Biscayensis edo Euskariensis… baina euskal balea
Oriotarrek 1901eko maiatzaren 14an arrantzatu zuten Kantauri itsasoan harrapatutako azken balea. Honek ez du esangura, ordea, batere geratu ez zenik. Balea-arrantza 1935an debekatu zenean berrogeita hamarren bat ale geratu omen ziren eta gaur egun 350 inguru bizi bide dira, etorkizunik inork segurtatzen ez dien arren.
Donostiako Aquariumean denok umetatik ezagutu izan dugun balea 1878ko otsailaren 9an harrapatu zuten Getaria eta Zarautzen artean: “Milla zortzireun da setenta y ochuan, Zarauztik txalupa bat, baletara juan…” Honela hasten dira balea-bila txalupa hartan bertan itsasoratu zen Roke Etxabe zarauztarraren bertsoak.
Biblioteca Vascongada de los Amigos del País. Donostia, 1961
Balea-mota hura hogeitaka urte lehenago (1854) bereizi zuen Daniel Friedrich Eschricht Kopenhageko Zoologia Museoaren zuzendariak eta Balaena Bizcayensis izenez bataiatu, Bizkaiko Golkoaren aiputan edo. Kopenhageko museoan Balaena Bizcayensis bat baino gehiago dago eta handiena ez da Kantauri itsasoan harrapatutakoa, Islandian (1894) baizik. Izan ere, “gure” baleari ez zaio horrela izena Bizkaiko Golkoan bizi zelako, inguru honetan erdi izaten zelako baino (Los vascos en la pesca de la ballena. Mariano Ciriquiain Gaiztarro. San Sebastián, 1961).
Kopenhageko Zoologia Museoan, XX. mende hasieran
Dena den, donostiar akuarioaren arduradunek Zarautz aldean harrapatutako balea jendaurrean jarri behar izan zutenean, izenez aldatzea erabaki zuten. Eschricht irakaslearen maisutza erreferentziatzat hartu bai baina, giputz-senak eraginda edo, Balaena Biscayensis ezik Balaena Euskariensis iruditu zitzaien aproposago, badaezpada ere. Gogoan izan italiar tradizioaren arabera Katauriko balea Balena dei baschi dela, nahiz eta espainieraz Ballena de Vizcaya (Diccionario Enciclopédico Salvat. Madrid, 1945) izan. Gaur egun, izen zientifikoa Eubalaena glacialis (sardako balea) da.
Ziburuko Joanes Etxeberri, 1627
Inuitak
Inuiten “abertzaletasun elektronikoa” zertan zen bertatik bertara ezagutze aldera 1994an Iqaluiten izan nintzen eta, euskaldunen aurkezpena azaltzeaz gainera lagun hurkoarenak egin gurarik euskal balea-arrantzaleen kontuez mintzatu nintzaienean, solaskideetako batek esan zidan: “Euskalduna? Balearik gabe utzi ginduztenetakoa?”
Iqaluit, 1994
Euskaldunok balea guztiak garbitu genituen leienda beltza gaindituxea dago gaur egun, baina ulergarri da inuitek europarroi diguten amorrua. Ez digute baleak zaindu behar ez direnik esaten, baleak zaintzen jakin ez izana leporatu baizik; guk premia handirik gabe akabatu genituen artean, euretariko edozenbat familia ale bakarraz urte guztian zehar bizi zitezkeela.
“Azal zuriko ekologista ilehoriak” ere ez dituzte batere gogoko. Lehenago defenditzen omen dituzte baleak inuitak baino. Izan ere, balearik gabe geratu zirenetik, inuitek nora ezean diraute. Kanadako gobernuak ematen dizkieten diru-laguntzez kanadarren supermerkatuetan kanadarren jan-edanak erosi behar izaten dituzte. Gizonezkoak lanik gabe, taberna-zuloan, alkoholak jota; emakumeak, berriz, kanadarren etxe-garbitzaile, haurrik izateko ere betidanik behar izan duten besteko koipe eta proteinarik gabe.
NorthwesTel. Iqaluit, 1994