Dubravka Ugresic-i elkarrizketa

Elkarrizketa “apaindu” batekin gatoz gaurkoan. Dubravka Ugresic (1949) idazle kroaziarrari (edo jugoslaviar ohiari) egin diogu, baina elkarrizketa beraz gain, komenigarria iruditu zaigu, sarrera moduan-edo, haren bi saiakera-liburuen berri ematea: Juanjo Olasagarrek The Culture of Lies (“Gezurren kultura”) iruzkindu du guretzat (eta zati bat euskaratu digu), eta Gracias por no leer (“Mila esker ez irakurtzeagatik”) liburuaren inguruan Rikardo Arregik egindako iruzkin bat erreskatatu dugu; ondoren, elkarrizketa, egin diogun hizkuntzan, ingelesez alegia. Entresaka llabur bat: “Idazle gazteagoei bost axola zaie politika: sistemaren barruan (sistema politikoa barne) posizioak hartzearekin arduratuta daude. Posizioak hartzeak ordezkatu ditu modaz pasatutako konpromiso politikoaren nozioak”; “Nazionalismoa da besterik ez dutenen ideologia”; “Literaturak plazerra ematen digu, ez etsitzeko arrazoietako bat dena. Bigarrenik, literatura memoria-bankua da, eta suntsitzen badugu, memoriarik gabe geratuko gara”.

The Culture of Lies
Antipolitical Essays
Dubravka Ugresic
Translated by Celia Hawkesworth

Euskal Herrian bere independentziagatik guda bat izanen balitz joan eginen zinateke? Gaur egun eman uste diren banaketen arabera, abertzale-ez abertzale, izanen litzateke guda? Zer eginen lukete emakumeek orduan? Beste leku askotan bezala gizonen kontua da gerra?

Urrutiko galderak dirudite guretako, ez, ordea, gure aiton-amonendako, eta ez Dubravka Ugresicendako.

Ugresicek kroaziar den aldetik galdera horiek muturretan lehertu zitzaizkionean ez zuen denbora gehiegirik hartu ahal izan bere jarrera azaltzeko: Dubravka Ugresic, naifa eta demagogikoa dirudi ebazpenak, gudaren kontra dago, sinplementean, gudarik egon ez dadineko modurik hoberena gudaren kontra egotea baita.

Eta guda hori sortu duten arrazoien kontra. Liburuak 1991. urtetik, Jugoslaviako guda hasi aurretik, beraz, 1997 bitarteko artikulu zein saioez osaturik dago, denak ere guda haren eta guda hark sortutako estatuen, kultura nazional, hildako, traizio, intelektualen paper, gorrotoaren inguruan. Eta harritu egiten zaitu Ugresicek zein argi zituen gauzak 1992 urtean, esaterako. ONUk eta Europako Elkargoak baino argiago.

Gauza txikietatik abiaturik, pasadizo bat, Gobernu kroaziarra sortu berriaren lelo bat, identitate aldarrikapen nimiño bat, folk kanta bat, gudaren arrazoietara ailegatzen da Ugresic, identitate etnikoen ezarketa, eta estatu berriek haien burua indartzeko faxismoarekin dituzten loturetara. Aho bilorik gabe salatzen ditu gainera, horregatik bizi da erbestean, Gobernu kroaziarrak eragindako bere aurkako kanpaina zio. Ugresicendako indentitate etnikoak txarrak dira, denok ere bastardoak garelako, handikotik eta hemengotik osatuak.

Ugresicek pentsarazi egiten dizu. Guda garaian entzun eta abesten ziren folk kantak aztertzen dituenean berehala etortzen zaizkizu gogora hemen "bake garaian" abesten ditugunak. Eta, jakina, ez gure Gernikako Arbolak, ez gure Eusko Gudariak-ek ez lukete ez eta 10 segunduz ere Dubravka Ugresicen pentsatzeko makina zorrotza agoantatuko.

Ni irakurtzea baino bera irakurtzea hobe denez hementxe itzuli dizuet azken saioa, Dubravka Ugresicek “Glosarioa” izendaturikoa.

GLOSARIOA (Ohartxo batzuk idazlearen jarrera oraindik ilun ikusten dutenenentzat)

Aberria
Nire aberria Jugoslavia deitzen zen. Baina haren mugak ez datoz bat eskolan ikasi genituen mugekin. Nire aberria nolabait ere handiagoa zen, Triglav-tik, Eslobenian, Itsaso Beltzeraino hedatzen zen, hara joaten baikinen uda oro gure aiton-amonak bisitatzera. Esloveniar, Kroaziar, Bosniar, Serbiar, Motenegrotar, Albaniar, Mazedoniarren artean ni Jugoslaviarra sentitzen nintzen, eta horrelaxe agertzen nuen nire burua agirietan: Jugoslaviako hiritarra, nahasia, anazionala, zehazgabea, nazionalitateari buruz ezaxol...Bazen horrelako jendea Jugoslavian, eta inori ez zitzaion inporta garai hartan. Edo halaxe zirudien behintzat.

Identitatea
Duela zenbait urte nire aberria konfiskatu egin zuten, eta harekin batera nire pasaportea. Ordeko beste aberri bat eman zidaten, askoz txikiagoa eta askoz deserosoagoa. Pasaporte bat eskuratu zidaten, nire identitate berriaren "sinbolo". Milaka jendek bere bizitzarekin pagatu ditu "identitate sinbolo" horiek, milaka aterarazi zituzten etxeetatik, barreiatu, makurrarazi, eskubide gabetu, espetxeratu eta pobretu. Identitate agiri oso garestiak ditut. Izugarrikeria bat iruditzen zait. Eta lotsagarria.
Nire pasaporteak ez nau kroaziar egin. Alderantziz, izatetik lehen baino urrutiago nago. Ez naiz inor. Eta denak. Kroazian Serbiarra, Serbian Kroaziarra, Bulgarian Turkiarra, Turkian Greziarra, Grezian Mazedoniarra, Mazedonian Bulgariarra...
"Sasiko" edo "eskizofreniko" etniko bat izatea nire aukera pertsonala da, osasun mental eta moral seinalea izateaz gainera. Eta badakit ez nagoela bakarrik. Identitate nazionalean tenkor eta bortxaz tematzeak zera ekarri du: Jugoslavia ohiko gazteek, bereziki munduan zehar hedaturikoak, egoskorki arbuiatzen dituzte label etnikoak.

Abertzaletasuna
Gure hizkuntzan bada hitz bat "norberaren aberria maitatzea" adierazteko: domoljublje. Nik ez dut maitasun hori sentitzen. Batez ere "aberria" "estatuaren" sinonimo denetik. Batez ere zenbaitek aberriak kendu eta hartu egiten dizkidanetik, eta maitatu behar ditudala agintzen didatenetik. Edozein maitasun behartu, aberriekikoa barne, perbersotzat daukat.

Nazionalismoa
Nazionalismoa ergelkeriaren ideologia da. Ez da nazionalismoa bezain ideologia ergel eta aspergarririk. Nazionalismoa aterbe erlijioso zein terapeutikotzat hartzea besterik ez daukatenen aukera da. Odola ur lodiagoa baino ez da.

Faxismoa
Nazionalismoa askotan faxismoaren izen polita baino ez da. Jugoslaviako guda estatu muga nazional berriak lortzeko borroka faxista izan zen. Irabazleak botere goseak, mafiosoak, gaizkileak, guda aprobetxategiak, handiki nazionalak, eta galtzaileak etnikoki garbitutako jendea.

Komunismoa
Gehien laidoztaturiko praktika ideologiko eta ideia multzoa zeinak gaur egun kontzientzia txarra, banakakoa zein taldekoa, garbitzeko balio baitu. "Dena komunismoaren errua izan zen" esaldiak komunismoaren pean bizi eta komunismoan parte hartu zuen jende asko aisatzeko balio du. Nazionalismoarekin elkarturik are eraginkorrago bihurtzen da. Errusiar guztiak gorrotatzen ditut, dio Errumaniar batek. Zergatik? Denak komunistak zirelakoz. Komunismoaren funtzio terapeutikoa honetan datza: ofizialki deklaratutako bere heriotzan: orain, benetan, bizitza berritik has daiteke. Komunismo hila terapia eraginkorra da: irudipen atsegin bezain erakargarria eskaintzen dio: biktimak zirela eta ondratuak zirela altzairuzko hormaren erorketan milimetro bat edo bi bultzatzen lagundu baitzuten.
Bizitza txar batetik bizitza hobeago batera pasatzeko prozesua itxaron-gela inprobisatu baten moduan ageri da, eta izen atsegina du: trantsizioa.
Trantsizioa da askorendako askatasunaren garai (kriminal) kitzikagarri eta apartekoa.

Historia nazionala
Historia, irabazleek idazten dute; halaxe da. Irabazleak gizonak direnez, ez dago ez emakume, ez haur, ez galtzailerik historian. Irabazleek hautsi-apur betetzen dituzte akademiak, argitaletxeak, unibertsitateak, kultura eta hezkuntza ministeritzak eta antzeko instituzio baliagarriak zeinen bidez eraldatuko baitute beren garaitza historia nazional koherente bakarrean. Historia nazionala da nazioaren biografia hiper-zuzendua. Historia berrien egileak aritzen dira historian zurrumurruan bezala, bai baitakite denbora gehiago kostatzen dela zurrumurrua ukatzea edo moldatzea sortzea baino. Eta badakite oso jende gutxi dagoela geroko birzuzenketetan. Beraz zurrumurrua, mitoa eta konfabulazioa bihurtzen dira askotan nazioaren egia handiak.

Hizkuntza
Nik idazten dudan hizkuntzaren izena, duela gutxi arte, Serbo-kroaziaera zen (edo serbiera edo kroaziera) eta Kroaziarrak, Serbiarrak, Bosniarrak eta Montenegrotarrak mintzaturiko hizkuntza zen. Egun zenbaitek konbentzitu nahi naute kroaziera nire ama hizkuntza dela eta serbiera eta bosniera atzerriko hizkuntzak!
Gustuko dut hizkuntza zatitu hau izendatzeko asmatu berri duten izena: BSK. Horixe da Hagako Epaitegian guda kriminalak erabiltzen duten hizkuntza izendatzeko epaileek erabiltzen duten izena: bosniera-serbiera-kroaziera.
Hizkuntza komunikazio tresna da. Ezin dut "burutu" hizkuntza "esentzia nazionalaren" aldeko tesiarekin. Are gutxiago ehundaka jendek horrelako esentzien alde haien bizitza sakrifikatu duenean. Behar dutenean batere arazorik gabe manipulatzen dute hizkuntza eta literatura nazionala estatu-egileek. Nik ez dut estatu aferarik zerbitzatzen.

Nazioaren idazlea
Nire pasaporte Kroaziarrak ez nau Kroaziar idazle egiten. Errazagoa eta baliagarriagoa da idazle nazionala izatea, bereziki nazioa txikia denean. Bide horren ez baliagarria aukeratu dut neronek: ez dut inoren edo ezeren parte izan nahi, ez jende, ez nazio, ez nazio- literatura. Ez dut inoren parte izan nahi, nire irakurleen parte ez bada. Direnak direla, daudenean daudela.

Idazlearen nazioa
Ez dut "nire nazioaren" idazlea izan nahi, bereziki nazio horrek liburuak suntsitzen baditu. Azken urte hauetan toneladaka liburu, dozenaka liburutegi, eskola pila desegin dira. Dozenaka idazle erauzi arazi dituzte kurrikulumetatik eta bizitza literariotik. Mapa literarioa nazio ohiaren mapa adina aldatu da: idazleak etnikoki garbitutako kantoien arabera zatikatuta daude.
Izabel Skokandic Korcula irlako liburutegi bateko zuzendari kalifika ezinak ehundaka liburu bota ditu zaborrera. Pare-pareko dira liburutegiko zuzendaria eta Karadzic-Mladic poeta-general ezagunagoa. (Sarajevoko liburutegi nazionala suntsitu zuten)
1998. urtean Izabel Skokandicek "nire familiako" partaide batzuk erail zituen: Oscar Wilde, Ivo Andric, Branko Copic, Mark Twain, Jack London, Victor Hugo, Ivana Brlic-Mazzuranic...

Erbestea
Erbestearen esperientzia, nola aberriaren esperientzia, nire hastapenetako esperientzia izan dira. Txikitan, pasio ezkutu baten jabe, gauetan jaiki eta gure lehendabiziko “Nikola Testa” irratiaren botoiak sakatzen nituen. Hizkuntza desberdinetan zehar nabigatutako tarte haiek nire esperientzia kitzikagarrienen artean daude.
Gaur egun erbestean bizi naizela, ez dut erbeste guztiak traumatikoak direlako ideiarekin "bat etorri" nahi. Alderantziz, maleta bakarra izateko erabakia nire bizitzako hoberenetakoa dela uste dut. Aberri errepresiboak askoz traumatikoak dira.
Gainera Ozeko Magoa filma gogoratzen dut. Filme hori etxea eta alde egiteari buruzko, erbesteari buruzko istorio moduan interpretatuz zera dio Salman Rushdiek "Beraz, Oz, azkenean, etxe bihurtzen da, irudikatutako mundua, orain-bertako mundua da, eta horrela da denontzat, izan ere, egia dena zera da: behin gure haurtzaroko lekuak utzi eta gure bizitzak moldatzen hasten garelarik, dugun eta garenarekin horniturik soilik, ulertzen dugu zapatilla errubidunen sekretua ez dela "ez dago etxea bezalako tokirik", baizik eta ez dago etxea dei dezakegun tokirik, guk egiten dugun etxea ez bada, Ozen guretako egina dagoen etxea ez bada: zeina edonon den salbu eta hasi ginen tokian” (Salman Rushdie, “The Wizard of Oz”)

Sorginak
Liburuak suntsitzen dituen kultura batek ez dauka gupida gehiegirik idazleekiko. Duela zenbait urte nire kultura nazionalak sorgin deklaratu eta hedabide su batean erre ninduen poz-pozik.
Garai berean unibertsitate irakasle batek, hogei urte elkarrekin “erronka egitearen”(irakaslearena da hitza) kulturan lan egin ondoren, erabaki zuen “erronkak” ez zuela metodo gisa balio ez pentsatzeko ez Artean aritzeko. Gatazka kolektibo gabezia aukeratu zuen. Gerra izan berriaren usainaren inguruan idatzi beharrean, "Kroaziako literaturaren dignitatearen” aldeko artikulu lausengarriak idatzi zituen. "Sorgina" izendaturik bertako bizitza literariotik erauzi ninduten.
Gaur egun nire erbeste nomadaren ikuspegitik, eskerrak baino ezin dizkiot eman nire kulturari. Nire dirua eskoba berri bat erosten gastatu dut. Bakarrik egiten dut hegan.

1998ko Martxoa

Hona hemen, bestalde, Rikardo Arregik duela hilabete batzuk Mugalari gehigarrian argitaratutako Gracias por no leer liburuaren kritika (eta hemen duzue, bestalde, Patxi Zubizarretak duela gutxi Berrian ateratakoa):

ADIÓS LITERATURA, ADIÓS

Gracias por no leer
Dubravka Ugresic
La Fábrica Editorial, 2004
256 orrialde
20€

Cuando publiqué mi primer libro de poemas se lo llevé lleno de ingenuo entusiasmo a una persona muy cercana afectivamente para regalárselo. Al verlo dijo: “O sea que has escrito un libro. Bueno, ahora cualquiera escribe un libro, hasta las presentadoras de televisión y los entrenadores de fútbol. Hay tanto libro. Total, uno más qué importa”. No recuerdo si dijo presentadoras y entrenadores o vedettes y alpinistas o monjas cocineras y asesinos en serie. Reconocí de inmediato, a pesar de que la patada le había dolido a mi ego literario, que tenía razón. He recordado este episodio, que tenía medio olvidado y que nunca antes había revelado (cuestión de supervivencia) al leer, al devorar, este libro de Dubravka Ugresic: Gracias por no leer.

El poeta y escritor, y sin embargo amigo, Juanjo Olasagarre me habló de esta escritora no hace mucho. Él había leído una recopilación de sus artículos, The Culture of Lies, sobre las guerras en Jugoslavia y sus mentiras, que recomendaba sin asomo de duda. Ahora es mi turno de recomendar éste a todos los interesados en algo que ya casi ni existe: la literatura. Dubravka Ugresic nació en la antigua Jugoslavia y ahora le toca ser croata por esas cosas raras de la vida como dice la canción. Gracias por no leer es una colección de ensayos y ficciones llena de humor, sátira, ironía, reflexiones pausadas y sesudas, recuerdos, experiencias, literatura, nostalgia. Uno entiende muchas cosas leyendo estas páginas si es que no las había entendido ya, se entiende por qué existe ese debate sobre si se debe diferenciar entre libros y literatura, se entiende por qué se llama ahora a los libros productos literarios, se entiende por qué, habiendo tanta literatura buena sin traducir al euskara, se traduce enseguida al paramístico Paulo Coelho, se entiende por qué todas las lenguas (da lo mismo el croata, el castellano o el euskara) tienen estólidos defensores de su antigüedad, su nobleza, su belleza esencial o sus onomatopeyas inigualables, se entiende por qué ya no hay criterio a la hora de juzgar el valor estético de un libro, se entiende por qué en el mercado da lo mismo la autobiografía de Norma Duval que las memorias de Canetti, se entiende por qué delante de una novela los lectores insisten en preguntar si lo que pasa ahí es verdadero o no (hay muchos que creen a pies juntillas todo lo que dice el código Da Vinci ése), se entiende por qué las librerías con libreros de verdad son tan raras, se entiende por qué hay escritores que confiesan sin ningún rubor que no leen.

Dubravka Ugresic sabe mucho de literatura eslava, de realismo socialista y de censura, y, como casi todos los escritores de Europa del Este, ha comprobado que salir de una censura para acabar en la tiranía del mercado editorial, los agentes y “las propuestas de edición” ha sido una experiencia terrible. Cuando la famosa mala malísima de la serie Dinastía es la elegida, por haber escrito su primera novela, para inaugurar con su modelazo Chanel la Feria del Libro de Londres hablar de literatura tiene un sentido relativo. Para Dubravka Ugresic “lo trivial ha anegado la vida literaria hasta cobrar más importancia que los libros”. Y recuerda que las contra-utopías de Bradbury y Orwell, donde los libros estaban prohibidos, no se han cumplido; la que de verdad se ha cumplido es la de Huxley: hoy hay miles de libros pero nadie quiere leerlos, se nos atosiga con tanta información que todo es irrelevante, nuestra cultura (en castellano, en euskara) está llena de banalidades y más vale para un escritor tener buena imagen en la televisión y escribir en los periódicos lo que se espera que escriba un escritor (correcto políticamente, solidario y caritativo, amante de los animales etcétera) que intentar escribir buena literatura. ¿Buena literatura? ¿Qué era eso?

Eta hemen duzue, azkenik, Ugresic andreari egin diogun e-elkarrizketa:

DUBRAVKA UGRESIC-I ELKARRIZKETA

VOLGAKO BATELARIAK.- Here, in the Basque Country we heard about some polish poets (Herbert, Szymborska, Milosz), some Hungarian novelists (Kosztolanyi, Marai, Esterhazy) a poet from Slovenia (Alojz Ihan) and a philosopher (Zizek). We know some writers from Czech Republic. Classic Russian writers. But we think we do not know anything about Estonian or Bulgarian writers. Do you think can we be happy enough this way? Without knowing that part of the European culture? By the way, what do you think about Zizeks opinions?

DUBRAVKA UGRESIC.- First of all, thanks to English language, which is today spoken globally, a lot of books worth while reading are available for English reading audience. English language today (as Latin in old times) serves as a cultural transmitter. We can argue and say that our contemporary cultural transmitter doesn’t work efficiently enough, but we can’t do much about it. Small languages simply can’t afford themselves to translate everything which was published in the world.

About Zizek: I like Zizek, he is provocative and he pushes you to think. And that is quite remarkable in our age of political apathy.

VB.- Here and then the debate between political commitment and literature has come up. What do you think of this? Is it the same in the former Yugoslavia? Is it the same, lets say, in Holland or Austria?

DU.- Younger writers do not care about the politics: they care about self-positioning within the system, including the political one. Self-positioning replaced the old- fashioned notions of political engagement and consequently of the baring of the consequences of political engagement.

VB.- From the "Ten reasons to be a Croatian writer" most of them are the same for the Basque writer. Do all the countries (either new or old nations) create their national literature in the same way?

DU.- I think that small literatures, who like to see literature as representative and defender of their national identity, are all the same.

VB.- How can it be that such a famous and "integrate" as you does not have a web page?

DU.- I don’t have a web page because it’s a sort of a job, they say, and I don’t have enough time: first of all to set the job, and than to keep it going.

VB.- In "Thank you for not reading" you say that the struggle against that literature which does not deserve the name of literature is in vain, but the book shows it is not?

DU.- I am quite happy because the English translation of the book, although it has been published by small, independent press in US, still got the attention. And it is still getting, slowly, but it does. Recently, the French translation appeared. I am also happy that some of my ideas found the audience.

VB.- Where does the postmodern cultures trend which gets away from confrontation and criticism comes from? Somehow you make an accusation in your book. What is the basis of this trend?

DU.- It could be a trend, but do not forget that trends change quickly. And our understanding of that cultural dynamics make us keep going. I tried not to make any accusations, besides who am I to make any accusations, but to push the readers to think, and not to take the things for granted. I tried, in other words, to infuse a dose of scepticism.

VB.- If our government gave enough money which authors from the former Yugoslavia do you thing would be worth translating into basque?

DU.- First of all Miroslav Krleza, who was and still is the greatest Croatian writer.

VB.- As a writer how has exile changed you?

DU.- Probably a lot. The biggest change I can notice myself is more or less the following: when you are integrated in national culture you feel relaxed and you can freely pick what you are going to write about, or not going to write about. When you are out of that safe national literature-shell, you tend to say what you have to say. In other words you are more tensed, not privately, but in the terms of literature you write.

VB.- Being a Yugoslavic writer is not longer possible. What does "being a Croatian writer" mean to you, if this is the case?

DU.- Being a Croatian or Serbian or Bosnian writer means being a schizophrenic! The language you write in is the same, your literary history is more or less the same, but you are obliged today to feel differently. So, my exile could be also interpreted like an attempt to get Hawaii from that induced schizophrenia.

VB.- Does the so-called "Europe of the people" make sense for you? (Europe of the people: Europe where the countries without state can have one).

DU.- It does. It means that the notion of people are above the notion of Europe, as it should be. But, reality, as we know, has a strong tendency to spoil great ideas.

VB.- Could you gloss this quotation form your book "The Culture of Lies": "Nationalism is the ideology of the banal" (Danilo Kis).

DU.- Nationalism is the ideology of the banal, an ideology of those who do not have anything else.

VB.- You say that before the war and the Croatian independence you were just a citizen. After that you become a Croatian. Is there any chance for you to feel as a Croatian citizen?

DU.- Why not, it the country is decent enough and there are strong reasons for the citizen to feel good about it. With Croatia and me this is still not the case.

VB.- In your essay "Good Night Croatian Writers, wherever you may be" you examine the role played by the Croatian writers during the war and the independence process. Nowadays what are the connections between Croatian government and the writers?

DU.- Connections are strong, I would say. Croatian writers demand and get help from the state, like they used to during the communism. They need financial support for this or that: for translations into foreign languages, for the institutions who would promote Croatian literature, for literary magazines, for writer’s societies, etc. In fact, as there are no other funds than state funds love story between government and writers transforms into a steady marriage.

VB.- May you gloss this quotation from your book: "Therefore, as a writer, I shall nor defend the barricades of my homeland, I prefer to stroll along the barricade of Literature or sit a while on the barricade of Freedom".

DU.- I can’t say more than I said.

VB.-As a writer what are the differences between being a Yugoslavian writer and a Croatian one?

DU.- There is a basic difference: the literary space was much larger, more competitive and more tolerant. And nobody asked what is your blood group. Today you can be a Serbian, or Croatian writer only if you have a proper blood type.

VB.-In the Basque Country most of the writers are not professional. Is your view of being a writer too professional? Here they think that real art has nothing to do with a writers profession.

DU.- I know what do you mean, but there is no writer’s profession. We are all blessed amateurs. If you can live out of your writing, than other people usually call you a professional writer, meaning simply free lance writer.

VB.- It is mentioned in the book when you were about to give up your students made you see literature was still worth it. What is worthwhile? Which one is its most severe illness? What will it save it?

DU.- Literature gives us pleasure, which is one of the reasons not to give up. Second, literature is a memory bank, and if we destroy it, we will be left without memory. And so on and so forth, there are many reasons.