako, etxeak; ezer bestelakorik ez, baina grazia dute; teilatu pikeko etxeak hauek ere, ez da nonbait elur eta euri faltarik neguan; agian teilatuak harrizkoak zireneko kultura, pikoak behar zuten ura azkar irrista zedin itoginik egin gabe. Nortasuna du lurralde honetako etxegintzak. Etxebizitza eta korta horma batez elkar lotutako nekazal etxeak; etxarte itxia geratzen zaie tartean: lapurretak ekiditeko ala abelburuak ihes egin ez dezaten ote?. Zubi garaiak gainzeharkatzen du noizbehinka erreka-zuloa; zuloan, herritxoak.

 

Tours. Izugarrizko etxe-orratz eta etxe koadro erraldoiak katedraleko dorre eta hiriko etxe dotoreengatik desberdinduz.

 

Arbelezko teilatu pikeko etxe solte politak, antzinako etxeak, agian ez dotoreak, garaiko ohizkoak baizik, baina jite eta egitura bere-berekoak, etxekera petoa erakutsiz, gaurkoengandik arras ezberdina.

 

Hariztia zeharkatzen du autobideak, naturari jarri zaion muga. Bi biltegi berezi, etxetxo garai estuak bailitzaz. Etxeek bere nortasuna dute: ilunak, teila gorri-ilun eta teilatu pikokoak. Landetxeek teilape antzeko latorrizko estalkidun eraiki xume baina zabala dute alboan: agian korta.  Behi asko larrean. Otadiak eta sastrakak errepide alboetan: ezti usai nabarmenak biltzen du kotxe bidaiaria bera ere.

 

Orleans. Gaztelu asko iragartzen da: ahalmen handiko lurraldea izan zen nonbait, kokapen estrategikoaz gain aberastasun handikoa: zerbaitegatik ahalegindu zen Ark-eko Joana bere erregearentzat eskuratzen.

 

Perretxiko jaioberri ilunak, ontxo jaioberriak ematen dute etxeek gari-sailetan: txikiak, ilunak, lur gaineko solairukoak, elkarrengandik hurbil baina banatuta daude herria osatzen duten etxeok

Lurralde orotan beti daude presente argindarren burdinazko dorretzarrak eta hariteria, etenik gabeko luzean; herri eta herrialde oro lotzen duen zilborrestea, bizitza emanez baina aldi berean herioren aitzindari naturari eginiko erasoan oinarritzen delako. Orleans ondorengo bi tximinia beldurgarri handiak lekuko: zentral nuklear batenak behar dute, diruaren katedralaren dorreak; osatua du batek izugarrizko laino zuria, bestea bete-betean ari da lainoa gorantz zabaltzen zezen plaza baten adinako ahotik.

 

Ile de France.

Haize errota batek poztasuntxoa ematen die begiei zelai erditik; alegrantzia damaio bidaiariari gaztelutxo luzexka estilizatuak triangelu erako teilatu eta dorretxo konikoekin: Walt Disneyren ipuinetako marrazki baterako aukerakoa.

 

Erruz dabil autoa, igande arratsaldea eta "la rantrè" izaki. Paristik hurbil autobideak lau bide ditu norabide bakoitzean.

Abiadura bizkorreko bi tren gurutzatu zaizkigu. Presaka dabil kotxe oro ere hemen, biziki ibiltzera bultzatuz besteok ere: bere berezko legeak ezartzen baitu autobideak, letreroek besterik badiote ere

"Katedralen geziak" edo antzerako izeneko kristalezko eskultura dago ondo iragarrita, oso bistara iragarrita: prisma luze puntazorrotz piloa, norabide guztietara zuzenduak, kirikinoaren eztenak bezala.

Frantziako autobidetan, tarte egoki eta jakinetan, alboko segurtasun marra zuriek erakusten diote gidariari zein den aurrekoarekiko tarte arriskutsua eta ziurra. Ekimen interesgarria segurtasunerako, merkeagoa ere istripuak baino. Bizia benetan hain balio nagusia balitz, demokraten errepide orotan jarri beharko litzake ohar bera, tartea gordearazi buruzko beste hainbat balizko neurriren artean. Baina merkeak dira politikoentzat errepidean galdutako biziak.

 

Paris. Amaraun trinkoa da errepide sarea: norabidea garbi eduki, irakurtzen jakin eta tenplea dira behar diren baldintzak: onik atera gara gaurkoan. Txindurriak dirudigu autoek, ilara etengabean errepide beltzean.

 

Eta horrenbestez lo egitera geratu gara, Paris atzean utzi ondoko berehalakoan, kamioi-arte bateko gaupasarako babesean, horrelakoetan ohi dugunez.

 

12 ordu, 941 kilometro, helburutik hurbilago.

 

 

Apirilaren 27a. Astelehena. 2.a- H:1.a

 

Ehunka kamioik du atsedenlekua gasolindegian, beti dago betea, etenbakoa da sartu irtena. Etengabeko burrundara zen gaueko hotsa, baina esnatuz gero, logura ere ematen zuen motor hotsak.

Euritsua esnatu zaigu goiza: eurizirin umela, pegakor tristea.

Ugari dabil kamioia gaur, Calaisera bidean batez ere; ia bakarrik gelditu gara errepidean Belgikara hartu dugunean.

 

Zabalak dira Frantziako ibaiak; lasaitasuna eta patxada sortarazten du ibai zabalak, lohia badoa ere. Baso kaskoak, berdeguneak, lur landuak... paisaia atsegina: Ingalaterrako Erdi Aroko jauntxoen pelikula haietako giroa gogarazten du. Atzo Niort aurretik bezala, sarriak dira gaur ere urmael eta aintzira txikiak.

Bere gaztelu jauretxe edo eliza iragartzen jarraitzen du herri bakoitzak errepide bazterrean

Euria, egun beltza.

Autobidea, trenbidea eta argindar poste ilara paraleloan goaz bailara zabala erdibituz. Bizitza aztarnarik erakusten ez duten tximinia luzeak, garai bateko ekonomiaren erlikiak  edo hondakinak: industria izan zen hemen.

Bitxia da nola lurralde bakoitzak argindar dorre ezberdinak jartzen dituen zeregin berdina betetzeko: arkitektoak, ingeniariak, konpainiak, ekonomiak edo negozioak, zerk erabakitzen du ezberdintasun hori, zerk erabakitzen ze poste modu erabili. Argindar posteen egitura ikerketa ere egitekoa litzake; batez ere ekonomia eta teknika aldetik dago egina seguruenik. Injinerutzan ala burdingintzan sartzen ote gaia?. Baina badu arte ikuspuntutik ere zerikusia, kokatuta dagoen lurraldea zein bere estetika propioa kontutan hartuz gero.

 

PIKARDIA

Alproja izena du lurralde honek.

Urriagoa da basoa hemen, baita zelaia ere. Lurlandu arrea  da nagusi, koltza berriz hori argia, goiz ilunean ere. Baso-kasko batzuk eta zenbait makal lurraldean barreiatuak dira zuhaitz bakarrak. Garia da uzta  bakarra. Tarteka lur goldatu iluna, koltzarik ere ez orain lur zabaletan. Iparreko etxe ilun teilatu pikekoak. Elizetako dorre gehienak prisma luze zorrotzak, ortogonalak asko. 

 

Izugarria da kamioien kopurua eta bakoitzaren tamaina. Atsedenleku oro dago kamioiez lepo, errepidea bera ere, gasolindegiak nola ez: Mendebalean kamioiez egiten da garraiogintza dena, Errusia eta Ekialdean ordez trenez, garai batean bederen. Kamioilariak azken pioiak besterik ez dira kamioiaren jabe badira ere: kamioigintza, errepidegintza, petrolio konpainiak... hor dago garraiabidea erabakitzearen gakoa. Kamioilaria langile autonomoa denez gainera, ekonomia buruek ez dute langileez arduratu beharrik, ez seguru eta ez inolako demontreez, langile bakoitza arduratu behar baita bere etorkizunaz. Kamioiek babesa ematen digute beraien artean lo egitera gelditzen garenean, baina errepidean errespetua eta itomena sortarazten digute.

 

Saint-Quentin. Eliza iragartzen du baina guri ez zaigu ezaguna elizagatik, guk txikitako eskolatik dugu ezaguna izen bereko bataila bat zela eta. Espainiako Felipe erregeren bat zen tarteko, bataila irabazi zuelakoan nago baina ez nago ziur, urruti gelditzen baitzaigu denboraz eta interesgunez. Gerra-gunea da lurralde hau nonbait, zeren "Sommeko batailaren gunea" bezala iragartzen baitute: gure gizartean, laidogarri ordez ohorezkoa da zerbait gerra-toki izatea. Gizarte muineraino bortitza da gurea.

 

Gurutzatu egin dugu abiadura handiko tren bat, aurreratu egin gaitu beste batek, mutur luzeekin ziztu bizian biak: Ardantzaren trena, gustukoak ditu Euskal Herrirako, nahiz lurraldea zatitu, hondatu eta banatu; aurrerapena eta ekonomia omen dira: agian, baina norentzat?. Hiriburuak elkartzen ditu, baina ez herriak, negozio-gizon eta politikoen garraiagailua da, ez herriarena. Denok dakigu zeinen zerbitzaria den Ardantza. Euskaldun denon lehendakari, aberatsen zerbitzutan, bera ere aberasteko agian.

Bide hirukoitzekoa da norabide bakoitzean Calais Ingalaterrako itsas aurrera doan autobidea, bide bikoitzekoa Bruselarakoa, ez bestea bezain zaindua: ekonomiak agintzen du errepidegintzan ere.

Belak ditugu errepideko bidelagun hurkoak edonon.

 

Cambrai.  Ikuspegi bitxia erakusten du urrutitik begiratuz: dena da teilateria gorria, tarteka zuhaitz berdeak eta dorre zuri lirain deigarria; lehen solairu soileko etxebizitzak izanik mota berdeko teilatua besterik ez zaie ikusten, xafla gorri bat mota berdeekin; adreiluzkoak etxeak.

Inguruko herri oro da antzerakoa: teilatu pikeko etxe soltez osatuak, zuhaitz berdeak tartean, eliza-dorre punta zorrotza da osagai bertikal bakarra.  Gordeta bezala daude herriok, ezkutatuta, lotsati, ageri nahi ezta baileude.

Gaztelu edo jauregiren bat gordetzen du: horma batez gordetako basoa, ate potxoloa duen izugarriko adreiluzko sarrera,  dorretxo eta bitxikeriez dotoretua,  bitxi-bitxia, jadanik nahiko zimeldua dirudien arren.

 

Zerumarrarainoko lautada antzematen da lainoak muga jartzen badio ere. Hau omen "Landa zabal frantsesa". 

Ardiak eta zaldiak elkarren konpainian larratzen dira zelai batean; ardiak ez dira gureetako latxak, ile sendo trinkokoak baizik; hemen ere Pazkoetan ez dituzte bildots denak jaten.

Hegaberak lur goldatu batetan zizare eta zomorro bila.

Tximinia erraldoi kutsakor bikotea berriz ere: batak izugarrizko laino zuria pilatu du bere aho erraldoitik botatzen duen ahokada zuriz.

Ubide edo garraio-ontzi ibaia, ontzi aztarrenik ageri ez bada ere; ibaiak ukitu berezia ematen dio beti inguruari, atsegina zait ontzien ibilbide den ibaia, gozatu egiten dut garraio-ontziekin zein gabarra erraldoiekin.

Ez dugu inor ikusi ere egiten. Nekazariak direlako biztanleak?. Zaharrak direlako?. Herri hazietara deserriratu direlako?. Herri txukun hauetan eroso bizi ote?. Lurralde idiliko hauetan alaia ote izana ere?. Zoriontsua ote bizitza inguru polit honetan?.

Hara non NA matrikuladun autoa ia Belgikako mugan: kotxe zaharra matrikulaz, baina joanez bizkorra.

Eta honenbestez bukatu zaigu Frantzia 190 kilometro inguru ondoren. Bi hilabete barrura arte!.

 

BELGIKA

 

Mugan bertan, atea irudikatuz-edo 20 metrotik gorako eskultura garai estilizatu txankamehea. Ez dago itxurarako poliziarik ere, txabolategia hondatu plantako zaharra, erdi utzia, kolorgetua, baina hor dago egon, abiadura geldiarazi egiten dizu zer gertatu ere. Kendu omen, baina mugek nolabait diraute.

 

Muga zeharkatu ondorengo atseden-gunean autobuskada bidaiari dago gosaltzen, ogitartekoa eta zurrutada, eguraldiari aurre egitekotan edo: herri xumearen edonongo ohitura, jarduna eta atsegina; jatea eta edatea, nondik dagoenean, edonongo herriaren legea, dastamena behintzat ezin digute kendu, apetitua ere ez, jana da sarri kentzen digutena; janari gozoak dira sarriago kentzen dizkigutenak,  garestituz.

 

Zabaleran zeharkatuko dugu Belgika,  Maastricht-eraino.

Autobidea; gauza bat du ona, doakoa izatea; argiak ditu tarteka alboetan baina batez ere bi norabideak banatzen dituen erdiko zingladan, bukaerarik ikusten ez diogun eta Liejako mugaraino ikusiko ez diogun zementuzko poste garai ilaran kokatutako argiak. Iragarkiek diotenez ziklistentzakoak dira ertzak edo autobideko arraia zuritik kanpoko zatiak, ez zainduak, ez garbiak, dauden arren; Frantziakoak berriz larrialdietarako gordeak daude, erabilpen mugatu hori dute; txirrindulari bat bera ere ez dugu ikusi, gaurko eguraldiarekin harritzekoa ez bada ere. Zoruak kamioi gurpilek sortutako erretenak ditu; Lieja aldean iragarri egiten dituzte kontuz gidatzeko gomendatuz. Ez dago segurtasun tartea neurtuzko marra zuririk. Hesi eta zuhaitz trinkoz mugatuta dago autobidea; inguruko lurraldeko ezer guti ikus dezakegu,   soilgunetan ez bada. Bada atseden-leku egoki eta jatorrik, Frantziakoak adinakoak ez badira ere; hemengoak ez dira gasolindegi zerbitzuz osatutakoak. Egon ez dago ia gasolindegirik ere, daudenak gasolindegi soilak dira, ez dute bestelako inolako zerbitzurik, dendaren bat ez bada, inguruak zabala dirudien arren. Agian gureetan bezala autobideko bidaiariak ez darama bidaia luzerik, beraz, geratu beharrik ere ez du. Doakoa izanik ezin eskatu zerbitzu oparorik, baina kudeatze publikoa edo zerbitzu publikoa gutxienez pribatua bezain ona izan beharko luke segurtasunean, tratuan eta zerbitzutan.

Aurkitu dugu Liejatik gertu segurtasun tartea aholkatzen duen marra: errepide erdian daude marrok. Zenbakiz soilik iragarrita daude autobideko irteerak, klarki, zenbaki handiz eta oso aurrez.

 

Laino erabat beltz baten azpitik pasa gara hasteko, ondoren sarriak izan ditugu zaparradak, Ur-errezel baten atzean joatea lakotxea da kotxe eta kamioen ostea: gurpilek Frantzian baino ur gehiago harrotzen dute, agian galipot oreak gutxiago xurgatzen duelako. Noizbehinka eguzki argia bizitu egiten da, baina eguzkia aurrez dugunez errepide  zorua ispilu bihurtzen zaigu marra zuririk ere ezin dugula bereiztu: tarteka oso arriskutsua bilakatu zaigu errepidea eta gidaritza. Kontuz gidatzeko iragarpen pila dago, egon ere benetan kontuz ibiltzeko bezalako giroa dugu gaur.

 

Lurralde erabat ezberdina da: landugabea, belarra ebaki gabeko hazia, behiak aldraka zelaietan, zaldiak… zaindu gabeko lurrak dirudite; Etxarriko “partzelaria”ren antza du. Lieja aldeko lurraldea, bai, lur landua da, ez da belardia, gari-soroa da nagusi, garia da ia uzta bakarra. Herri pobrearen itxura du: burges dotorezia hori behintzat ez da nabarmen, giza dotorezia dute agian, elkarrekiko portaeran nabarmentzen dena. Herritxo bat ikusi ahal izan dugu zubigain batetik: Iparraldeko betiko etxetxo gorri ilun polit solteen antzekoak. Errepide hesia zabaltzen eta giroa argitzen zaigunean lurralde zabala erakusten digu ikuspegiak, zerumarraraino laua, gaur ia zerurik ez badago ere, lainoa hasten deneino behintzat laua da. Etxe baxuak, solairu batekoak, teilatu pikeak, teilazko gorri ilunak zein arbelezkoak teilatuak.

 

Belgikak ere badu bere tximinia erraldoi kutsakorra: norbaitek esportatu zuen argindar teknika hau. Zikinak daude errepide bazterrak, edonon baina batez ere atseden-leku inguruetan: pobreak zergatik izan behar dugu zikinak; garbia izateko ere adorea behar da eta ozta-ozta bizi denari adore gutxi gelditzen zaio, nahikoa du biziraupenaz; aberatsak ere ez dira garbiak, nork garbitu ordaintzeko dirua dute, hor datza aldea; bada errepide alboetan sarri errepikatzen den iragarkia: zakarrontzira zikinak botatzea eskertzen du: bazterrak zikinak daudelako ote ala zakarrontziak jarri berri ondorengo propaganda; badirudi, Euskal Herrian bezala, berria dela hemen ere zakarrontzien kultura.

Aspaldiko adreiluzko lantegi zaharra: oso erakargarriak gelditzen dira gaurko uralitazko eraikiekin alderatuta: eraikuntza sendoak ziren, ganorazkoak, langileen esplotazioa berriz gaurko berdina edo ankerragoa, langileek ez baitzuten indarrik eta borroka tresnarik, gaurkoek bezala, gaurko sindikatu zenbaitek norabidea desbideratu badu ere.

Ubide, putzu, laku eta ur-azpiegitura ageri da hego-mendebal aldera, lurralde lehorra da nonbait udaldean Europako goialdean egon arren. Larrera edo behira jarrita dago nekazaria; behi asko da nonahi, haragira jarrita ote? Izanen dira industriguneak nonbaiten: ezer gutxi dakigu langile belgikarrari buruz!.

 

Hain ilun jarri zaigu eguna, non errepideko argiak piztu egin dira, argirik ezak edo ilunak eragin diolako nonbait zelula fotoelektrikoari. Hainbesterainokoa zen lainope beltza.

 

Ondo, argi eta sarri iragartzen dute Belgikako errepidean polizia habia edo kuartela non dagoen eta non aurkitu; presente dago polizia, poliziarik ikusi ez badugu ere. Ejertzitorik ere ez dugu aurkitu, ez atzo Frantzian, ez gaur Belgikan. Alemanian, Txekian, Slovakian... berriz ....

 

Atseden-leku batean gelditu gara. Txukunak daude komunak, baina gizonezkoenek ur faltan daude eta kiratsa darie; emakumezkoenak garbiak ei. Gizonezko bat preso gelditu da komunean ateak heldulekua hautsia baitzuen; aupadaka eta atejoka zegoela M.Luisak erreskatatu du. GeBoa zen, ingelesa.

Burdinazko kartola garaiak dituzte kamioek; zatarrak baina sendoak dira kamioiok.

 

Belgika oro ez baita laua, bide-zubitik ikusten dugu noizbehinka bailararen bat, herritxo politak dager zulogune berdean mendiek bilduta, Maitagarrien ipuinetako herritxoak.

Zezenketa iragartzen dute Liejan zenbait monumentuekin batera: gora heriotza eta tortura, nahiz animaliena.

Mosa ibai zabala Belgikako zeharkaldia bukatzeko. Zama-ontzia edo garraio-ontzia ikusi dut aparrez zuri branka: gozamena zait ibaiko garraioa. Bete betea dator ibaia. Ederrak dira etxeak Belgika aldean, zainduak, ez pobreenak. Dorre politeko eliza eder bat polita dirudien herri batetan.

 

Belgikan bai izan dugula sobera gaudenaren sentipena, gazteleraz "de prestado" esan ohi dena. Hemen bai bizia dela pasoko hegaztiak garen bizipena, zeharkatu besterik ez baitugu egin lurralde hau. Hala egin dugu Frantzia ere, baina han ez gara horrela sentitu,  agian maizago egon ohi garelako, bertan pausatu izan garelako sarri eta luzaro. Belgikan berriz pasoko hegaztiak gara soilik. Bidaia bera astuna izan da, eguraldi aldetik ere. Agian Holandan zegoen jadanik gure gogo nekatua, lehenbailehen egon nahi zuen han behintzat. Gaur Belgika zirrikitu batetik ikustera ere ez gara heldu: bizpahiru urte barru itzuliko gara bertara lasai egonez  lurraldea hurbilagotik ezagutzera. Ezkorregia nago agian Belgikari buruz, gaitzespen larregi egiten dut, baina zer eginen dut, horrela ikusi badut!. Baina etorriko gara bai Belgikara.

13.- Aditzak

 

 

A

Adauzi

Adigaldu

Albantzikatu

B

Beharretsi

Belundu

Bezperatu

Bonbakatu

D

Dabadabatu

Desibili

Desikasi

Desmaitatu

Ditximatu

E

Ebakortu

Elkarbanatu

Eskuaratu

F

Fikzionatu

G

Gainpreziatu

Gaitziritzi

Gardoztu

Gauzakitu

Gogoragotu

H

Halakotu

Hotsanditu

I

Indarrustu

Iraiztu

Itsuztu

K

Korrokondu

Kuxkuldu

L

Lepomoztu

M

Metaforizatu

Minkortu

P

Plaundu

S

Sifilizatu

Supiztu

T

Tantakatu

Trabestu

Trenpurtxatu

Txistukatu (txistua jo)

Txokatu

Z

Zalangatu

Zerkintatu

Zirrimargotu

 

 

 

14.- Adberbioak

Modu-aditzondoak

A

Aburumenka

Adar-joka

Ageriki

Aiko-maiko

Aiseski

Aitzaki-mintzaki

Aitzin-gibel

Albo-alboka

Aldez edo moldez

Aldian-aldian

Altxapeka

Aringa-aringa

Arratz-pasa

B

Baiez batean

Bakartan

Balekibale

Barra-barra

Basaki

Bat-banaka

Bat-batean

Beldurrak airean

Bene-benetan

Benaz

Bere-kautan

Beren-beregi

Bihorka

Bihurka-bihurka

Bilin-balaun

Bilin-balaunka

Bulunbaka

D

Dardarka

Di-da

Dunbadaka

E

Ele-meletan

Enkas

Erradaka

Erraz-merraz

Errenkadan

Ertikiriki

Etengabeki

Etsi-etsian

Ezongi

Ez-osorik

Ezarian-ezarian

G

Goiti-behiti

Goiz ala berandu

Gora-goraka

Gordeka

H

Halandaxe

Handizka

Hanka-gorritan

Hantzarka

Harri eta ma

Harro-harro

Hasi-masietan

Hasmentan

Hauski-mauski

Hausta-mausta

Haztaka

Hebain-hebain

Heiagoraz

Hinki hanka

Hortxe-hortxe

Hortz artean

Hotzikaraka

Hurrean (seguru aski)

Huts-hutsik

Hutsean: envano

Hutsean-putsean

I

Inkesaka

Inondik-inora

Itsu-mustuka

Isurka

Itsumustuan

Itzuli-mitzulika

Itzul-amilka

Izerdi-nekean

J

Jazarka

Justuki

K

Karkaraka

Katukiro

Kezkatan

Kink eta kanka

Klar eta argi

Kontuka

Kukulumuxu

Kuku-miruka

L

Lehertu beharrik

Lepo luzeka

Lerroan-lerroan

Lerrolerro

Lo-urruka

Lotsemangarri

M

Mahiteketan

Maiz kara

Makokorro

Mar-marez, mur-mur

Marraoka

Marru eta kirrika

Masailik masail

Mausta-mausta

Maxi-kosian

Merke zurrean

Modutsu

N

Nahaiezik

Nahizu-nahizu

Nahitaez

Negar-muzinka

Nire kautan

O

Oharka

Orpoz orpo

Orri-pasaka

Ozarki

P

Panpaka

Pilpirean

Poz-algaran

Poz-aparretan

Poz-mamitan

S

Saiheska

Sar-jalgika

Sare-sare

Sartu-irtenka

Serio-serio

Sigi-saga

Sualoka

Suharki

Suminez

Supituan

T

Tartean-tartean

Tiki-taka

Tinko-tinko

Tontamontoan

Triskil-triskil

Tropoiloan

Tropoiluan

Tsumandoka

Ttapa-ttapa

Txaldan

Txantzetan-benetan

Txitean-pitean

Txitean pitean

Txoil

Txutxu-mutxuka

U

Usainka

Usualki

X

Xarmanki

Ximen-ximen

Ximenki

Xuxenki

Xuxurlaka

Xurrup-xurrup

Z

Zalantza-balantza

Zehatz-mehatz

Zilintzan

Zokomira-zelatan

Zurturik

Zuzenka

 

Leku-aditzondoak

Argi-kontra

Atarpean

Erdi-erdian

Ezkerretan

Han-hemen

Kalerik kale

Kontra-kontran

Lekora

Nahinon

Non edo han

Opostean

Urrunki

Zertokitan

 

Denbora-aditzondoak

Aldian-aldian

Aldiko aldiko

Astean-astean

Eguargiz

Egunean-egunean

Iaz berean

Inoiz behin

Inoiz edo behin

Inoiz inoizka

Inoizkoan

Noiz edo behin

Noizetik noizera

Ordutan

Oro sekula

 

 

15.-  Natura

 

Gorputza

Orokorra

Azal-pinporta

Azala axal

Azala pinportu

Burua

Buru betean eman tiroa

Burua zoratu norbaiti

Burua okerka

Buruan josi poza

Buru egin (ilaran)

Aurpegia

Aurpegi mokorra

Aurpegi nahasezina

Aurpegi zirriborratua

Ahoa

Ahoa hondartsu

Mingaina dantzan jarri

Begiak

Begi-bazterrez ikusi

Begiz jo

Bizitza topera zukutu

Begi bazterra(e)z

Begi keinuka

Begi oroimena

Begi txiker

Begi-zulo leizatua

Begia biratua

Begia eduki norbaiti

Begia eman erlojuari

Begiak doi bat zabaldu

Begiak epeldu

Begia erantsi

Begia kinatu

Begiak biribildu

Begiak elkar korapilatu

Begiak karramarro bihurtu

Begiak lau eginda

Begiak zuloetatik atera beharrean

Begian begi izan

Begien zuringoa betaurrekoetatik gainezka

Begirada airean goiti altxatu

Begirada pindartsua

Begirada sumindua

Begiradaz funditu

Jiran begiratu

Begitara begiratu

Begitarte lainotua

Bista txikia

Ikusmen urria

Suhilik begiak

Bekokia

Bekoki argia

Ezpainak

Ezpain loratuak

Eztarria

Ahots meharra

Ahots leizetsua

Ahots sumindua

Ahots txirularia

Oihu mutua

Ilea

Ile gantzutua

Ilea otzandu

Ileak txirikordetan ipini

Sudurra-Usainmena

Usain beltza

Usain biribila

Usain garratza

Lepoa

Lepauztaia loratu

Lepoa itzuli

Lepogaineko gazta

Soina

Bihotza

Bihotza kolkoan

Bihotzak kolkora egin

Bihotza ukabilkadaka

Bihotza ukaldika

Birikak

Arnas astuna

Arnasa barea

Eztul idorra

Gorputz-adarrak

Besoa

Beso bezoz eseri

Beso zabalka

Beso txaldandua

Besoa txaldan

Besoak hazta eginda

Eskuak

Esku sorgortua

 

Egunaroak

Arratsalde berandutxoa

Eguarte

Eguna apaldu

Eguzkia etzan

Goiztiri

Gauaren dirdira

 

Eguraldia

Argi-hurratzearen leinurua

Argi ikaratua

Argi hiletatsua

Egun-argia zen

Euri garoa

Euri mamia

Euri txikia

Euria bareago

Eguerdia pasatxoa

Eguna frixtan itzaltzen

Eguzkia goizeko lorian

Elur bisutsa

Elur-lapatxa

Erauntsika

Haize baldarra

Haize kementsua

Ilun-ilun

Laino zegoen

Laino zen

Langar ekina

Zeru behea

Zeru zikina

 

Landaredia

Arbola ostobakandua

 

Animaliak

Bekereke

Kaioak garrasika

Txori trauskila

Izenondoak

A

Aleungarren

Antzatsu

Argizarikara

Arrosakara

B

Baitaezpadako

Belun

Bidenabarko

Biribilkara

Bizarge

Burugoi

Bururdin

D
Dardarti

Deseginezina

E

Egia-betekoa

Eragozgara

Ergati

Erromintxel

Ezerrateko

G

Garokor

Gizagabe

Gizonkara

Goserre

H

Haidu

Haizu

Halatsuko

Honelatsuko

Hunkiezin

I

Itsuztu

L

Lirdirgatsu

M

Mamukara

Manugaitz

Martinbero

Maukabako

Moztaka

N

Nahizu-nahizu

O

Oneziazko

T

Temazu

Txorabiodun

Z

Zaharkolo

Zaharruno

Zapazto

Zapogorri

Zaponarru

Zuaiztsu

Zulaezin

 

 

 

11.- Izen-izenondoak

 

 

A

Abiadura jarraitua

Ageriko zurajea

Algara leizetsua

Angelu itsua

Angelu kamutsa

Ardo samina

Aspaldi handia

B

Barre eutsia

Barre tropoilua

Barre lokina

Barre murritza

Barre zabala

Baso itxia

Belar xarea

Berri tamala

Betipresteko gizona

Bide itsua

Burdina urtuzkoa

D

Denboraren geratze likitsa

E

Egun zendua

Emakume betea

Emakume egina

Ereduzko elizkoia

Erreflexu zimela

Eskailera eramangarria

Eztarri zola

F

Fededun askoa

G

Garai uherrak

Garrasi barea

Gazte berdea

Giltza-hots txikia

Giro errea

Goibel sendoa

H

Haritz-zurezko horma

I

Ibilera astitsua

Ile usua

Irain gorri

Irribarre irekia

Irribarre lañoa

Itxaronaldi itogarria

Irribarre txikia

J

Jardun axala

Jende mazala

Jenio mengeldua

K

Ke lodia

Keinu lanbrotua

Kontakizun beregaina

L

Letra kapitala

Lur gizena

M

Mahai mardula

Mintzaira lokarrigabea

Musika garratza

Mutututako garrasia

N

Negar zabala

O

Odolbako arraina

Ohar bizkorra

Olatu hautsia

Ordu hutsa

Ordu modutsua

Oroitzapen likatsuak

Orujo idorra

P

Pauso-hots suminduak

Pintxo azkarra

Profesional eskuzuria

S

Sabai maldaduna

Soinu moteldua

Solas errebesa

Sudur lotsagabea

Sufrimendu zerutiarra

Sutegi eramangarria

T

Tirania ziztrina

Tristura xarmagarria

Tuntun padera

Txorta irakina

U

Ur kizkurtua

Ur mantsoa

Urratutako diskoa

Urtebeteko titikoa

Usain lausoa

Usain sendoa

Z

Zapi arraiekikoa

Zaunka itoa

Zentzuz gabetua

Zubi konkorduna

Zuri lausoa

 

Izenak

Bideozaintza

Kraketa

Kunino

Lemoatxe (Lemoako haitza)

Liktore

Portoi

Sukalondoa

 

 Marraz lotuak

A

Abiadura-neurgailu

Aginte-taula

Ahari-buru

Aire-ister

Apar-harri

Ardo-kopa

Argi-izpi

Argi-koadro

Ate-langa

Ate-marko

Ate-zango

Atze-iritzi

Auzo-herri

Azal-gorri

B

Bahi-sari

Barka-damu

Behaztopa-harri

Behe-laino

Bekoki-katilu

Beso-kate

Bizi-lokarri

Bizi-sen

Buru-makurtze

D

Diru-zorro

Distiragarri-barra

E

Elur-lera

Emakume-izen

Eraso-fusil

Eraso-guardia

Erreki-usain

Errepide- bazter

Errepide-ertz

Eskailera-buru

Eskailera-tarte

Esku-eske

Esku-harri

Esku-gurdi

Esku-larru kaxa

Esku-makila

Estutasun-urte

Etiketa-jantzi

Ez-numerario

Esne-mami

Eztei-gau

G

Gaizki-hoska

Gal-irabazi

Garezur-ganga

Gatz-ale

Gau-atorra

Gau-ispilu

Gau-ospakizun

Gobara-harri

Gogoeta-jario

Goi-funtzionario

Goi-gizarte

Goi-kontseilari

Goi-ordoki

Gorri-odol

Gurdi-abere

Gurpil-estira

H

Haize-kirri

Haize-laster

Haragi-dandar

Hari-soinu

Harro-haize

Hauts-tato

Hauts-zapi

Hautu-mautuak

Hazi-buru

Hegal-xafla

Herri-izen

Heste-aringarri

Hil-oihal

Hitz-bizarra

Hitz-motel

I

Ika-mika

Ikatz-ziri

Ile-xerlo

Illin-txint

Inguru-minguru

Ipurdi-zaku (prakena)

Irri-emangarri

Irri-eragingarri

Isil-hizketa

J

Jario-marmar

K

Kalapar-harro

Kare-esne

Katu-bizar

Ke-mataza

Kikil-ordu

Komiki-bunbuilo

Kontu-eramaile

Kontu-liburu

Kriminologia-gai

Kristal-birrin

L

Laba-ibai

Laino-zirtzil

Lan-bidai

Lan-kontu

Lan-prozedura

Landa-bazkari

Landa-jendarmeri

Landa-polizi

Larri-ikara

Lema-gurpil

Lurrun-pilda

M

Mahats-mulko

Mandatu-neska

Mehatxu-usain

Mendi-bidexka

Merkantzia-tren

Miresmen-puntu

Motor-zurrunga

Muino-mazela

Musu-gitarra

N

Noranzko-aldaketa

O

Odol-zurrusta

Ofizial-klub

Ogi-birrin

Ontzi-tranpa

P

Paper-ezpal

Piano-hotsa

Pinu-orratz

Pixa-txirri

Po-putzada

Polizia-teniente

Polizia-zuzendari

Saltsa-maltsa

Sasi-loa

Semola-zopa

Soldadu talde

Su-laize

Su-lerro

Sudur-burrunba

Sudur-mintzo

T

Tremes-ogia

Turrun-hots

Txakil-ardo

Txakur-soin

Txingar-ontzi

Txutxu-mutxu

U

Uda-bero

Uda-hots

Ur-zurrusta

Urki-enbor

Urre-brodatzaile

Urre-ekoizle

Urre-txanpon

Z

Zaldi-uzta

Zehar-kalte

Zigilu-bilduma

Zikin-zaratak (irratikoak)

Zilbor-botoia

Zutikako-lanpara

 

9.- Bereiz osatuak 

 

A

Adostasun kulpazko

Arbola orpo

Arrastra ontzi

Atorra hertsagarri

Auto kalamastra

Azken buru

Azken hatsantu

D

Destaina keinu

E

Endreda makil

Ezpain urdin

Ezpinetako soinu

G

Gel lika

Gerripeko kolpe

Gorozki ur

H

Haserrearen zain

Hesteko tenore

J

Jende eman

K

Kanta eskola

L

Lainozta gailu

M

Manera oies

Mauka bikiak

S

Sabai gora

T

Txakur amets

Txori saldo

Z

Zoko usain

Zur xaflatu

4.-  … ari, egin, egon, eman, ibili, izan

 

… ari

Arrailerian ari

Atergabean ari

Eskaraz papurrean ari

Su eta fu ari

A

Ahogozoa egin

Ahozabalka egin

Arao egin

B

Berritik egin

Biluzi egin

E

Egin zen (hil)

Eman-eman egin

Enpo egin

Ero eginda

Erreka eginda

Erremuska egin

Ez entzunarena egin

F

Fu egin(katuak)

G

Gaiaz beste egin

Gurmetara egin begiek

Guztizko egin

H

Hebain eginda

I

Ikusi bat egin (bisitatu)

Irato egin

Irri-mirri egin

Itzur egin

K

Kausk egin

Kilimusi egin

Kopaua egin

L

Larridura egin

Lehorrera egin

Lepazamarretik gora egin

Loak laztan egin

Lo-puskak egin

M

Maiteak egin

Makondo egin

Marro egin

Meandroak egin

Must egin

N

Ñika egin begiek

P

Pal-pal egin soinekoak

Porru eginda

S

Sats eginda

Soba-soba egin

T

Txapaka egin bizkarrean

Txiri egin

Txistu egin

Z

Zoztor egin

Zugatz egin

 

… egon

Apartean egon

Beroak egon

Ikara-ikara egon

Inguru-begira egon

Lo-suman egon

Txoritan egon

Usatuta egon

Zaputzean egon

 

… eman

Asaldu eman

Aurpegian eman

Bizi seinaleak eman

Gora eman

Hankari eman

Morroiloa eman

Solas eman

Tiroa eman

Txortxorrari eman

 

... ibili

Herria ibili

Hinki-hankarik ibili ez

Katamarka ibili

Legea ibili

Ondoz-ondo ibili

Zabal ibilia

 

….izan

Ekina izan

Muzina izan

Sokako izan

 

5.- Itzulpenak

 

 

Abiadura-neurgailu

Agur militarra

Argi armiarma

Argi eskasekoa: de pocas luces

Aulki etzangarria

Bat ororendako eta oro batendako

Begia begiaren, hortza hortzaren

Besaulki belarriduna

Bizkorketarako unitatea

Ez-itzultze puntua

Fusilen ipurtondoa

Haize hartzera bidali

Harri bihurtu

Haur-kotxe

Hileta-etxe

Hiru korapiloko abiadura

Hodi akustikoa

Hortz artean

Ikusi ez ikusi batean

Ipurtondo: eskopetaren kulata

Irudi geldia telebistan

Jantoki-bagoi

Katuaren eta saguaren jolasa

Kolpe-leungailua (parachoques)

Kortxo-kentzekoa

Lata-irekitzekoa

Latin auzoa

Lehengo ofiziala

Lerroarteak irakurri

Mairuenganako jaitsiera

Makina sakela-garbitzailea: sakaperras

Mendi errusiarra

Nasa flotagarria

Obra maixua

Ore ama

Orratz galduen aretoa

Polizia gorputza

Potroetan jartzen zaiona egin

Sasoi arteko jantzia

Telefono-gida

Telefonoa zulatu

Uhin laburreko irratia

Ur-irakin gailu

Urak bota: romper aguas

Urratsa markatu

Zaharkin denda

Zuringoa elur-puntuan

Zutikako erlojua

Zutikako lanpara

 

 

6.- Leungarri-txikigarri-xehatzaileak

 

 

Adaxka

Adinakoxe

Ahulxko

Aixexki

Aldaxka

Aldekoxe

Alditxo

Anixko

Arestixean

Aspaldixetik

Aspaldixko

Aurretxoan

Axala

Axaletik baino axalagotik

Baratxe

Begi-bildutx bat

Behintxo ere

Belaxka

Beranduxko

Bestelakoxea

Bezelakoxe

Bexurra

Bidexka

Bizixeago

Bueltaxka

Denboratxo bat

Ederkixko

Eroxko

Exkaxa

Ezertxo

Flakoxta

Gaixto

Gaizkitxo

Gartxu

Gaxte

Gelaxka

Geroxeago

Gerturaxeago

Gixonilo

Goiztxo

Goxabera

Goxatu

Gutxizko

Haizeño

Halaxe

Harexen

Harexetan

Harrituxe

Hartantxe

Hietantxe

Hizño

Horiexek

Horixka

Horratx

Horraxe

Horrekintxe

Horretarakoxe

Horrexengatik

Horrexetan

Hortxe-hortxe

Hustuxe

Izkintxo egin

Lehenxeago

Lehentxeagora

Luxe

Luxezka

Luxezko

Maixtxo

Moztaka

Nahikotxo

Nimiño

Oihutxoka

Ondotxo

Ongixko

Oraintxe

Orduantxe

Pasatxo

Sartuxeago

Soberaxko

Titarexka

Tragoxka

Urrutixko

Xakar

Xendra

Ximenki

Xuhurtu

Xuxen

Xuxenki

Zaharxeago

Zerbaixka

Zurixka

Zertxobait

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Esaldiak

 

 

A

Ahal bestean

Aho bete hortz

Aida batean

Aiko-maikoetan

Aitaren bizian joan

Aldez edo moldez

Alutik ateratzen zaiona egin

Ama jotzea baino itsusiagoa

Antzarrak ferratzera bidali

Arian-arian

Arre ala iso egin

Astaputza ere balio ez

Asto beltzarenak bota

Asto beltzarenak eta bi esan

Astoarenak bota

Ate guztien krisketa

Azak eman

Azeri zaharrak zepo guztiak ezagun

B

Bai eta bai

Baiki

Bakoitzak berea

Bala-bala zabaldu

Begiko hezurra baina nahiago

Behetik jota

Beldurrez doanak hankak arin

Baleukoko markesa

Beltzarenak bota

Bere kautan

Bere zoroa bizi du bakoitzak

Biek ere biek

Bizikletak ferratu

D

Deabruak hartuta

Denentzako feria onik ez

Duda-mudan

E

Egur hezeak gar gutxi eta ke asko

Ekarri bostekoa

Eliza hutsik dagoenean baino isilago

Ere bostean

Erreginaren orinala baina garbiago

Esku bete lan

Eskutik irabazi

Euri edo elur, eguraldi ona segur

Euria goian behean

Ez bat eta ez bi

Ez buru ez hanka

Ez hanka eta ez buru

Ezta hurrik ere

Eztula baino zaharragoa

F

Farran eman gaua

G

Galipota bezain kaletar

Gosea baino luzeago

Goseak amorratzen

H

Haien ordainetan

Haragi eta hezur

Harri eta belarri

Has eta buru

Hasi-masiak

Hats eta putz

Hegan ikasitako txoriak habiara itzuli nahi ez

Herio batean ihes

Hitzean eta hortzean

Hobe bai

Hobeto ez

Honetan eta hartan

Horratx

Hortxe-hortxe

Hutsaren hurrengoa

I

Idiak bezain astunak

Ilea larru-arrasean murriztu

Infernua baino beltzagoa

Inguru-inguru

Ixt eta itx

J

Jainkoa zuekin: konpainia txarra

Jainkoak gosea hortzak dituenari

Jainkoak ogia hortzik ez duenari

Jainkoaren zokor-mazoak kirtena luze

Jarik ere egin ez

Jo eta tira

Joandako urak indarrik ez

Jordi zeritzon

K

Kolpe sorrik jo gabe bizi

Kubako txoria, Kuban laket

L

Laharraren umea, masusta

Lar hartuta (mozkortuta)

Lasai arraio

Laster bai laster

Lau zorri balio ez

Lehen-lehengoetan

Luze jo

M

Mando bakoitzak bere zama

Mando hilari denek ostiko

Mandoa baino egoskorragoa

Mikaren uhuria

Mindura betean

Motza da pobrearen poza

Mutu amen

Mesedez eta faborez

Murtik egin gabe

N

Nahia eta ekina eskutik

Negar muxinka

Neskame jaioa, neskame hilko da

Nik dakit bada

Nik dakita

Nire iruditan

Nola edo hala

Non edo han

O

Oiloek txiza egin arte

Oinak astindu

Olo latza eman

On egin

Onddoak udazkenean bezala

Onbeharrez

Ontzian irabazi lau, lehorrean xahutu hamalau

Ore bereko opila

Oso eta santu lo egin

P

Paolak bota

Pare-parean jo

Pentsutan

Porru egin

S

Sagurik ere ez

Sitsak argitara bezala

Soinuak non joko han nik dantza

Sor eta lor

Suak eta garrak hartuta

T

Tartean behin

Tarteka-marteka

Trostki eta Lenin, biak bizardun

Txahala bota

Txakurraren buztana baino tenteagoa

Tximinoa gorago, uzkia ageriago

Tximu eginda

Txist eta pist

Txortenik ere ulertu ez

Z

Zakurraren bibolina

Zazpi behi gizen ondotik, hezur azalak

Zein arraio gorri

Zertan edo hartan

Zinez eta minez

Zirt-zart

Zopa beroari putz egiteko baino gutxiago balio

 

Egiturak

 

A

Aditzeraz ezagutu

Agerkundeak orpo

Ahots txoriarena bezain zorrotza

Aitak ez beste inork

Aldian behin

Ariz eta…

Arteke

Aspaldi ez zela

Asperraren asperrez

Azal ezin nezakeen nolatan

B

… baino ez

Baizik eta

Baldin batere

Barrezkago

Bat-bedera

Bata ala bestearen etxean

Bazterrik bazter

Begiz begi

Behar aldean asko

Behar beste

Behar bezain argia

Behar zukeenaz bestelakoa

Berandu gabe

Beranduenez jota

Bere-berezko

Beste batzuetakoen oso bestelakoa

Beste jendeaz bestelakoa

Bestela baitakoan

Bestela bezala begiratu

Beti-batekoa

… bezainbat …

Bitik batean

D

Den gutiena ere

Denaz bestaldera

… denaz bezainbatean

Diren ber

Duela hainbeste

E

Ederretan eder

Egun biz behin

Egun hartakoaz geroztik

Ehuneko ehun

Egunik egun

Erroz gora

Espero aldean luze

Euliak eztia nola

… ez bezalako

Ez du zertan

Ez zitzaidan ihesa damutzen

Ezpadaze

Ezpainez ezpain

G

Geldo bai geldo

Geriza batek nola

Gero baino gero

Gero eta…

Gerotik gerora ibili

Gerta ahala gerta

Gizakiaren oso bestelakoa

Goi- eta behe-kleroa

H

Haietaz guztiez

Hala berean

Hala eta ere

Halako batean

Halako hiru handitu

Halako moldez, non…

Halatan non

Handik labur

Hango barruko

Hara edo nola

Haren bezain

Haserretu eta guzti

Haur bat nola

Hemengoagoa

Hilko nahiko balu

Hiri egin zaik

Horiez guztiez

Hirurogei eta bosten bueltan

Hormari jarraitu

Hura ez bezalakoa

Horren  da ozena

Hortakotz

Hurrengo segundoan barruan

I

Inoiz ez bezain

Izan zein ez

Izatekoa zenez bestekoa

J

Justukoa baino

K

kanpoz… barruz…

Karguz jaso

Koraza bezain

L

Lasai arraio

Lehen bezainbeste

Luze beste zabal

M

Makinaz jo

Musuz musu

N

Nahita ere

Nahiz bezain azkar

Nahiz eta

Nitaz gain

Nuenetz

…. nola, hala…

Norbaitez ezkutatu

Nuenaz landara

O

Ohe hartan bestetan

Ohi baino gorago hizketan

Okerregiago

Ordubiak arte baizik ez

Oroz lehen

P

Paretaz pareta

Peilon argitan

Pekoz peko

Pozikago

S

Segundo ehunekoa

Segundo hamarra

T

Tinko bai tinko

Txokatzen ziguen

U

Uste aldean hotza

Z

1912z gero

Zazpitan zazpi aldiz

Ze bezain beste

Zein bere deituraz

Zein bere kolorekoa

Zein bere tokian

… zelan… ere halaxe

Zernahi gisaz

Zintzotasunaz bestera egin

Zuzenki zuzen

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Esamoldeak 2

 

A

Abiadura apaldu

Adarrean: adarra joz

Adimenaren lorean

Adina jo norbaiti

Ageria eman

Ahoa haizearekin beratu

Ahotik ahora

Ahotik belarrira

Ahots beheran

Aireari zaplatekoak eman

Aja-aja eginda berokia

Aldarri egin

Aldian behin

Almendra eginaren usaia

Amaitu berritan

Amorru aldartea

Andrakotzat hartu

Apaizak eta mojak baino beleagoak

Aparte gabe

Aparteko orduak

Apur-apur eginda

Ardaila batean

Argia burrunban sartu

Arimaren itsas labarra

Arimaren mamia

Arimaren mamia

Arteak hartu

Asmotan hartu

Aspaldi handian

Ateari begiak ireki egon

Astez guztiz

Atarramendua atera

Atearen bizkarra

Atso mari-kutzu

Atzamarrak klaskatu

Atzeko zarata: sonido de fondo

Atunburu (gaitzizena)

Aurpegi beteko irribarrea

Aurrera egin arau

Auzoko salda nahiago

Azienda handiak eta xeheak

Aztarren gozorik utzi ez

B

Bakarlaria, zango biko amildegia

Bakartan bizi

Baketan utzi

Baldin baitere

Barauari emana

Barrez algaraka

Barre–zotinka

Barruraka hitz egin

Bazter geratu

Bazter gordea: isilekoa

Bekokitik ahora zabaldu begiak

Belarriak zorroztu

Belaunak kolokan

Beldur-jarioan

Beldurrak airean

Beldurrak ito

Ber gauza

Ber gisan

Berariaz

Bere kautarako pentsatu

Berean hazi Berrehun urte eta koska

Bertatik damutu

Besoa ukondo-toles eginda popatik eman

Bestearen berdin egin

Bestela baitakoan

Bestela bezala

Bet-betean

Beti bat eta bera

Bidea zelaiztu

Bidearen arras

Bidearen erdia jo

Bihar-etzitan hasiko dira

Bihik balio ez

Biribil bat margotu

Biribilean ibili

Birika betean oihuka

Bizarra kendu

Bizi-alargun egin

Bizi onaren sekretua

Bizialdia geroago

Boligrafoari hozkaka

Borrak besteko bi esku

Bost urtez azpikoa

Bote batez tentetu

Brastakoan altxatu

Brastakoan gelditu

Buloi hariztatua

Burdina gorituak azalean jota bezala

Burdina urtuzko gurutzea

D

Debaldetan hil

Debaldetan saiatu

Denaren kabuan

Denbora galdua harrapatu

Denbora geldotu

Denbora irabazi erlojuari

Denboraren puruz

Denborari denbora eman

Dendak atero

Dirua esan eta dirua hegan, sartu ahala fundi

Diskoa abiatu

E

Egia etxeko hautsetan

Egiari men

Egonarria izan norbaitekin

Egun arrezkero

Egun batetik hurrengoa atzeratu

Ehun eta koska urte

Elektrizitate-indarreko argitan

Elkarren gainka

Elkarren gaki

Elkarren ogi eta jaki izan

Eman dio (iruditu zaio)

Erabaki arau jokatu

Erdi antzika

Erdiz erdi asmatu

Erosta jo

Errebolberra destatatu

Erreka jota

Esaldia ebaki

Esaldiaren azpia

Esan-ez-esan

Esku ahurrak pala gisa

Esku-astinduka

Eskua kokatu norbaiti

Eskuak ikaratan

Eskuak ukabildu

Eskorgaren gurpilak garrasika

Esku-erakutsia

Esku zakua

Eskua esku ahurren gainean bermatu

Eskuaren bigunean bermatu matraila

Ezkututik ezkutura ibili

Etxe elkarri atxikiak

Eskuz esku tiratu sokari

Esparrua begiz hartu

Esperantzetan egon (haurdun)

Eulien marmarra

Eurak berak

Euria goan-behean

Euria arratsalderako eman

Euriko ura baino gardenagoa

Ez atzera ez aurrerako aurpegia

Ez du zertan…

Ez-inoren lurra

Ez lasto izpirik kabitzen

Ez zen sasoia

Ezin bizizko

Ezina, ezinez ezina

Ezinago indartsua

Ezinago sentikor

Ezkerreko zangotik herrena

Ezpain hutsez erantzun

Eztarria kokatu

Eztarria larru eginda

F

Ferra itxurako kurba itxia

G

Galanki nekatuta

Galderaren zuzentasuna

Gandutsu ikusi

Gari-jotzen

Gatzetan atxilo

Gauaren muturra

Gauzak, Jainkoaren bidetik

1924 grazia urteko uda

Gela tabako-kez zamatua

Gereziekiko platera

Geroko gerotan

Geure beteenean

Gezi-tiraka

Giltzen intziria sarrailan

Gitarra goldatu

Gizona halako bi

Gogoan atxikitu

Gogoetak bira-bira buruan

Gogotik garbitu

Goiti-behiti beharra

Goma-orroan gurpila

Gorde gogo izan

Gordeaz eman

Gorpua sinatua (Tanatorioko liburuan)

Gorputzak tenkan

Gorputzaren gain-gainetik ibili

Gorri-hotsean

Goxo egin bertan

Gurpilak kurrinka eta karranka

H

Hain hainbeste

Haize zabalean

Haizea bezain gardena

Haizeak eramango duen hostoa izan

Haizetaratutako bandera

Hala nola

Han barre eta hor kantari

Handiro agurtu

Hankak ematen duten bezain urrun jo

Harea karraskatu oinen azpian

Harri egin bihotza

Harrotasuna zauritan

Hartan bertan

Hatsa tunpaka

Hatz egin buruan

Haztaka pasa orriak

Hein bateko erredura

Hemen berean

Hemendik hiru egun gabe

Hemengoa ez bestekoa

Herioan segika

Heriotzaraino defendatu

Herren arin ibili

Hesteak bota

Hilobia hilobiari jarraitu

Hinki-hankarik gabe

Hiru hilabetez haurdun

Hiru trankotan

Hitz beste egin

Hitz egin bidenabar

Hitz-erdika

Hitzerdiz adierazi

Hol-hola utzi

Hortz artean

Hoska eta hoska

Hotzikara inurriak ibili azpiko arropatan

Hurrenkera berean

 

 

II

 

I

Iduria soineko bihurtu

Igo eta batera

Ikusgai geratu

Ikusi batera

Ilaren akabuetan

Ilargia bere betean

Infernuan bezain urrun

Inoizko batean

Inongo lekutan

Iragaitzako esparrua

Iritzira bota

Irribarrea loratu

Isil-gordean ibili

Isilka ostu

Itsasoa hautsi

Itxura batera

Itzalezkoa irudi

Itzalezko gorputza

Izena kendu

J

Jauzi eta must (arrainak)

Jendetza uhinka

Jipoia jo

Joan araua

Jostorratza baino ahots argalagoa

Jostorratza hariztatu

K

Kakotuta geratu

Kalearen kabuan

Kanpai danga

Kanta galopan

Karranka

Ke eta su egin

Kirika egon

Kobre aireko gorputza

Konfiantza betea

Kontesta eman

Kontsumitzeraino argalduta

Korritu zuen gelara

Kortxoak hots egin

Koska handitan ahoratu bizitza

Koskak berdintzetik urrun

Koskorrik ere ibili ez kaleetan

Kuku batean erakutsi burua

Kutx ala pilean

L

Lanbehartuetako esparrua

Lanaren soldaduak

Lanari eraso

Lañoetan lañoena

Lapurren pare

Lasai arranean

Lautan zatitu

Larruz larru jo

Lehorretik zabaldu

Letra elkar gainjarriak

Loaren lurraldea

Lobetean

Lorra lepora eta segi aurrera

Lotsa oneko semea

Lur arras

M

Makur bat ekarri

Maldaren gailurrerakoa

Maluta jarri amuan

Marrubien makina: sakaperras

Matte-matte egin

Mea eta ganga bereiztu

Metro karro

Mihia astindu

Milaka argi urtera

Min handitan egon

Mistik esan gabe

Modaren gailurren jantzi

Mozkor gorotz egina

Mundua izan

Munduko gurpilaren ardatza

Musuak eman norbere buruari

Mutiko gizon-nahi

Mutilez jantzita

Mutur bietatik erretako kandela

N

Nahi ala ezkoa

Nahi eta ezin batean

Negarra faltsuan egin

Neke gaizto egina

Neketan nahi

Neurrigabe neurritsu

Nobedadea egin

Nor bere zoroak bizi du

Nor bihurtu

Norarik ez

Norbait batu

Norbaiten bizkar txantxak

Norbere bakardadean ito

Norbere buruarekin egin lo

Norbere kautan

Norbere osoan egon

O

Obreroen armada

Oholak elkarri mihiztatu

Oinetakoen takatekoak

Olatuaren zain geratu

Ondoko aldi bat artio

Ondoratzen nabari da

Ontzi alerik ez

Ordaina hartu

Orduantxe berean

Orduko hartan

Orein bainoago zezen

Oreka-marian kokatu

Oroitzapenen itsulapikoa

Orriaren margenetan bizi

Oso asko

Oso goran

Ostatu hartu

Ostieleko efektua

Ostiral guztiz

Ostiralero legez

Ostoak atera zuhaitzak

Ote motzean hazi

P

Papardo aurpegia

Part botata

Pausua zalutu

Peko erreka jo

Petxutik makal

Piko egin zaurian

Pikotxean jarri

Pisua hartu

Poliki ibilki

Preso altxatu

Protesta jo

Pudorea eman

S

Samarregi

Segi dezala zibak itzulika

Segidan igo harmailak

Sekula guztietan

Sekulako ederto

Sobra ere

Sudur ziztuka

Sugea limari hortzaka

T

Takoien mokokadak

Tapa-tapa ordaindu

Tiroak sutu

Titiak koskortu

Tranko bitan heldu

Tripak orroka

Tutik esan ez

Txakurrak marmar

Txapaka egin

Txiza egin aldean

U

Uhin zentrokide

Ukondoz-ukondo eseri

Ur hotzean erre

Urrats eta solas

Urrats handietan

Urtea hurrengo urte bihurtu: urte bukaera

X

Zafla-zafla hegan

Xehetasunez xehetasun

Zerrendetan urratu alkandora

Xorta bakarrean edan

Xurgadak kendu zigarroari

Z

Zabal egin barre

Zabal hartu

Zabal-zabal lo egin

Zaharrez hil

Zainetan eman

Zangobiko amildegia (gizakia)

Zangoz goiti jarri

Zarra eragin

Zati berdinetan usainak

Zegoen zegoenean

Zeharrez ikusi

Zena zelakoa

Zentzumenen mozkorraldia

Zeratxoa eman

Zernahi gisaz

Zerogarren urtean

Zerrenda pasa

Zerrendan pantailak autobusak

Zerri eginda

Zerua altxatu: egunargitu

Zigarroa erraustu

Zikinezko pila

Zirkin egin

Zirkinik gabe sinetsi

Zolarik gabeko kontua

Zuhaitza loretan

Zupada jo zigarroari

Zut posizioa

Zutitu bidenabarkoan

Zuzen handia (arrazoi osoz)

 

 

 

 

 

 

 

 

Ekainaren 26a. Osteguna. 53.a-F:1.a

 

Bidaia bukatu aurreko urduritasuna; luzea eta korapilatsua izan baitaiteke gaurko ibilbidea, erabat aldrebestu dezake euriak.

 

Egun ilun tristearekin abiatu gara etxerantz.

 

Saltokitxo piloa antolatzen ari dira Txekiako mugan, aleman pobreei huskeria merkeak saltzeko: pobreagoez edo pobre aberatsagoez baliatzen gara pobreak.

 

 

A L E M A N I A

Txekiakoek ez duten apain-ukitu bat dute Alemaniako herriek: horma zuriko etxe argiak, teila gorriko teilatu pikoak...; aberatsagoak ere badira alemaniarrak, baina, batez ere, urte gehiago daramate herriak txukuntzeko filosofiarekin; Txekian ezin izan dira azken ukitu eta politasunetan murgildu; bizitza baldintzek ez zieten ez denbora ez adorerik uzten horretarako; bizitzan zer den gehien baloratzen den horrek du eragina bizimoldeetan; bizitzari buruzko filosofiak gauzatzen du biziera, azkenean ekonomiak edo baldintza ekonomikoek  baldintzapetzen badute filosofia  hori bera ere. Paisaia fisikoa da aldatu ez zaiguna: Bavaria azken egunotako Txekiako paisaiaren berdintsua da. Herriak bai aldatu dira, giza paisaia alegia, baita guk jaso ezin dugun jendearen jitea, biziera, bizimoldea, filosofia eta jokabidea ere.

 

Handiak eta argiak dira Alemaniako bide-sare iragarkiak, gu bezalako nahas errazak ere ez gara galtzen.

Txekian baino eginagoa dago artoa, horituta dago hainbat galsoro, eguzki-eguna lagun, ebakitzeko prest.

Oso motel doa trafikoa kamioiak direla-eta Alemaniako errepideetan: beti dugu aurrean kamioneta zamatuegiren bat ibili geldo ajetuan.

Ez ditugu 50 kilometro egin Alemaniako lurraldean eta hor ditugu gudagizonak.

Pare bat maiatz!: agian S. Juan zuhaitzak dira, bata urteroko zuhaitza da, zuri-urdin  pintatuta, abarren ordez herriko ezkutua gandor.

Lurralde zabal berdean bi tximinia, luze eta txaparro zabala, lehia bizian ia nork gehiago kutsatu: Txekiakoek baino ke gehiago botatzen dute hauek.

Mendiarte bateko laugune edo zulogune zabaltxoago batean ertzak ondo zaindu eta berdindutako hainbat putzu elkarri lotuak, arrain-haztegi  itxurakoak.

 

Auto poloniarrak ikusi ditugu ugari egun osoan zehar Alemaniako errepideetan, Txekiako mugan bertan hasita: matxuratutako autoak garraiatzen dituzte, Txekian zehar, uste dugu Poloniara.  Diru asko jarri duen negozioren bat izan behar du hainbeste auto, atoi eta pertsona erabiltzeko; agian gutxi askoren zeregin txikia edo negozioa da; Alemaniako auto matxuratuak erosi eta konpondu ondoren Polonian saldu, hori da nonbait negozioa.

 

Iaz lagun izan genuen Nurenbergo  autobia dugu orain ezagun, iazko bazterrak begiratu eta gogoratuz. Trumoi zaparradatik zaparradara egin ditugu kilometro luzeak, paisaia polit baina azkenez monotonoan; aspergarriak bilakatu zaigu ibilia. Kamioien gurpil handiek harrotutako lainopeko bidaia; tarteka goitikako eta behetikako ur nahasiek urezko hesi trinkoa jasotzen ziguten aurrean, urezko horma zulotzen joatea bezala zen gidatzea, gortina heze bat urratzea zen aurrera egitea.

Agerkundea bezala izan da: Heilbronn-etik gertu, Hungariako autotxo oso antzinakoa edo erabilia, zahartxoa, izan dugu aurrean, Txekian bageunde sentipena sortaraziz; bitxia eta arrotza bilakatu zaigu Alemaniako auto sendo eta berrien artean.

Karlsruhe-rako bidegurutzearen ondoren Tuterako zubi erraldoia zeharkatu dugu, kable gorriko urdina, ikusgarria: besterik ezin izan, nire Rhin mina behar zuen izan azpiko ibaia; oroitzapen nostalgikoz begiratu diet zama-ontzi mantsoei.

Mannhein  inguruetan konboi militarrek garbi uzten dute bere presentziaz Europa osoan nork agintzen duen, nork duen benetako indarra.

Kaiserslauter-en, Manhein eta Saarbrücken-en arteko bailararen zabala dena da mahasti, bai mendixka gainak baita begi-bistan galtzen den bailara osoa ere.

Han jarraitzen zuten Hilbronn-eko tximinia  erraldoiek, han zeuden bere tokian bere kezko gandor erraldoiekin.

 

Berrikuntzak eta konponketak direla eta, takian-potian gaude geldik autobian ere; motel zamarra da bidaia halako errepideetan ohi denerako. Izugarria da kamioi kopurua, trinkoa kamioien trafikoa: ia 100 kilometro joan gara etenik gabeko kamioi ilara eskumatik, autoona ezkerretik, inork inor aurreratu ezinik, abiadura berdintsuan kamioi eta autook.

512 kilometro 6 ordutan, hori izan da alderik alde bere zabalera osoan Alemania zeharkako bidea.

 

 

FRANTZIA.

 

Lorena-Lorrain lurraldea, jauntxoen jabetza bailitzan, gerra bakoitzaren ondoren eskurik esku ibili den herrialdea.

Izan ere jauntxoen jabetzak dira herrialdeak ez ezik nazioak ere, lur-jabetasunak halakoren eta bestelakoren izenean badaude ere. Lurrak ez ezik pertsonak ere jauntxoenak dira, hitz, teoria eta organigrama politiko politekin mozorrotu arren. Ikus bestela nola daramatzaten mutilak ejertzitoetara, edo langileak alokatzen fabriketan.

Mosela ibaia, zabala eta ederra, baina kutsatua eta hila. Lurraldearen fisonomia fisikoa  ez da oraindik asko aldatu, Europako lurkera gehiena da berdintsua, uhindua, laua eta nekazaria, baina gune industrialek menperatu ez ezik kutsatua edo kutsa erazia; behiak zaizkigu berrikuntza paisaian: lixiban kolorgetutako behi zurixkak gehienak.  Pertsonak hemen ere antzerakoak izanen dira sakonean aztertuz, baina azaleran eta bizieran ezberdinak, idazkeran eta hizkeran ezberdinak diren heinean.  Izaera ezberdina eragiten du sarri askotan hizkuntzak.

 

Hasi zaizkigu Frantzian bidelapurrak, txabolatxoetan gordeta, larrutik bidesaria kobratuz; takian-potian daude gainera, enpresa bakoitzak, jauntxo bakoitzak, egin du bere errepide zatitxoa eta orain etekina ateratzen dio. Hasi zaizkigu ere frantses irratiak kaka esplikatzen.

Verdun, "bakearen hiria", gerragatik  da ezaguna, beste dena  zurikeriarako hitz hutsa besterik ez da; zapalkuntzaren sinboloa da, Euskal Herriko Petain guztien oroigarria, inposaketaren ikurra. Inguruko herritxoek ez dute ezberdintasunik Alemaniakoekin, urrutitik begiratuta, agian ilunagoak dira hauen etxe-hormak.

Trumoipez trumoipe, laino-azpiz laino-azpi, zaparradatik zaparradara, goaz Frantzian ere, aterrune batera irten orduko ikusten dugu aurrean bota ahalean dagoen lainoa, eta laster sartzen gara lurreraino heltzen den lainopean.

50 kilometro besterik ez zaizkigu gelditzen Parisera   petrolio-putzu pila agertu zaigunean, dringilin-drangalaka zaldi-buruak aspertu gabeko eraginean. Barraskiloak bezain geldo saihestu dugu Paris, Senako batel batzuk ere ikusi ahal izan dugu.

 

954 kilometro, laino beltzen altzoan ia denak.

 

Trailer biren arteko babesean egin dugu gaua gasolindegi batean.

 

 

Ekainaren 27a. Ostirala. 54.a-F:2.a

 

Tours, "Loire les chateaux": bakoitzak duena erakusten du. Etorri ginen gu ere sorburua atera nuela-eta oporretara joaterik izan ez genuen uda batez Abuztuko Amabirjinaren zubia baliatuz: zenbait gaztelu ikusi eta bapo!. Gaztelu asko izanik, denak antzerakoak baitira bere ezberdintasunean. Tours lurraldean bi tximinia zabal dager gazteluak ketzen, itxura hobetzeko edo, Idiazabalen kolorea emateko gaztak ketzen dituzten bezala.

Erakutsi egiten ditu Loira bailarak gazteluak; berez ikusten zaizkio Tours-i, erakutsi gabe ere, etxe-orratzak: mamu erraldoiak dira bere zuritasunean.

Teilatu eta horma ilunekoak, tristeak dira inguruko herritxoak, tristeagoak gaurko egun tristearekin; are tristeagoak dira  harri arreko horma eta teilatu ia beltzezko bordaldeak; Txekiako eta Eslovakiakoak bezain triste eta zikin plantakoak dira.

Garitzak.

 

Kanpin zehatz baten bila hasi eta alboko beste batean bukatu dugu, merkeagoa eta erosoagoa, suertez.

 

Poitiers.  Bisitan bueltatzeko gogoa uzten duen hiria. Zaharra  da baina zaharkitu plantarik gabekoa bere muinean. Erdigune zaindua izan ohi da hiri eta herri bateko muina; baina edozein herritar bizi edo dagoen zokoa behar luke muin izan, ez dendariek diruari etekina ateratzen dioten gunea soilik, ez jendeak erosi edo edan egiten duen tartea bakarrik; edozein bizitoki, etxegune, behar luke izan muin zaindua; muin zainduak, berriz, ihes-guneak izan ohi dira, bizitzari ihes egiten diogun zokoak. Agian askorentzat egunerokoari ihes egitea da bizitza, horiek dira bizitzan merezi duten orduak.

Lehen egon gineneko bi irudi nituen gogoan, biak gertatu zaizkit ustelak, ez dira oroitzapenean gorde nituen ederrak. Jai eguneko eguerdiz eta inolako informaziorik gabe egon ginen duela asko, arinki egin genuen kale-arteko ibilalditxoa. Bizipen eskasa eraman nuen. Gaur jantziago eta lasaiago, egun eta ordu egokiagoan ere etorri gatzaio. Hiri ederra da, kaledi atsegina du,  altxor ikusgarriak gordetzen ditu. Gogoratzen nuen bera da plaza, baina Udaletxe aurreko eraikina, jauregia, kale luze baten bestaldean dago, gogoratzen nuen bezala udaletxearen aurrez aurre, baina urrutiago. Plaza eta alboko kaledi tristea zen nire oroipen urria, baina justu bestaldean dago zahar atsegina. Alde Zaharra  merkatari kaledia, atsegina eta zaindua. Herri askok du Frantzian Ganbeta kalea, Poitiers-ek  ere bai, noski: oso atsegina da batez ere dendak eta erakusleihoak gustatzen zaizkionarentzat. Kale zoruan marraztutako marra urdinari jarraiki ikus ahal daitezke erdiguneko monumentuak, marra da gida eta plano ziurra. Monumentu denak dira apartak, denak gozatzekoak: S.Porchaire eliza: dorrea, bakoitzak hiru arku ilara duen hiru estaiko  dorre erromanikoa; bi nabe ditu, bakoitza bere aurreko aldarearekin, ezkerrekoa delarik aldare bietan nagusia. Justizia Jauregia: Zutabe eta mailadi zabalekin greziar palazioa dirudi; bitxikeriarik ez du, barruko aretoaren tamaina izugarria da bitxia; aparta ederra egiten dute arku, aurreko balkoi eta balkoipe gotikoek. Jauregi ostean berriz, erabat bereziak dira eliza behar lukeen eraikin bukatu gabe edo eroriak, zein harresiak behar zuten hormatzar zutik iraun dutenak. Katedrala: Sarrera gotiko aparta da filigranarik ez badu ere; barnea,  luzera eta garaieragatik  zirrara eragiten duen horietako eliza biluzia; sekulakoak dira geratzen zaizkion beirateak; pulpitua, kuriosoa da: elizaren bi zutabeen artean, atzean, erdiko bankuteria alboka geratzen da, baina aurrez aurre badu bankuteria bat pulpitura begira, aldarera ordez; norentzako ote sermoiak, meza entzuleentzat ez behintzat!; Bataiotegia: erromaniko ederra kanpotik; bataiategia izateko handia, baita erromaniko kapera izateko ere; bataio-putzua erdi-erdian du eta barrutik ere moinono-moinonoa da dena, harriz beteta badago ere: museo bateko harri pilaketa dirudi. Saint Radegonde eliza: erromaniko aparta, handia, sekulakoa, berezia, ikustekoa; erdian sarkofagoa duen kripta berezia aldarepean, bertarako jaitsiera luze zein zabal pike batekin, pasabidea inguratzen duela. Presbiterioak zutabe sendo pintatuak  ditu, bitxiki pintatuak ditu zutabeon kapitelak, pintatuak gangak; katedrala bailitzan, edo eliza gotikoa, garbia eta librea du presbiterio ostea, abside aldea. Notre Dame Handia: fatxada harrigarria, bitxia, argia, ezohizkoa, landua; zutabe pintatuek pagoda itxura ematen diote barnealdeari; hiru nabe dira, altuak eta luzeak hirurak, alboko biak oso estuak; honek ere librea du presbiterio ostea, baina begi-bistan. Badu kripta, baina itxita,  non ez dagoen nonbait ezer erakusgairik; urteen ajez ia galduak, ilunagatik ikus zailagoak, pintatuak ditu gangak. Merezi du begirada bat Kristoren Hilobiratze handiak ere: antzinakoa, naif samarra, kuriosoa.

 

Ez dugunaren bila gabiltza gehienetan: neska beltz batek leun jarria zuen ile kizkurra. Hainbat emakumezko zurik berriz ilea kizkurtu ohi du; hainbat burusoilek ileordea jartzen, iletsuek berriz burua soiltzen.

Mexikar jatetxeko zerbitzari asturiarrak  euskaldunak garela esatean "vascos!!!!" esan du, gure burua arrotzat eta zerbaitzat dugula adierazizko ahots eta keinuekin.

 

Norabide errazetan egindako hanka sartzeengatik ez balitz, egun polita.

 

354 kilometro, etxetik gertu uzten gaituztenak.

 

 

Ekainaren 28a. Larunbata. 55.a-3.a

 

Futuroscope

Nagusien jostailu garestia, haurrak engainatzeko guneekin. Egun-pasarako gune aproposa. Irudien teknika oro masifikatuzko antolamendu erraldoia. Etxean bakarka edo zine aretoan taldetxoka pantaila txikien aurrean egiten duguna bera hemen jendetzan elkartuz  egiten dugu pantaila erraldoiaren aurrean: irudiak ikusi, bereziak badira ere. Kanpotik figura geometriko ezberdinak diren eraikuntza abangoardistek sortzen dute giroa kanpoan;  barnean han-hemenka zenbait hiriburuetan  ikusi izan ditugun ikus-entzunezko teknika berri ezberdinak gune eta oskol bitxietan eskainiak. Bartzelonan ikusiak genituen  ikusi ditugun hainbat ikuskizun. Teknika berrien zirrara, hiru dimentsiotako pantaila eta zinema erraldoiekin. Xarmanta eta zirraragarria, ezohizkoa ere bai, zinemaren inguruko bidaia teleaulki  batetan zintzilikatuta zine-modu ezberdinen atalak ikusiz.

Gestorek deitutako manifa nazionala edo Ikastolek jarritako Festa Egun baten antza du: autobuskadak, autoak, jendea uholdeka bilgunera, urduri ez baina zerbait berezira bailihoaz, giro berezian.

Ikuskizun masifikatuak: milaka pobre, trumilka, hesi estuek zabalera laburrean izugarri luzatutako kaletxo luzeetan, elkarren bueltan mila bira emanez, tuteria kiribilduetan ilara amaigabeetan luzatuz, izugarri bihurritutako erreskada etengabeetan sarrera harrapatzeko pilatuta, zutik tolestuta, areto batetik irten ordurako beste areto baten bila ibili lasterrean, dena ikusi nahiaren urduritasuna bai ibilian bai aurpegian, erabat nekatutako jendea, enpresak jarritako txosna, jatetxe eta abarrak han- hemenka denean.

Umeen jolasak, ur-txorrotako lakua ur-sinfoniak eginez musikaz bildurik, lakua... Jendetzak erakartzeko muntaia bikaina. Oso atseginak dira bai parajea, bai parkea.

 

1O kilometro besterik ez egun luze batetarako.

 

Kilometroetako ibiliak ez du berak soilik eguna betetzen. Askotan ibili luzeak bete ordez hustu egiten zaitu. Gaurko ibilbideak bete ez gaitu egin agian, baina egun lasaia izan da, dena ikusteko arrapataka ez ibiltzea  erabaki baitugu.

 

 

Ekainaren 29a. Igandea. 56.a-4.a

 

Udal-kanpina, behingoz aratza eta zaindua, edozein kanpin pribatu baino hobea. Kudeaketa publikoak beti behar luke gutxienez horrelakoa; kudeaketa pribatua gainditzen duenean askoz hurbilago izanen dugu sozialismoa.

 

Zonalde osoa dugu heldutako garitza; gari-buruek gorrinak jotako halako itxura beltzarana dute, azken egunotako hezetasunaren eragina nonbait; gure hezurrek bezala gariak ere eguzki goria eskatzen dute. Barne-turismo biziko zonaldea dirudi herrialdeak, gaurko euripean inor ez badabil ere: baso zabala parke bihurtuta, bide-gorri ugariak, aisia-leku, errepide bazterretan hainbeste jatetxe eta kafetegi ikusten ez bada ere. Herritxo askok du elizatxo erromanikoa, errepidetik begiratuz xarmantak. Herri gehienak dira aratzak, garbi itxurakoak, txukun sentipena sortzen dutenak, bertan  gustura sentitzen zaren horietarikoak, euripean ere apainak. Nekazari zonaldea, gari horituagatik ez dago hain berdea, baina berde trinkoaren planta ematen diote errepide ertzek. 

Halako efektu bitxia eta berezia egiten zuen auto zurixka batek ikusten ez zen errepidean garitza horia zeharkatzean, gari artean airean antzo.

 

Chauvigny. Hiribildua. Dorretxea eta  eliza erromaniko aparta gordetzen ditu tontorrean; oineko lautadan berriz, eliza erromaniko ederra eta kaledi  aspaldikoa, Viena ibai zabalaren ertzean. Saint Pierre, kapitel erromaniko ikusgarriak ditu presbiterioko zutabe sendoetan; pintatuak daude zutabe eta kapitelak, -zarpeatu egin zituzten pintatzeko-; arkutxo erromanikoek ere kapitel ederrak dituzte eta pintatuta daude ere. Hiri barruko kaledia bihurria da, giro zaharra gordez. Notre Dame, beheko eliza erromanikoa, austeroa da, kapitel landuak ditu eta fresko zati bat horma batean, urteek lausotua arren ederra.

 

Montmorillon.  Tontorrean datza herri zaharra, lautadan berria. Maison Die, erromaniko planta ederra du. Bertatik gertu, eraikuntza oktogonala, tutuz eta plastikoz erabat bildua, igeltsuz estalitako elbarritua bailitz. Monasterioa: zaharren egoitza bilakatu dute, parke ederra du; inguratzen duen paseo-tokia, beheko lautadari so, euripean ere atsegina da. Notre Dame: erromanikoa da; pintatuta dago baina pinturok kolorgetuak ez ezik zaharkituak eta hondatuak ere badaude; Santa Katalinaren kriptak fresko oso ederrak omen ditu baina itxita dago berrikuntza lanengatik.

 

Notre Dameko elizan aurkitu ditugu zintzilikatuta oraindik argi eginez hainbat lekutan aurkitu ezinik bila ibili ginen tulipak.

 

Houhet.  "Salba dezagun Houhet" dioen pankarta: bada astakeria asmoren bat!.  Eliza polita du.

 

Sta. Teresita, Lixieko Teresa Saindua hil zela 100 garren urtemuga da aurten. Bere argazkia dago elizetan: guretzat ezezaguna den aurpegiera duen argazkia da. Aurpegi biguneko emakumea erakutsi izan digute beti, aurpegiera txepela edo samurra. Argazki hauetako emakumea begirada gogor, sendo, sakonekoa da, nortasun handiko emakumearen aurpegia.

 

Saint Savin.  Bi zubi ditu ibai zabalean; herri txukuna. Monasterioa du erakusgai nagusia. Eliza erromaniko luze eta garaia; kanpandorre erromanikoa ezohizko luzea da, agian beranduago luzatua;  erdiko nabeko gangak irudi pintatuz dotoretua dago okre berde kolore biziz; pintatuta daude bi ilaretan zutabe garaiak ere; zutabeei tokatzen zaien  kapitel zabal eta handiak  tailatuak dira; zutabez mugatua du presbiterioa, kapera ugariz hornitua absidera arteko tartea; erditik atzerago bi zutabeen artean kokatua dago pulpitua, zurezkoa, bera soilik, berari zuzenduriko bankurik gabe, desanparo itxuran: aurreko jauntxoek sermoirik behar ez eta atzeko herri xeheari zuzendutako hitz-iturria.

 

Herri garestia. Bazkaritan barraskiloak eskatu eta 12 besterik ez digute ekarri, kobratu berriz 1000 pezeta: 84 pezeta barraskilo bakoitza!. Ai Arantzazuko barraskiloak, gozoagoak, handiagoak, ugariagoak eta merkeagoak!!!.

 

Egurats lainotuarekin turistarik ez datorrenez gaurko egunez hutsik daude herri guztiak, hilda kaleak.

 

Gaztelutxoak diruditen harrizko granja ilun arreak, pobre itxurakoak, agertzen dira noizbehinka.

Zonalde osoa dago oso promozionatuta iragarki eta kartelez, herri bakoitzak duen altxorra erakutsi nahiz, turista erakarri asmoz, Futuroscopeko bisitariak bertako bisitari ere bilaka guran. Turismora jo dute nonbait nekazaritzaren ahuldurak eraginda.

Jadanik iragarrita dago Tourra dela-eta errepidea hertsia egonen dela.

Angles sur L/tAnglin.   Erdi Aroko herri petoa: goialdean kale estu bihurriak, arkupeak, etxarteak, pasabideak, dorre erromanikoa, harkaitz bertikal garaiek  defendatutako gaztelu sendo baten hondakinak, beherago ibaiaren bestaldean auzo zaharra, burgo bat bezala. Frantziako herri politena dela diote, moinonoa da izan, banan-banan begiratuz bere osagaiek ez dute ezer harrigarririk, baina osoki begiratuta polita da.

 

Laroche-Posay. Bainu-herria, txukuna, kanpotarrentzat  apaindu eta zaindua. Eguraldi onarekin paseo-aldi gozagarria emanen genuen bertan.

 

Chatellerault. Hain hila dago gaur, non  autoak ere oinezkoentzako kaleetatik dabiltzan. Astegun ateri batez hiri goxoa izanen da, gaur ez. Zubi luzea dagokio hemen ere ibai zabalari. Santiagoren eliza erromanikoak zerbait arraroa du barrenean, erromanikoa izanik beste zerbaiten jitea du; fatxada ederra da; ederra ere erromesaren irudia.

 

116 kilometro, euripean, errotulurik ez eta zati batean norabide bila ernegatutakoak hainbat.

 

 

Ekainaren 30a. Astelehena. 57.a-F:5.a

 

Zenbat arrunkeria serio-serio hizketan ikusten dituzunen hitzetan. Hain serio ikusten dituzu, hain luze beraien solasean, hurreratuz ordea ez diote eguneroko huskeriatxoak besterik!. Besterik ez da agian, bizitza!.

 

Poitiers.  Egun pattala. Motel daude kaleak denda askok ez baitu ireki ere egiten astelehenetan. Hilario Sainduaren eliza: Aldi ezberdineko estilo ezberdinetan eraikia; Sortaldea eta absidea kapitel landuko erromaniko ederra da. Den bezain handia ageri da, ageri, bere 5 nabeetan, beraietatik 2 oso estuak badira ere. Zutabe sareak zirrara eragiten du  nahasmen  itxura medio; antzinako zutabeek kapitel landuak dituzte eta pintatuak daude; bi kupulako presbiterio oso garaia du eta osteko ibil-leku erdizirkularrean bada kapitel interesgarririk; bitxia da batez ere tiara buruan auskalo ze sainduren irudi gizen zaparrotea. Udaletxea: barne mailadia ederra da, handi-mandia; arranditsuak lehen solairuko gelak, artesonadu, kazetoi edo sabai garai eder eta tximinia handiz osatuak. Notre Dame Handia: are harrigarriagoa egin zaigu fatxada  bigarrenez ikustean, ze ikusiko duzun jakinaz joanda ere, agian lasaiago eta ez hain nekatuta ikusi dugulakoz: hain dago dotore landua!. Barrutik ere antzerako harridura sortzen du. Dorrea bera ere ikusgarria du: erromaniko petoa, zinborrio karratua, ganga borobila txapel konikoaren... dena arkutxo txikien gainean. Fume Mansioa:  fatxada gotiko loratu polita du, begien atseginerako, begien atsegina patioa ere. St. Germain, Musika Auditorio bihurtuta dagoen eliza erromanikoa: kontzertua eskaini digute entseatzen ari ziren bi neska biolontzelo eta piano jolek. Montier neuf elizak  triangelu gisako  fatxada du  eta erdian arkutxoz elkar loturiko dorre erromaniko bikoitza; barne zola sarreratik 12 maila beherago dago; erromaniko erraldoia luzeran zein zabaleran zein goieran, sabaia erori ondoren gotiko bihurtuz birjasoa. Beso zabalak ditu gurutzadurak, presbiterioa, berriz, kapera eta kapitel izugarri landutakoz zutabetxoek erakargarria egiten duen osteko ibil-leku bilakatzen da; hor daude S.Maurizio, S.Gilermo eta S.Luis, armatuak hiru morroskoak, serio, dotore pintatuak, antzinakoak.

Poitiersko zenbait kaletan aurki daiteke zurezko egitura duen zenbait etxe; bada bat oinezkoen kale kontrako zoko batetan zur perpendikularrak landuta dituena. Baina Chaine kalea eta bere jarraipen zein ingurukoak dira antzinako zurajedunak: mignon, potxoloa, kale osoa. Iruña Zaharreko zenbait kale ez bezala Poitiers Zaharra ez dago utzita, kolorgetua, hondatua; kuriosoa, zaindua eta begiak gozatzekoa baizik, bere aspaldiko apaltasun xumean. Gidetan aitatu ere egiten ez duten Alde Zaharra izan da Poitiersek eskaini digun gaurko ezuste atsegina: kalea gora kalea behera, etxe erakargarriak aldatsa bera lau bihurtuz, aldapari nekea kenduz.

 

S.Hilario Ikastetxea,  mutikoentzat soilik da. Dirau oraindik sexu bereizkuntza irakaskuntzan.

 

Merezi izan digu hirira azken bisitak, Hegoaldeko herritxoetara ordez. Poitiers-en egin dugun geldialdiak ere merezi izan duen bezala.

 

45 kilometro, azkenak.

 

 

Uztailaren 1a. Asteartea. 58.a-6.a

 

Zaparradaren urezko horma zein gurpilek jasotako laino trinkoa, biak berdintsuak. Gurpilen ur-lainoa ez denean euria, ur gortina beti aurrean dugula joan da bidaiaren azken zatia ere.

Euskaldunak garela esatean, Frantzian: "Basque  espagnol ou basque francaise?". Gerra luzea da gurea, armena baino luzeagoa, zailagoa ere bai, fisikoki mingarriagoa ez bada ere.

SS matrikula ikusi dugu 150 kilometro aurretik: hurrean dugu gure herria, kilometro gutxira  Euskadi Irratia entzungo dugu kaka esplikatzen, ordu gutxi barru egunkariak irakurriko ditugu kaka berdina antzera esplikatzen. Ez iritzi artikulu idazleei, ez kazetariei, ezta elkarrizketatuei ere, ez zaie eskatzen originalak izatea, zentzudunak izatea baizik.

Bordelen San Sebastian iragartzen digute errepideko kartelek.

Bordeletik aurrera, eguzkia: abegikor dugu Euskal Herria. Eskerrak, zeren errepide ertzeko egongune batean etxatoiaren gaina hondatu baitut, aterpe baxuegian sartu naizelako. Ikaztegietan utzi dugu konpontzen.

Hori daude gari-sailak Sakanan, gu ere etxean gaude. Gozoa da afaria Sagardotegian. Ondoren, betiko errutina.

 

603 kilometro, gaurkoak,

 

11.585 kilometro, bidaiakoak