NEW YORK-MARTUTENE: Euskal postnazionalismoaren utopiaz eta globalizazio neoliberalaren krisiaz (edo nola desiratuko dugu orain?)
1. Megaebentoa eta euskal xx. mende luzea
Ez dut uste Lourdes Oñederraren Eta sugeak esan zion emakumeariz (1999) eta Kirmen Uriberen Bilbao-New York-Bilbaoz (2008) gero horrelako liburu epokalik irakurri dudanik, hots, epoka edo aro bat markatzen duena, eta beraz idatzi egin behar zergatik epokala den esplikatzeko, epokaltasun horren kontzientzia sortzeko, ugaltzeko. Oñederrarenean, ebentoa zela ere esaten nuen (Nazioaren hondarrak 282), ez gertakaria, gertakizuna, edo jazoera, ebentoa baizik, euskal garbizaleak dagoeneko alienatuko nituen jakinaren gainean, horren esperantzan, polizia filologikoa atean abandonatu eta pentsatzen, eztabaidatzen, hasteko —egiazki polizia hori baita euskal pentsamenduaren aurkako armadarik hilgarriena. Eta beraz, oraingo honetan ere ebentoa dugu, Sarrionandiaren Moroak gara behelaino artean? liburuarekin batera (2010). Baina oker ez banago, eta aurreko ebento horiek ez bezala, Martutenerena megaebentoa dugu, garai oso bati amaiera ematen baitio, 1989tik 2012ra hedatzen den aroari: euskal globalizazio neoliberalaren hegemoniak definitzen duen aldi horri. Horregatik epokala dela esatea. Jon Kortazarrek eleberri hau summum bat dela dio, eta zentzu batean baino gehiagotan da summuma.
Horretan, Saizarbitoria, atarian aipatzen duen Michel de Montaigne bezala, egiatia da, leiala: ez daki eta hala onartzen du. Eleberri hau idazte-abentura bat izan dela ere ezin du baieztatu, bere kredo literario ricardoutarrari uko eginez; oso kronologikoa dirudi. Are, telezabor deitoratuaren egitura melodramatikoak azaleratzen dira Saizarbitoriaren idazketa hain modernista eta zainduan: Pilarrek Lynn operatzea kulebroi batetik, reality show batetik, aterea da, batak ez baitaki beraren senarraren amorantea dela operatutakoa, eta besteak, aldiz, ez daki zirujauaren senarra beraren maitalea denik. Pilarrek Lynn «ustekabean» hemiplegiko uzten duenean, melodramarik merkeenen lurraldean gaude. Hasier Etxeberriak ere antzeko zerbait dio: «telenobela baterako argumentua». Ironikoki Baroja, eta Barojaren aitaren garaiak, Serafin Baroja euskaltzalearen garaiak, non euskaldun, hiritar eta liberal aldi berean izan zitekeen, bihurtzen dira halako nostalgiazko momentu utopiko bakarra Martutenen, ironikoki eleberriaren hasieran, sarrera historiko bezala ematen zaiguna. Momentu ez-abertzale baina euskaltzale bat dugu hori; egun guretzat pentsaezina dena, historikoki imajina ezin duguna, nahiz eta askok desiratu (abertzale ez izatea ezin baitugu pentsatu, baina abertzale izatea pentsatzeak ere lanak ematen baitizkigu; alegia, postnazionalak gara). Karlistaldiak iraganda, Gerra Zibila eta ETA oraindik ezagutzen ez zituen garai euskaltzale eta baketsu hartan burgesia donostiar osasuntsu bat genuen. Madrilgo burgesia eta noblezia ere ia era neoliberal batean hedatzen zen Euskal Herrian, leku eta paraje onenak erosiz, uda bertan pasatuz, Sabino Aranaren eragina oraindik ere urria zen Gipuzkoa hartan. Hala, ez da harritzekoa Baroja izatea Saizarbitoriaren eta Martuteneren super ego literario ezkutua.
2. Sistemaren aurka kanona eta adierazle hutsa
1993an plazaratu nuen artikulu bat (Nazioaren hondarrak 63-89), non kanonaz teorizatzen saiatu nintzen, orduko teoriei heldu gabe, ofizial/kanon binomioaz baliaturik, hemengo egoera hobeto esplikatuko zuelakoan. Sasoi hartan, eta orain gezurra badirudi ere, kide nituen eta orain kritiko ezagun diren zenbaitek errieta egin zidaten Atxaga kanonikoa zela baieztatzeagatik. Ez zela posible! Ez dut uste ezer gehitu behar dudanik. Geroztik, eta nik baino askozaz hobeto, Ur Apalategik landu du gaia, Bourdieu-ren teoriei jarraikiz, bere La naissance de l’écrivain basquen hasi eta harrezkero idatzi dituen artikulu ugarietan barrena («Rossetti’s Obsession», «Guerra civil y literaria»).
1993ko artikulua aipatzen dut, berriro ere antzerako zerbait gertatzear dela intuitzen baitut: esatera noanak baduela gure doxa kritikoa desafiatzeko indarra edo ikusmira, eta horregatik berriro ere errieta bera egingo didatela, nahiz eta frogatua dudan geroa aurreikusteko badudala gaitasun zorrotza edo burugogorra. Hots, berriro ere kritikariek, eta zehazkiago Atxagaren kapital kulturala gehien profitatu dutenek, alkandorak urratuko dituzte baieztatzen dudanean, ia hogei urteko perspektibatik, eta bien bitartean egin dudan gogoeta kanonizistaren ondorioz, Atxaga XX. mendeko idazle dela, ez XXI.ekoa, eta mende honetan ere ez duela leku kanonikorik, soziologikoa baizik. Baieztapen hori, aurrerago azaltzen saiatuko naizen bezala, ez dago kontraesanean 1993koarekin; aitzitik, orduan ez zegoen bereizketa bat birpentsatzearen eta fintzearen emaitza da. Izan ere, Eric Hobsbawn-en proposamena irauliz (The Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991), euskal xx. mendea luzea dela esango nuke (1898- 2012),3 eta Atxaga mende horretako literaturan fenomeno soziologiko gisa dela garrantzitsu, besterik gabe, eta ez literatur idazle kanoniko gisa —jakina, kanona fenomeno soziologiko ere badela onartu behar badugu ere.
Obabakoak zahartuz doan bezala, eta hein batean errealismo magikoari orokorki gertatu zaion bezala, idazlan hori fenomeno soziologiko bat dela esango nuke, eta beraz autorea bera. Euskal literatur eremua eta haren autonomia (Bourdieu; Apalategi) eraikitzen Atxaga pertsonaia nagusi izan bada ere, haren obra autonomizazio horri kateaturik dago eta autonomizazio horren hedapenaren arabera irakurri beharko genuke, momentu historiko eta soziologiko horri loturik, fenomeno soziologiko garrantzitsu gisa, baina kanonaren barnean halako zentraltasunik eman gabe. Kanona, hain zuzen, «ahistorikotasun»aren edo «klasizismo»aren efektu ideologikoa sortzeko hautatzen den idazlan zerrenda gisa defini dezakegu, Marx eta Engels-en galdera zaharrari bidenabar erantzunez. Kanona ideologiak itsutzen gaituen literatur eremua da: ideologia ikusteari utzi eta betikotasun ez-ideologikoan kokaturik dagoela iruditzen zaigun literatur eremua eta zerrenda dugu, idazlanaren «kalitatea» begi-bistakoa eta kuestionaezina dela bermatzen digun eremu eta momentu hori. Bourdieu-k esango luke gure habitusak sortzen duen eremu edo zerrenda dela kanona. Aurreko garaietako literatura ere habitus edo ideologia garaikide horren arabera «klasiko» gisa ikusten dugun heinean da bakarrik kanon historiko luzeagoaren parte «betiereko». Atxagak, berriz, Obabakoak idatziz geroztik egin dituen saio narratibo arrakasta gabekoen ondorioz, bere eta gure historikotasuna azaltzen digu: bizi garen literatur momentuari hasiera eman diona, baina momentu horren biktima ere bihurtu dena, eta beraz momentuak irentsi duena.
Atxagaren lanak izan dituen eragin negatiboez, alegia, Euskal Herria Beste exotiko bihurtzearen efektuez eta, beraz, ohiturazko eszenategi ahistoriko bihurtzearen ondorioez, Apalategi, Galfarsoro eta Ibai Atutxa jada luzaz mintzatu dira, eta neu ere ez naiz isilik geratu (Nazioaren hondarrak 121-177). Atxaga izan da hein handi batean euskal literatura Espainiako sistema literarioaren menpe ezarri duena eta, menpekotasun horren ondorioz, Apalategik ondo esan duen bezala, bera bezalako idazleak «escritores españoles de pleno derecho» bihurtu dituena («Guerra civil y literaria», «Rossetti’s Obsession» 325; ikus nire «Indifference as Terror» ere, non Atxaga kanon espainiarrera, gaztelaniazkora, pasatzen dudan). Bada exotismoa eta bestetasuna estrategikoki erabiltzeko biderik, Alvaro Cunqueiro-ren idazkerak eta batez ere haren Merlín e familiak frogatzen dutenez; ez da Atxagaren kasua.
Hamaika pauso eta Martutene irakurri eta gero, kategoria etiko-politikoei kalitatearena gehitu behar zaie. Esan bezala, hemen estrategikoki erabiltzen dut kategoria, ezker literarioak ere kategoria horretan sinesten baitu Euskal Herrian (ikus «Utikan Euskadi saria»n kalitateaz egiten den gorapena), eta, beraz, Bourdieu-ri bizkarra emanda darabilt hemen, apropos. Saizarbitoriak egindako aukera etiko-politikoek balio izan diote Atxagak «ezinbestean » pairatu behar izan dituen eragin espainiar eta globalei aurre egiteko. Indar horiekiko autonomia geopolitikotik (Madrilekiko autonomiatik) idatzi duelako, aukera horiek berek distantzia eman diote Saizarbitoriari Euskal Herria adierazteko, kanpotik egiten diren exotismo, estereotipo eta kostunbrismo eskakizunei aurre eginez. Laburki esanda, Saizarbitoriak ez bakarrik autonomia instituzionalari baizik eta autonomia geopolitikoari ere eutsi diolako izan du kalitatezko lana eraikitzeko aukera: exotismoan, bestetasunean eta kostunbrismoan erortzen ez den lana.
Horrelako baieztapenek duten karga ideologikoaz erabat kontziente, zera esan dezadan, egunkarietako artikulu motzak zein taberna eta afarietako elkarrizketa eta esamesak martxan jartzeko, alegia, Saizarbitoriaren eleberriaren zirkulazio sozialari eta bere zentzu- hustuketari hasiera emateko: Martutene da euskal literaturaren historiako eleberririk onena (kalitatezkoena; nire bihotz historiografiazaleak, kalitatea historikoki ulertzen duenak, pribatuan Peru Abarkaren alde egingo balu ere).
Hasteko egin diezaiogun erreferentzia, kultur instituzioen inguruan, pentsamendu instituzionala gararazi duten kritikoen ekarpenari, eta, zehazkiago, kritiko horiek duten mamu eta era berean fetitxe nagusiari: normalizazioa. Sistematizazioarekin lotutako beste hitz fetitxeak zerok ditugu: sistema, modernitatea, heldutasuna, aukera aberastasuna, merkatuaren indartzea, eta abar. Adibidez, eta euskal emakumezko idazleen kasuaz mintzatzean, Mari Jose Olaziregik ondorioztatzen du: «[E]uskal sistema literarioaren normalizazioa lortu behar dugu» (M. Agirre). Euskal kulturara eta literaturara «normalizazioa» noiz iritsi(ko) den erabaki nahi duten kritikoak euskal kultura instituzionalki erabat kontrola eta sistematiza daitekeen uste ideologiko kargatutik abiatzen dira, eta pentsatu nahi dute euskal literaturak noizbait Europako eta Mendebaldeko eredu nazionalista-inperialistan lekune ez-problematiko bat lortuko duela. Euskalduna inoiz kultura eta literatura normala izango delako usteak aurrez eskatzen du, baldintza gisa, euskal nazio-estatu inperialista kapitalista baten existentzia (Atutxa 155). Izan ere, «normaltasuna» hala eratutako estatuek bakarrik eratu eta definitu baitute historian: Ingalaterra, Frantzia eta Alemania (eta agian AEB). Normaltasunaren historiak oso zentzu errotikakoan erakusten du hiru nazio-estatu horien edozein idiosinkrasia ere normaltasunaren definizioan ontologikoki barneratu dela, eta ez alderantzizkoa: haien historiak direla bakarrak normaltasun unibertsal eta platoniko bat lortu dutenak, beren idiosinkrasiei gaina harturik.
Estatu espainiarrak ere ez du estatus hori, eta beraz hark ere modernizatzearen, eguneratzearen eta normalizatzearen gatazkan harrapaturik segitzen du. Bigarren maila batean, normalizazioaren diskurtsoak, Euskal Herriko hegoaldekoa den heinean, betiere estatu espainiarrarekiko normalizazioa ere esan nahi du, ironikoki estatu espainiarrak normalizazioaren diskurtsoan bere burua inoiz txertatu ezin izan badu ere —betiere estatu frantsesarekiko definitu baitu bere normaltasuna, eta, ondorioz, estatu frantsesaren aldaera ez-erabat normal izatera kondenatu baitu bere burua— enblematikoki borboitar eta beraz jatorriz frantsesa den monarkia baten agintepean.
Normalizazioaren aldeko kritikari gehienak, era berean, sistemaren aldeko kritikariak dira —alderantzizkoa egia ez bada ere. Darío Villanuevak Itamar Even-Zohar-en teoria sistemikoak estatu espainiarrean sartu zituenetik, sistematizazioaren euskal kritikoak literatura pentsatzeko aparatu teoriko honi atxiki zaizkio. Hala, kritikook teoria hau baliatu dute «euskal literatur sistema» normalizatua, inongo urradura edo frikziorik gabe, estatu espainiarreko literatur sisteman barneratu eta zientifikotasun enpirista baten bidez legitimatzeko (Olaziregi, Euskal eleberriaren historia 13-14). Sistema teoria —polisistema gisa ere definitzen dena— estatu espainiarreko instituzio autonomikoek behar duten teoria normalizatzaile eta sistematizatzailea da. Bertan kanon bat ezartzea da joera normalizatzaile eta sistematizatzailearen xedea, zeren sistema euskal-espainiar (autonomiko) horren arabera literatura kontrolatzea eta hedatzea baita azken helburua. Hots, kanon sistematizatuak oso funtzio politiko berezia du: literaturari bizkarrezur instituzional, politiko eta ekonomikoa ematea. Atutxak, Even-Zoharri jarraikitzen bazaio ere, argi ikusten du euskal literatur kanon bat sortzeko joera sistematizatzaile eta normalizatzailearen arrazoia, literatur instituzio autonomo bat —l’art pour l’arten teorietan oinarritua— sistematizatu eta normalizatu beharraren arrazoi politikoa, zera dela: «L’art pour l’art hutsaren arabera irakurritako euskal literaturaren kanonak —autonomiazko egituran babestua eta horren arabera eraikia— Estatu espainiarraren oinarrian (Estatu modernoaren oinarrian) dagoen kontzentrazio eremuaren nomosa [legea eta usadioa] errepikatzen du eta eredu horri jarraituta eraikitzen du subjektu euskaldun subordinatua “zehaztasun perfektuan”» (82). Sistema normalizatzaile eta sistematizatzaile horretan, hiru autore dira nagusi, «estatu espainiarraren sistema autonomiko periferikoaren trinitatea»: Carme Riera, Manuel Rivas eta Bernardo Atxaga —Quim Monzó izanik laugarren hautagai aukerakoa.
Ez dugu ahaztu behar, literatura latinoamerikar ugarik ere patu normalizatzaile- sistematizatzaile bera jasan duela (Roberto Bolaño izanik beraren azken subjektu kutunena) eta Ekuatore Gineakoa (Donato Ndongo-Bidyogo) eta Magreb hispanofonokoa ere joko berean harrapaturik daudela. Latinoamerikarrek horri «alfaguarizazio » deitzen diote (Barrera Enderle 31-41). Interes editorial espainiar batzuen arabera hango literatura itxuratzeko, normalizatzeko, joera da hori —«egiazki latinoamerikarra» Bartzelonan eta Madrilen erabakitzeko prozesu sistemiko eta normalizatzailea. 2002an idatzitako saiakeran, Barrera Enderle-k, alfaguarizazioa definitzeko, Bolaño-ren fenomenoa baino lehenago sortutako hiru talde aipatzen ditu: X belaunaldi espainiarra, crackeko literatura mexikarra eta NN talde txiletarra. Halere, ia lerroz lerro euskal literaturari aplika dakioke alfaguarizazioaren kontzeptua.
Intuizioaren aurkakoa badirudi ere, Saizarbitoriaren narratiba kanoniko gisa aldarrikatzea goiko joera normalizatzaile eta sistematizatzaileen aurkako ekintza, ekintza fundazionala, ere bada. Zehazkiago, Martutene euskal XX. mendeko eleberririk kanonikoena bihurtzeak normalizazio-sistematizazioetatik ateratzeko aukera ematen digu. Izan ere, Ulises (1922) bezala, eleberri luzea, konplexua, geruza-anitza, erreferentziaz betea, ironikoa, metaliterarioa (Max Frisch-en Montaukeko erreferentziaz eraikia, Kixotea zalduneria eleberrietakoez bezalatsu), eleanitza eta historikoa da. Hots, euskal XX. mendea bere osotasunean berrirakurtzeko eta interpretatzeko aukera ematen digu. Eta, hain zuzen horregatik, Martutene lehenik eta behin erabat irakurri ezin daitekeen eleberria da, agortezina, oraindik ere hemendik 100 urtera euskal kritikari batzuek aztertuko dutena —agian hildako hizkuntza baten erlikia nagusi gisa, baina halere aztergarri. Eta horregatik, izugarrizko esfortzua eskatzen duelako irakurtzeko, beharturik unibertsitatean bakarrik mailarik aurreratuenetan irakatsi ahal izango delako, literatur kritikari sofistikatu eta jantziek (alegia, ni bezalako «eminentziek ») bere osotasunean «uler» dezaketen eleberria delako, erosi bai baina gehienek irakurriko ez dutelako, eleberri kanoniko ideala da —aurrerago hitz egingo dugu euskal modernitate oso burges eta dekadente baten adierazle izateak nolako jokoa ematen digun kanpoan geure burua aurkezteko, sistema eta normalizazio espainiarretatik at.
Martutene euskal literaturaren adierazle hutsa (empty signifier) bihur dezakegu, berez irakurri ere egin behar ez dena, erosteak dakarren irakurketaren zero graduak dagoeneko justifikatzen duena («Ez dut irakurri, nahiz eta erosi dudan eta uda/negu honetan neure buruari prometatu diodan irakurriko dudala»). Bestela esanda, Axularren Gero azken batean aspergarria irakurri eta gero, Saizarbitoriaren Martutene irakurri eta ulertu duela baieztatzera animatzen den irakurle beldurgabeak ez du esperientzia literario bat bereganatu nahi soilik, estatus kultural bat lortu nahi du, kapital kultural bat, bereizkuntza soziala ematen diona (Bourdieu).
Are gehiago, literatura espainiar hegemonikoan Nobel saria inoiz emango dioten esperoan erabat kanonizatu duten Javier Marías-en idazlanekin ondo erkatzen da Martutene, eta beraz, bestetasunean erori gabe, Saizarbitoriaren lana era berean literatura espainiarraren normaltasun ez-normala islatzeko gauza da, eta, hein horretan, traumatiko ere bihur dakioke literatura espainiarrari, osagarri autonomiko exotiko izan beharrean, literatura espainiarraren barnean, gunean, dagoen traumaren (ezin normaltzea) isla bihurtzen baita.
Edozein pentsamendu sistematizatzaile, baita Bourdieuri jarraikiz egina ere, deskriptiboa den heinean, lagungarri izan daiteke zenbait botere eta ekonomia arazo argitzeko. Alabaina, sistematizazioarekin loturik azaltzen den heinean, eta, orokorkiago, sistema europar-espainiarraren azpisistema euskal literatura bihurtzen duen neurrian, uste dut arbuiagarria dela eta betiere kontu kritiko handiz aztertu behar dela.
Sistemaren eta normalizazioaren paradigma subordinatzaileak gibeleratzen ditugun heinean bakarrik lortuko dugu euskal literaturaren errealitatea eta historia bere hartan ulertzea —agian hori kritika suberanista dela ere esango dit norbaitek, eta hein batean arrazoi luke, estatu-nazio euskaldun bat berriro ere sistematizazioa indartzen saiatuko balitz ere. Baina, suberanismotik haratago, oraindik ere zeruertz historikoago eta konplexuagoa irudikatu behar dugu, non subalternizazioaren trauma, klase beherearen (baserritarrak, arrantzaleak, herri txikietako hiritarrak) opresio linguistiko, kultural eta soziala den euskal literaturaren abiapuntu negatibo, traumatiko, eta inoiz ere erabat berreskuraezina. Historia negatibo eta traumatiko horren aurrean, edozein pentsamendu sistematiko eta positibo opresiozko pentsamendu bihurtzen da. Kanona, beraz, ez dugu sistematikoki pentsatu behar, baizik eta sistemaren aurka, gure historia subalternoa sorosteko, berreskuratzeko. Hitz filosofiko potoloak erabilita, esan behar, Galfarsororen tesien aurka, euskal partikularra unibertsal bihurtzen dela, negatiboki, ez-normalak garelako, estatu bat lor dezakegulako, baizik eta gure historia subalternoa, negatiboa, unibertsala delako.
Saizarbitoriarena bezalako literaturak kanonaren adierazle hutsaren posizioa har dezakeen neurrian, jardun eta kritika kontrasistemiko bat garatzeko aukera ematen digu, kanona ezinezkoa bihurtzen baitu, ezinezko literaturaren kanona (ezin irakurri, ezin gainditu, ezin kopiatu, ezin alfaguarizatu, eta abar). Kanonizazio horrek ez luke egitura superregotiko bat sortuko,10 hurrengo literatur belaunaldia idazteko jardunean kastratuko lukeena; aitzitik, hurrengo belaunaldia askatu egin lezake, eta oraindik ere aurreikusi ezin ditugun genero eta lanentzat bidea harrotu. Bestela esanda, eta uste dut hau edonork ulertzeko moduan jartzea dela: Saizarbitoriaren Martutenek akabatu du euskal maisu-eleberria idatzi beharraren obsesio eta eskakizun sistemiko eta normalizatzailea. Erreferentzia beste eremu batetik harturik, agian errazagoa da ulertzea. Partenoi grekoa bakarra da, eta, berriro ere partenoiak eraikitzen saiatuz gero, eta bada bat AEBn behintzat, ezin da klasizismo kanoniko hori berreskuratu kopiaren estetika kitschean erori gabe; izan ere, AEBn partenoi bat eraikitzea kitscha izatea da.
7 Euskara garbizalea versus heteroglosia
Lehenengo orrialde profetiko horietan, Saizarbitoriaren Mar- tutene, lehenengo aldiz, aurreko eleberriak ez bezala, porrot modernista izango dela iragarriz mintzatuko zaigu Julia. Idazketaren abenturak Martutenen porrot egingo duela abisu egitera datorkigu Julia.
Izan ere, orainaldi luzatu eta ekintza gabeko horren narrazio sintaktiko konplexuak lortzen duena efektu bikoitza da: bi pertsonaia kontatzaile-fokalizatzaileen (Abaitua, Julia) kontzientziaren sakontasunaren zertzeladarik minimoena ere ikertu eta analizatzea, eta, gainera, beste pertsonaien kontzientziak ere fokalizatu eta azaltzea. Orainaldi luzatu horretan txertatzen diren perpaus luze horiek sakontasun psikologikoa ematen dute. Eta hala esan daiteke, modernismorik klasikoenean bezala (Proust, Woolf, Faulkner...), idazketaren abentura esaldi luze, barroko eta aberats horietara iragan dela, denbora eta ekintza orainaldi luze horretan geratu, izoztu baitu autoreak. Martutenek ere idazketaren abentura ricardoutarrari erantzuten dio; baina egitura narratibozko piroteknia konplexutan oinarritu beharrean (Hego Amerikako errealismo magikoaren eta Nouveau Romaneko eleberri batzuetan bezala, Cortazar-en Rayuelan kasu), Saizarbitoriak ia eleberriaren egitura nagusia suspenditu egin du, minimizatu, deuseztatu, idazketaren abentura pertsonaien kontzientzia presente eta historikoan barnera dadin, mikroskopioaren zehaztasunez, zertzelada eta xehetasunekiko pasioz. Martutenen, Saizarbitoria idazketaren abentura maila makrotik mikrora pasatu da, perpausa luze barroko eta mikro-errealistetara, non, lehen sekula ez bezala, euskal esperientziaren tolesdura existentzial eta historiko txikienak ere maisukiro azaltzen diren.
Alde batetik, Saizarbitoriak lortu du hizkuntza desberdinak testuan barneratzeko bide berri bat. Izan ere, erdara, batez ere elkarrizketan, lehenengo aldiz jatorrizko hizkuntzaren hitzak erabiliz sartzen da, eta, zeharkako estilora iraganez, hitz horien arrastoak euskaraz ematen dira, eta beraz euskarazko narrazioan, diskurtsoan, asimilatzen. Bajtinek defendatzen duen heteroglosiaren hizkuntz aniztasuna, Saizarbitoriak zeharkako estiloaren bidez barneratzen du, dialogizatzen du eleberrian eta, era berean, euskalduntzen. Hala, zeharkako estiloak palinpsesto batek bezala funtzionatzen du, irakurleak euskaraz irakurtzen segitzen duenean ere, hasierako jatorrizko hizkuntzaren arrastoa oraindik ere gogoan baitu, marjinalki, ia subliminalki.
Heteroglosia ez da bakarrik hizkuntzetara mugatzen, edo literaturara. Zehar estiloak, kontzientziaren alde jotzen duen estilo horrek, euskal mundua definitzen duten diskurtso gehienak bateratzeko ere balio dio autoreari: antropologikoa, soziologikoa, euskalkietakoa eta herri txikietakoa, politikoa, terrorista, globala, medikoa, gastronomikoa, arte ederretakoa, musikakoa, turistikoa, etorkinena, eta abar. Alde horretatik ere, seguruenik euskaraz idatzi den eleberrik konplexuena, heteroglosikoena, dugu.
9. Baroja eta euskal komedia humanoa
Euskomediari eman zion elkarrizketa batean, Saizarbitoriak zera gogoratzen du: «Recuerdo que de niño, o de joven, solía escribir imitando a Baroja» (Sala). Barojak aipamen ugari ditu Martutenen. Garrantzitsuena Juliarena da, zeinak, senar etakide hilak semearentzat utzitako eskutitza hari eman beharrean, urratu egiten duen, eta ordez, Barojaren Zalakain abenturazalea ematen dion, bikote Martinen opari gisa.
Hots, Martutene XX. mende euskaldunaren kronika bada, krisi gisa eta amaiera gisa kontatzen den kronika, kontaketa horrek ez du elementu utopikorik geroan. Elementu utopiko bakarra lehenaldian dago, XX. mende euskaldunak ezabatzen duen aurreko mendeko historian (1872-1898): Baroja aita-semeak eta haien garai donostiarra. Izan ere, desagertu den momentu horretan, XX. mendeko euskal abertzaletasunaren krisiaren konponbidea ikus daiteke atzera begira, fantasia eta utopia gisa. Euskaltzaletasuna sinbolizatzen dute Baroja aita-semeek, eta era berean euskal abertzaletasunetik kanpo eratzen zen euskaltzaletasuna, euskaraz mintzo eta idazten zuena eta, beraz, burgesa, hiritarra, euskalduna eta kosmopolita zena.
Martutene eleberria momentu burges donostiar euskaltzale horren ezintasunaren eta desiraren kro- nika baino ez dugu; abertzalea izanik, abertzale izan nahi ez duen eleberria. Abertzalea beste modu batera izan nahiko lukeen eta ezin duen eleberri galtzaile baten kronika da. Eta horregatik abertzalea bestela, beste modu batera, izan nahiko lukeelako, desiratzen duelako, Martutenek XXI. mendeko atea zabaltzen digu, mende horrek zer izan beharko lukeen desiraraziz.
Beraz, galdera bakarra geratzen da: zeri buruz idatziko du Saizarbitoriak euskal XXI. mendean? Onartu du askatasun handia sentitzen duela Martutene amaitu eta gero. Izan ere, kanona lortu duenez, askatasun hori lortu du, Atxagak ez bezala. Aurrerantzean, Saizarbitoriak askatasun horretaz baliaturik zer egingo duen da gakoa.
Saizarbitoriak kinka horri bi alternatiba ikusten dizkio: «betiko gaiei bueltaka jarraitzea... beste gai batzuei buruz hitz egite[a]». Neuk beste aukera bat ikusten dut. Zenbait pertsonaia eta motibo eleberri batean baino gehiagotan errepikatzen direla kontuan hartuta, Saizarbitoriak euskal burgesia lokalaren eleberritik harantzago egin dezake, esperimentalago bihurtuz, formatu txikiagoak erabiliz, emakumezkoei ahots nagusiagoa emanez, beste sexualitate batzuetatik idatziz (homosexualitatea, lesbianismoa....), beste klase sozialak eta diskurtsoak inkorporatuz, eta abar. Horrekin guztiarekin, La comédie humaine (basque)a idatz lezake, Balzacek, Dickensek eta Galdosek egin zuten bezala, beste eskala batean egingo balu ere, eta gainera diskurtso, tradizio, eta ahots desberdinak erabiliz, hala idazle haien molde errealista murriztailea gainditzeko. Hots, Saizarbitoria, idazle burgesa ala euskalduna izateko alternatiban dago (alegia, euskal burgesa ala klase-anitza eta beraz euskalduna). Neure gomendioa euskal idazle izatea litzateke, komedia humano euskaldunerantz joaz, bidean sekula baino gehiago disfrutatuz, Martutenek absentziaz iradokitzen dituen beste eleberri horiek (Juliarena, melodrama herrikoiarena) orritaratuz.