Markos Zapiain

Gertakari historikoak istorio bilakatzen ditugu, interpretatu, zentzua eman: Orreaga eta Amaiur aipatzen ditu Azurmendik. Ukan, bizitzak ez dauka zentzurik, historiak ere ez, hain gutxi heriotzak. Konforme. Baina orduan, zentzuren bat postulatu ezean, nondik nora zaigu makurra Auschwitz?

Erlijioek hitzen bidez funtzionatzen dute, ipuinak kontatzen dizkigute: Jainkoak zeru-lurrak egin zituen, eta gizona eta andrea, hauek bekatu, ondoren Jainkoa gizaki egin zen eta gurutzean hil. Kristauek horrela kontatzen dute gizadiaren historia. Jakina, ez dira gertaeren deskribapenak. Azterketa razionalista bati ipuin horiek ez diote deus esaten, zentzurik gabeko istorio-misteriotzat joko ditu. Aitzitik, Azurmendirentzat, gizakion historia morala kontatzeko moduak dira, ipuin didaskalikoak, Txanogorritxo bezala: “Txanogorritxoren ipuina-eta, beharbada beraiek zentzurik estriktoki ez izanez daude guretzat zentzuz beteak -egia bada ere, zertantxe datzan zehatz-mehaztea gero zaila den zentzu batez daudela beteak, eta ez mundu guztiarentzat”.

Eskelek herioren gordinkeria goxatzen digute. Heriotza berez gertaera naturala da, zentzubakoa, erreala, mutua, baina ezein giza kulturak ez dio bere horretan aurre egiten. Estetikaren bidez, politikaren, filosofiaren, erlijioaren bidez, antzaldatu egiten dugu, jantzi; elezaharrekin, ipuinekin, gogoetekin; heroi, santu eta arbasoen ereduekin (Sokrates eta Jesus, Che Guevara eta Txikia); oihartzun musikal, literario eta artistikoekin. Behin testuinguru musikal, poetiko, erlijioso, filosofiko horretan kokaturik, heriotza zentzuz jantzirik hautematen dugu, eramangarri, ulergarri. Mendian gorputza babesteko txabola eraikitzen dugun bezala, gogoak ere babeslekuak behar baititu; eta zentzua arimaren txabola da.

Zer esan hiltzen ari zaizun aitari? Heriotzaren aurrean, gure tradizioko zentzu erlijiosoan sinesten dutenek, badute fedegabeok ez dugun zerbait; Azurmendiren hitzetan: “itxaropen edo konfiantza modu inseguru bat, otoitz batzuk. Azkenean, hitzak, gehiago ez. Asko da? Gutxi da? Ez dakit.

Nola esplikatu ez dakienari, zer den hiltzeko dagoen gaixoaren otoitz bat -otoitz egin ahal izatea? Zer den gaixo hilurrenari salmo bat irakurtzea, berak eskatuta, hari errezoaren murmurioan bere baitan murgiltzen lagun eginez?

Egia, hitzak besterik ez.

Baina zer egon daiteke, pentsa daiteke, gizakiarentzat, hitzak baino gehiago dena, heriotzaren aurrean?

Hainbat herritan aurkitzen dira ipuinak eta mitoak, norbaitek heriotza nola tronpatu izan omen duen: aurpegia mozorrotuz, bestelako jantziak jantziz, ohean trapu zaharrezko txorimalo bat mantapean ipiniz, heriotza bera atxilotuz, etab., edo nola heriotza garaitu nahi izan den eta huts egin (Euridize), eta holakoak. Xarmagarrienetako bat Mila eta bat gau-ekoa da. Printze batek gauero birjina bat hartzen zuen ohelagun, eta hil egiten zuen gero. Xahrasadek, ordea, printzea erabat limurtzen du ipuin bat kontatuz, hurrengo gauean beste bat, eta beste bat, eta hola mila eta bat gau, printzea bere patologiatik sendatua den arte, birjina kontu kontariak hala ipuinik ipuin heriotzari apustua irabazten baitio.

Beharbada heriotzarentzat hitzak, ipuinak edukitzean datza (hitz eta ipuinekin heriotza eraldatzean, konjuriatzean) abere hiztuna izatearen partikulartasun miragarrienetako bat.”

Gizakiok etengabe ari gara gure bizitza proiektatzen, nortasuna egikaritzen; horrela harrapatzen gaitu heriotzak. Bi denbora molde kontrajarri dauzkagu: batetik, gogoaren etengabeko zentzugintza; bestetik, bizialdi mugatua. Gogoa etorkizunera zabalik dugu bizirik gauden bitartean, nortasunak asmatuz, proiektuak eta zentzuak; alta, etorkizunak azken batean heriotza dakarkigu. Heriotzak amaitzen dizkigu bizilanak, bizi proiektua burutu gabe ebakitzen digu ezinbestez. Hain zuzen, Azurmendiren hitzetan, “heriotza, berez, bizitzaren proiektu edo zentzuaren ukoa besterik ez da, eta ezin zaio zentzurik eman, bizitzari zentzua ukatuz baino, edo -berpizkundearen ideiagaz edo- uko eginez heriotzari berari.”

Heriotzaren etengabeko zemaiak ez digu aukerarik ematen gure denboraren zentzuaren arazoa ez planteatzeko, gure bizitzarena. Iragankortasunak exijitzen dio bizitzari zentzua: kontua da zertarako hartu nahi duzun denbora eta zertarako ez, zeri emango diozun zure bizialdi bukakorra, zerk gogobetetzen zaituen, zerk asetzen duen zure zentzu beharra. Urte batzuk dauzkazu, hautatu beharrean zaude zer egin nahi duzun hil baino lehen. Bazterturiko aukerak galdurik geldituko dira sekula betikoz.

 

Bada tradizio indartsu eta ulergarri bat heriotzaren saihestezina aintzat hartu eta gozamen pribatura jo izan duena. Baina Azurmendik nahiago du aurrekoa bezain gurea den beste tradizio bat, norabide indibiduala gainditzen duten markoetan bilatzen duena bizitzaren legitimazioa eta zentzua, “norbere zoriontxoari uko eginez, bestearen zorigaitzarekin solidario. Ruandako haurrak eskolatzera eta gaixoak zaintzera joango da bat, besteak langileriaren edo aberriaren askapenari entregatuko dio bere existentzia osoa, arteari edo literaturari sakrifikatuko dizkio enkamu guztiarekin orduan eta orduak, euskararen herriaren bizirapuenari eskainiko dizkio praktikan bere ofizio eta afizioak...”.

Ez dago hautemate gordinik, dagoena ez dugu zuzenean ikusten, fenomeno orotan daude barnebildurik kategoria batzuk. Bitartekarien bidez ikusten dugu: hizkuntzaren bidez, oroimenaren bidez, ametsen bidez. Ingurukoaren pertzepzioa bezalaxe, bizitzaren zentzua ere hizkuntzak eta mitoek telegidatzen dute. Wittgensteinek zioen hizkuntza mitologia oso bat dela.

 

Gizakiok hizkuntzan bizi gara eta aldi berean hizkuntza gizakion baitan bizi da; batak bestea elkar eginez bizi gara. Gure bizitza eta bizitzaren zentzua hizkuntzaren parte dira eta hizkuntza, era berean, gure bizitzaren eta bizitzaren zentzuaren parte. Poetak gure paisaiaren ikuspen mitiko bat ematen digu, edo gure bizitzaren zentzuarena, Gandiagak Arantzazukoa; historiaren ikuskera ere poetak telegidatzen du sarritan, Shakespearek kasu Ingalaterrarena.

 

Gizakiak zentzua ipini behar du inguruan, dagoena zentzuz jantzi, duena bilakaraztearren, txabola bizigarri izan dakion errealitatea. Zentzuz jantziriko mundu horren inguruan, azpian, oinarrian, ezereza dago, esanezina, misterioa. Mitoak, erlijiozko ipuinak, ezerez misteriotsu horretara zabaltzen gaituzten zeinuak dira, errealitate isil ezkutuaren seinalkariak, enigmaranzko norabidea iradokitzen digute, eta ez, zientziak bezala, duguna ulergarri eta manipulagarri bihurtu. Erlijioen ipuinen baitan bizi da fededuna; heltzen doan heinean ipuinak, beren esanahiak eta eraginak, aldatuz doaz. Fededuna ere aldatuz doa ipuin horien eraginez. Eta aldaketa horien guztien arabera modu beti berriz ulertuz joango da unibertsoa, errua, heriotza, biziraupena, eta abar. Azurmendik, puskailak aipatzen dituenean, adierazi nahi du, besteak beste, doktrina eta ipuin horien bitartekaritza, bere burua enigma isilarekin harremantzeko orduan, hautsi egin zaiola.

 

Edonola ere, hizkuntzarekin batera zentzuz jantziriko bizitzaren azken fundamentua esanezina da, eta zentzuaren oinarria zentzubakoa, ezereza. Ezerezetik dago zintzilik zentzua. Ezerez horretan zuk Jainkoa ipini dezakezu eta kontsolagarri izan dakizuke.

 

Wittgensteinek esaten bazuen munduaren zentzua ezin dela izan mundua bera, ezta mundu barruko zerbait; izatekotan, mundutik atekoa behar lukeela, Azurmendik erantzungo dio mundutik kanpo bakarrik egon daitekeela guk aldez aurretik han ipinitakoa, eta ipini duenarentzat baino ez. Dena den, zentzuzko ordenaren azken fundamentua zer ote daitekeen adierazteak gainditu egiten du gure adimenaren gaitasuna. Nondik gatozen eta nora goazen, ez adiera fisikoan, baizik zentzuarenean... galdu egiten zaio azken urrun hori gure adimenaren ikusmenari. Azurmendirentzat “horizontea da nolabait, edo horizonteak ezkutatzen duen haraindiko Atzemanezina, Esanezina, hots, Ezereza (hala izendatu dute mistikoek Jainkoa! Oroit Heideggerren Ezereza); bera ezer ez “dena”, den-denaren zentzua delako. Azken hori, “esperientziazko” zentzua inguratzen duen azken zentzua, ez “da(go)”, ipini egiten da, eta inplizituko bederen beti ipintzen da -eta ipini, bakoitzak indibidualki gabe (edo: baino lehen), kulturak ipintzen du, hots, erabaki batek (derrigor akto bat ez den erabakia, gehiago bai jarrera bat), “fede” batek. Horrela, giza kontzientziak (erantzukizunak) norbere ekintza eta bizitzan, hirian, gizadiaren historian, unibertso osoan zentzuzko ordena bat jartzen (ikusten, suposatzen) du. Fisikoki espazio batean bezala, espiritual edo moralki zentzuren batean bizi gara. Baina ezerk ez du agintzen -razionalismo platonikoren batek ez bada- azken ertz edo muga hori zerbait bakar, beti eta noiznahi solido eta homogeneo, aldaezin bezala pentsatu eta formulatu beharra dagoenik, 'Monothéos'.”

 

Zentzugintza plural bat aldezten du Azurmendik; baina ez du jarduera liluragarri hori bideratuko liokeen hizkera egokirik aurkitzen.

 

 

 

Berez ez dago zentzurik, ados; zuk janzten duzu bizitza zentzuz. Baina ez da egia osoa zentzua zeuk ipini duzula: komunitatean aurkitu duzuna onestea baita benetan egin duzuna, edo ezestea. Azurmendik dioen legez, “zerotik hasierarik ez dago adimenaren praktikan”.

 

Zentzua hizkuntzan mamitzen da. Eta hizkuntza bezala, zentzua ere komunitatean aurkitzen dugu nolabait. Ukatu ere, komunitateak eskaini digun zentzua ukatzen dugu. Hizkuntza eta zentzua legetxe, komunitatea babesa da, laguntza, gure ahalmen indibidualak garatzeko egokiera, baina aldi berean muga, itxitura, mehatxu. Esaterako, hitzek gure sentipenak eta sentimenduak bideratu eta gizarteratzeko balio dute, komunikatzeko, baita gure buruari ere; ordea, gure sentipen eta sentimenduak hein batean banalizatu egiten dira ulergarri bihurturik, izan lezaketen arraroa eta ezohikoa berdindurik gelditzen da. Lasaigarria da normaltasuna, baina bizipenen txirotzea dakar.

 

Arbasoek eskaintzen digute mitoaren aukera mundua zentzu batekin eta itxaropen apur batekin interpretatzeko. Ez du zertan derrigorrezko herentzia izan. Tradizio batek zentzu bila bidera gaitzake; besteak berriz zentzugintza oztopatu, zentzua asmatzeko edo are bilatzeko orduan itsutu, zentzuaren galdera bera mututu.

 

Lévi-Straussen metafora bere egiten du Azurmendik: tradizioa, komunitatea, bizitzaren zentzua, tranbia bat da. “Zu tranbian zoaz, tranbiak eramaten zaitu. Baina: bizitzako bidaiari pasibo hutsa ez bazara behintzat, zeuk erabaki behar duzu tranbiara igo ala ez, zein tranbiatara igo, edo ja tranbian bazatoz, eseriko al zaren, non eseriko zaren, leihotik paisaia begiratuko duzun, solastuko zaren bidaideekin ala isil-isilik zeuretzako bakarrik geratuko zaren, gogaitez edo goganbeharrez agian besteenganako, edo irakurtzen ala jaitsi egingo ote zaren, eta non, ala berton jarraitu, etab. Tranbia batean zoaz, eta tranbia badoa, baina berton zu nola joan, zeure erantzukizuna da.”

 

 

Erlijioan zentzuari betieratik, Jainkoaren magaletik, jariarazten zaio; aldiz, gogoeta razionalarentzat gizon-emakumea da zentzuaren iturria, nik ipintzen dut zentzua. Edozein gisaz, bizitzaren zentzuari buruzko galderei erantzunetako bat da erlijioa, baina bizitzaren zentzua zabalagoa da erlijioa baino. Bizitzaren zentzuaren galderari erantzunetako bat da Jainkoa. Hainbat dira erlijiosoak ez diren bizitzaren zentzuak. Esaterako, nola jarri gu geure komunitatearen aurrean: arazo hau ez da soilik erlijioan ageri. Eta hala ere bat egiten du Azurmendiren bizitzaren zentzuaren galderarekin.

 

Naturatik bereizirik egoteak bultzatzen du gizakia zentzua bilatzera. Arrozte horren ondorioz dohakabea da, funtsean ez baita arroztasun hori baino. Gauza eta animalia direna dira; gizakia, aldiz, bada ez dena eta ez da badena, gehiago da ez dena badena baino, alegia, iraganean eta etorkizunean bizi da orainaldian baino gehiago, gehiago oroitzapenean eta proiektuan naturarekin bat eginik baino unez une. Hainbat mitok asmatu dute iragan zoriontsu bat, naturarekiko etenik gabe, lanik gabe, paradisuan. Mito horietan, gizakiak, halako batean, erru edo bekaturen baten kulpagatik, oraina eta natura galduko ditu. Galera hura berpizten du gizakiak zentzugabezian, eritasunean, heriotzan, tragedian. Aldiz, estasiak, pozak eta zentzuak jatorrizko batasuna naturarekin ospatzen dute, horixe da Gabonetako zoriona Gandiagarentzat aita-amen ondoan, Gabonetako suaren argiaren zentzua. Edonola ere, zentzua bilatzera eta onartzera desirak bultzatzen gaitu; orobat zentzua ukatzera.

 

Azurmendi: “ez dugu aski pentsatzen, askatasuna duen aberea izateak (natura gisa “bukatugabea” izateak: beraz berak burutu beharrak bere burua, beraz erantzukizunak, beraz kontzientziak, beraz berak erabaki/eraiki beharrak bere existentziaren zentzua) zelako posibilitateak eta problemak sortzen dizkion gizaberearen bizitzari.”

 

Sartrek ondo azaldu zuen: gizakiaren askatasuna naturarekiko urradura horrek erabakitzen du. Ez dagoenez behin betiko egina, geneek, haurtzaroak, soziologiak edo neuronek eragin diezaioketen arren, hala ere libre da funtsean, gizakiak berak erabaki baitezake edozein gertakarik zein zentzu duen berarentzat, eta ematen dien zentzu horren arabera itxuraldatuko ditu egoerak eta mundua: gizaki libreak sortzen du munduaren zentzua. Zernahiren zentzua norberak erabakitzeko gaitasun horixe da askatasuna. Tamalez, jende gehiena beldur da arriskatzeko, eta gurago izaten du zentzu prefabrikaturen baten menpean artaldetu, bere bizitzaren zentzua berak sortzera ausartu baino.

 

Dena den, Azurmendik, ikuspuntu existentzialista horren mamia onartzen badu ere, ñabardura garrantzitsuak erantsiko dizkio: Azurmendirentzat ez baitago zentzugintza erabat indibidualista heroikorik; hasiera batean zentzua komunitateak eskaintzen digu.

 

Azurmendik ez du zentzuaren historia linealik ikusten, aurrerapen garbirik ez zentzuaren historian. Ez dago derrigorrezko progreso dialektikorik egoera egokiago batera. Aldaketak bai, izan dira, garai historiko jakin batean zentzu molderen bat izaten da nagusi, baina aldaketarekin, zerbait berria irabazteaz batera, bazterturikoa galdu egiten dugu, jakina; bazterturikoak, haatik, bizipen zoragarriren bat bidera zezakeen.

 

Zentzu erlijioso ugari ez ezik, nagusitzat jo izan diren balio etikoen bilakaera bat egon da Europan. Hala ere, oso aspaldi agerturiko zentzuak, garairen batean ordeztuak izan zirenak, gaur egun ere bizirik diraute aldez edo moldez, benetako Jainkoa bezain gutxi baitago zentzu faltsurik. Zentzuaren historiak antz handiagoa du zientziarenarekin baino artearen eta musikaren historiarekin. Galileoren edo Newtonen liburuak gaur egun zientziaren historialariek baino ez dituzte aintzat hartzen; aitzitik, grekoen zentzu kosmologikoak edo kristauen teologikoak bizi-bizirik daude, Joben liburua eta Marko Aurelioren Gogoetak ikaragarri eta lagungarri zaizkigu oraindik, nagusi ez badira ere; era berean, egia bada ere gaur egun inork ez duela Vermeerek edo Mozartek bezala konposatzen, inork ez dizu eztabaidatuko Vermeer edo Mozartekin biziki goza daitekeela, beren obrak zentzuz mukuru beteak zaizkigula, Descartesen inertzia-hastapena ez bezala, zientziak faltsua dela frogatu baitu.

 

Moderniako arrazoimena eta mitoa, zientzia eta erlijioa, sarritan ibili dira gatazkan, mitoak oinazeari zentzua eman nahi baitio, eta moderniak eta zientziak, aldiz, zentzugabeziaren aurka borrokatu eta oinazea sendatu, adibidez gizarteko bidegabekeriak: “Zentzuaren diskurtsoa, zientziarentzat, ez da bakarrik hark ulertzen ez dakien esamesa, ezpada -oso erraz- traba egiten duena (hain zuzen oso erraz stasus quo-aren justifikazio bihurtzen delako).” Intolerantziaren eta fanatismoaren egoitzatzat hartu du modernia zientifikoak mitoa.

 

Bestalde, zientziak, hizkuntzak bezala, errealitatea murriztu egiten du. Alde horretatik, tresnarik boteretsuena da gizakiak natura domina dezan: “Ezagutzea biltzea da (sintesia). Bildu, hots, ezagutu, estreina ebaki eta muga dezakeguna eta duguna soilik, egin dezakegu (mugabakoak, edo mugatubakoak, ezagutza estriktoari ihes egiten dio -'Esanezina')). Zientziak, bada, ageriko gauzak zer diren, gauzen azpiagoko izate -sintesi- batean xerkatzen du; eta horiek egiaz edo euren barneenean zer diren, zeinu matematikoetan finkatzen du. Mitoak, aldiz, mugatugabeki pentsatzen du errealitatea, eta gauzak egiaz eta euren barneenean zer diren, gauza bakoiztuen gainetiko guztien izaera batean ikusten du, eta, zientziaren antzeko baina alderantzizko prozeduraz berak, ez du problemarik 'to see a World in a Grain of Sand'[...] Zientzian gizon-emakumea mundu zatituaren azpiko hastapenaren bila doa; mitoan, mundu zatituaren gaindiko haraindipenaren bila: bietan, guzti zatituaren batasunera pelegrinazioan. Bietan mundua zer den esaten da, baina izateak esanahi ezberdina du nahitaez bietan.”

 

Azurmendik Lehen Modernia deritzonak (zientzia berriarekin eta Descartesekin hasi eta Kant arte) erabaki du zientziaren nagusitasuna Europan. Ordu arte, Unibertsoa kosmos gisa zen ikusia, ulergarria, ordenatua, nola grekoentzat hala kristauentzat. Jainkoa zen unibertsoaren ziurtasunaren berme. Berpizkundean, Pico della Mirandolarentzat, gizaki naturalaren ezaugarri nagusia askatasuna zen. Lehen Modernia Berpizkunde humanistaren aurka altxatuko da: Descartes Montaigneren aurka, Newton Erasmusen aurka, razionalismo espiritualista eta dogmakeria hertsia Rabelaisen aurka, eta natura menperatzea izango du xede nagusi. Zergatik?

 

Agian, zientzia berriak erakutsi duelako unibertsoa ez dela itxia, baizik infinitua. Paskalen libertinoa izu-ikaraz betetzen du unibertso infinituen isiltasunak. Europarra ezinegonak jotzen du, espazioan adibidez ez dago honezkero erreferentzia-puntu absoluturik, eta horregatik asmatu beharko ditu Descartesek cartesiar-koordenatuak: espazioko edozein puntu berari bereziki dagozkion ardatzen arabera beharko da kokatu, ez baitago eredu orokorrik. Jendea galduta dabil, ohiko kokapenak kordokaturik.

 

Gainera, Descartesen zalantza metodikoak dakarren garbiketa gnoseologikoaren bidez hautsi egingo da tradizioan oinarrituriko autoritatea, Filosofoa eta Liburua, alegia, Aristoteles eta Biblia. Iraganekikoa eten beharra dago eta hasiera garbi batetik abiatu. Baina betikoa lasaigarria izaten da.

 

Krisi handi honek, noraez beldurgarri honek, ziurtasun berriei dogmatikoki oratzera bultzatzen du Lehen Modernia, eta Joxe Azurmendik ez ditu ziurtasun horiek maite, ezta dogmak ere, eta gutxiago oratzea. Lehen Modernian, batetik, berriz ere materia eta espiritua, gorputza eta arima, errotik bereizi ostean, gorputza, natura, zenbaki izatera murriztuko da, kopuru neurgarri. Zentzumenak eliminatuta daude: kolorea, usaina, musika, ez dira izango kantitate-konbinazio huts baino besterik. Liluragarritik leukakeena erauzi egiten da naturatik. Zientzia berriak zentzua eliminatu egin zuen.

 

Bestetik, gizakia espiritutzat hartzen da, eta animalia berriz makina soiltzat. Descartesek dio gizakiari naturaren jaun eta jabe izatea dagokiola, se rendre comme maître et possesseur de la nature, eskubide osoa duela natura menperatu, bere zerbitzura jarri eta bere interesen arabera ustiatzeko. Jainkoa duzu orain ere bermatzaile goren.

 

Natura, horrenbestez, arau-sistema bat da, Leibnizen iritziz mundu posible guztien artean onena egikaritzen duena, Jainkoari esker. Zientziaren zeregina arau horiek aurkitzea izango da, berez dagoena adieraztea.

 

1755ean Lisboako tsunamia gertatu zen, lurrikara deitua, artean ez baikenuen tsunami hitza ezagutzen. Mundurik onenarena zalantzan jartzen da, Voltaireren poema eta Candide argitaratzen dira; zalantzan ipintzen da orobat Jainkoaren ideia munduaren kausa zientifiko onbera gisa. Adornok dioenez, europar modernoen kontzientziak soilik Auschwitzek astindu ditu Lisboako tsunamiak bezain bortizki; tsunamiak Jainkoa naturaren gidaritzat hartzea kordokatu zuen; Auschwitzek, berriz, Jainkoaren eskua giza historian.

 

Lisboakoaren ostean Bigarren Modernia hurbiltzen ari da, Frantziako iraultza, Kant. Tocquevillek dioenez, iraultzaileak cartesiarrak dira, akademietatik irten eta karrikan dihardutenak: zaharra hautsi nahi dute, iraganetik eta tradiziotik datorkiena baztertu eta gizarte zuzenaren hastapenak oinarritik abiarazi. Batzuetan filosofiek kontzeptutara itzuli dute aurretik mitologian gordean egon den jakinduria; Odiseoren jarrerak etika greko klasikoaren aitzindari diren bezala, Nietzschek eta Azurmendik ebanjelioetan ikusten dute 1789ko giza eskubideen eta, oro har, berdintasunaren aldeko ikuspuntuen inspirazioa.

 

Azurmendik bere historikotasunaz kontziente den zentzugintza plural bat aldezten du: “Jainkoaren lekuan mentalitate modernoak asmatu dituen ordezkoak, zeinengatik egon baita gizaki modernoa prest bizia emateko edo kentzeko (erregea, aberria, sozialismoa), iraupen gutxikoak izan dira. Baina agian adierazten digute, honezkero Jainkoak beste izen batzuk hartzen dituela, edo behar dituela, edo honezkero ez dagoela -ez duela egon behar- Jainkorik, h.d., absoluturik, eta jainko askoetara itzuli beharra dagoela: Jainkoa berriro pluralean pentsatuz hasi beharra dagoela, Jainkoagana iristeko. Ala ez iristeko ere, agian?”

 

Bizitzaren zentzua inoiz ez da teorema koherente ziur bat izan; aitzitik, beti izan da problema, eta ondorioz beti izan da historiko. Gogoetek historia dute, sentimenduek edo kezkek bezalaxe. Jendeak ez ditu beti galdera eta erantzun berdinak eduki. Historian, Azurmendirentzat, dena da erlatiboa. Galderak, eta galderon zentzuak, historian aldatzen direnez, “askotan, galderak ez ditugulako izaten dira erantzunak zentzugabeak.”

Azurmendiren jarrera ulertu ahal izateko, horrenbestez, gurean ibili diren eta dabiltzan zentzuak aztertu behar. Bost ikuspuntu bereizten ditu zentzuaren galderari lotuak gaur egun.

Aurrena, ukatzaileena, ateista zientistena: lehenbailehen ahaztu behar dira umekeria horiek, ipuin horiek; modernian ez dute lekurik, antzinako kontuak dira, elkartezinak zientziarekin eta pentsamendu razionalarekin: errealistak izan behar dugu, ez dagoenik ez bilatu.

Hurrena, ortodoxoena, Villasante, Munilla eta Benedictorena: Elizaren doktrinak zeharo asetzen du zentzuaren eskakizuna, no problemo. San Agustinenean legetxe, mitoak ez dauka arazorik zientziarekin, egiarekin, errealitatearekin. Besteek dute beti errua: munduaren gaiztotzeak, kontsumismoak, gazteen errespetu faltak; mitoa bera ez da inondik inora arazo iturri.

Gurean, bi jarrera horiek biltzen dute gehiengo soziologikoa.

Gero, “mitologia berria” deitu izan dena dugu: Hölderlin, Wagner, Nietzsche, Ernst Jünger, Mirande koka genitzake hemen. Kristautasunarenak egin du, eman behar zuena eman du honezkero, arrazoi eta zientzia modernoek iraganera bota dute, eta orain erlijio berri bat asmatzea dagokigu, moderniaren kritiken ostekoa, gizakia eta natura ikuspegi berri libre bitalista batez ulertuko dituena. Feuerbachen eta Marxen fedea Gizadiarengan ere hementxe ikusten du Azurmendik.

Laugarrenik, Gandiagaren beraren jarrera: haurtzaroko mitologiara itzuli da, bere buruarekin borroka egin eta krisia pasatu ostean. Mitologia guztia abandonatu ondoren zentzurik ez zuelakoan, “orain zentzu eder berriz betea ikusten du, baina oraingoa guztiz beste zentzu bat da.” Marxen eta Freuden kritikak ezagutu ditu, beste erlijio batzuek liluratu dute, baina ez du alternatibarik ikusi, eta ez du alternatibarik gabe bizi nahi izan. Ondorioz, itzuli egin da eta badu zentzua: zirtzikatu egin zitzaion, baina, bere poesia lekuko, edo, zehazkiago, bere poesiaren bitartez, berritu egin du, eta bertan bizitzeko moduko txabola zaio orain.

Azkenik, Azurmendirena berarena: “Itzuli, eta hizkerarik gabe gelditu da: inoiz habitatu zuen hizkeraren edo mitoaren puskail artean, orain oroipenak habitatzen ditu. Interesik handiena du mitoetan, maite ditu (ez daki, sinesten ez ote duen ere), konfiantza du, eta mesfidantzarik handiena. Alternatibarik ez dauka eta ez du uste dagoenik.” Edo, bestela esanda, zentzurik ez dauka, Gandiagak ez bezala, baina batez ere galdera bera daukalako zirtzikatuta. Honezkero jakin ez daki zein galderari erantzuten omen zion zentzuak.

Gandiagarena eta Azurmendirena Odiseak izan dira, bakardadezko ezinegona bizi izandakoaren itzulerak. Aldiz, seminariotik leninismora eta segituan liberalismora aldatzea, gailen dabiltzan olatuetan kortxo, gogoeta kritikorik gabe, egindako etxetik egindako etxera ibiltzea, ziurtasunez ziurtasun, ez da Odisea bat: “Odisea da etxea utzi, galduta ibili, eta, batek ez daki nola, atzera Itakara itzulia aurkitzea. Bitartean, jakina, oso posible da Itaka hori arras aldatuta agertzea; edo Odiseo bera egotea aldatua beretarrentzat ere kasik ezagutezina izateraino, zakurren batentzat-edo ez bada; edo berak Itaka uste duen hori batere ez izatea Itaka, oraindik beaziarren beste uharteren bat gehiago baizik. Odisea ez da korronteak eta zorteak eraman zaitzaten uztea. Naufragioa da, borroka, desesperazioa, autoengainua, Gozo uharteko gozotasunaren limuria, meditazioa, ihesa zeure buruari eta gustuei, “jainkoren baten” laguntza; azken finean, herrestan zaramatzan historia korapilotsu bat, antzaldatzen ari zaituena. Odisea da ez jakitea odisea dela; ez jakitea jada itzulia zaren ala inoiz baino galduago, eta ez jakitea jadagoneko etxerik eta Itakarik batere inon ba ote dagoen.”

“Zentzu” baldin bada, paradoxaz, Lévi-Straussek idatzi bezala, bere zentzua aurkitzeko hitzik zailena hizkuntza osoan, Azurmendik, argitasuna helburu, zenbait maila bereiziko ditu: batetik, zentzua adiera da, edo, Lévi-Straussen hitzetan, itzulgarritasuna, datu baten ahalmena beste hizkuntza mota batera itzulia izateko. Maila semantiko epistemologikoan gaude, ez da gure gaia.

Epistemologiaren eta balioespenaren arteko zubi gisa, legitimazio razionala ere izan liteke zentzua, justifikazioa, ETAren atentatu bati edota torturari zentzua bilatzen zaionean bezala.

Baina zentzuak baditu hainbat aurpegi ez direnak etikan kabitzen, salbazioari lotuagoak: nola erlijio-salbazioa, hala filosofia-salbazioa, Jainkorik gabeko salbazioa. Azurmendik azkeneko zentzua edukitzea eta nolabaiteko salbazioa berdintzen ditu. Halatan, etika Kanten Arrazoimen praktikoaren kritikari legokioke, eta zentzua, berriz, Judizioaren kritikari. Alegia, betebehar etiko guztiak osotoro mamitu arren, maitea hilko zaizu, jenderik zintzoenari zartako latzak emango dizkio bizitzak, eta horri zentzua asmatuz erantzun izan dio gizakiak, edo zentzua ukatuz, salbazioa bilatuz edo patua onartuz, are patuaren onartzea bilakatuz bizitzaren zentzu, izan dugun historiaren ondorioz sarritan ezin izaten baitira argiro bereizi etika eta erlijioa.

Balioespenaren maila honetan, harira, gertakari batzuk zentzuz guztiz beteak ageri zaizkigu, perfektuak, goitik behera bereganatzen gaituzte: musika bat, maitearen agerpen ustekabekoa. Estasi batean bezala zentzuz janzten dute bizitza, guztiz bestelakora garamatzate nostalgiazko poz baten hegaletan.

Azurmendik zentzua xede pertsonalari ere lotzen dio, gurean maiz askotan pertsona partikularraren interes pribatuak gainditzen dituzten helburuak izaten direnak, bestalde. Nire bizialdia mugatua da: zein zentzu eman nahi diot nire denborari, zeri merezi du nire bizitza entregatzea? Kasu hemen, dena dela: giza bizitzari zentzua ez lioke emango helburua erdietsi izanak. Mendizalearenean bezala, igotzeak berak ematen dio zentzua ibilaldiari, ez ezinbestez gailurra zapaltzera iristeak. Che Guevararen bizitza ez zuen zentzurik gabe utzi bere xedeak erdietsi ez izanak. Kristauen hizkeran, bizitzari zentzua ez dio zeruak ematen; aitzitik, zentzuz jantziriko bizitza batean aurkitzen du bere tokia zeruak, itxaropenak; honaindian txertatzen da zeruaren zentzua.

Azurmendik dio, bizitzaren zentzua eta mendira igotzea parekatzen dituelarik, mendira igotzeko benetako arrazoia ez dela izaten mendizaleak berak aipatzen duena: gailurra zapaltzea, egunsentia gozatzea, ikuspegiaren ederra; aitzitik, “arrazoia igotzean bertan datza, bidean. Patarrean eta izerdian, sufrimenduan. Norbere ukoan, norbera gainditzean. Nahian eta ahaleginean. Agian zure burua bilatzen duzu. Zu zeu, zure arima, behartzen duzun gorputz horixe zarela egiaztatu gura duzu. Eta gorputz hori beste zerbait dela eguneroko errutinako norgabea baino. Zure buruaren -ahalaren, ezinaren-, zure mugen esperientzia egin, existentziaren esperientzia: existentziaren kontzientzia mugen kontzientzia baita. Eta, aldi berean, inguratzen zaituen guztiaren mugabakoa sumatu, mugabakoaren baitan ibiltzen sentitu. Izadi immentsoaren adiguri edo anparoan bildua ikusi zure izatea -borroka, inpotentzia. Beste mundu bat bilatzen duzu, bai; baina zeure barnean. Beste zeu bat, diferentea, etortzen, igotzen, inoiz ez ailegatzen, eta beti ailegatua nolabait.

Eta agian, gero, izan daiteke egiaren parte bat hori ere, gailurreko argi posiblearen eta bideko txoriak entzuteko ideiaren pozak lagun egiten eta laguntzen diola mendizalearen eginahalari. Baina egintzaren egiazko zentzua egintzaren beraren barruan dago, ez dator kanpotik emanda; zentzua bideak dauka, ez gailurrak. Edo, hobe, zentzua mendizalearen erabaki(men)ak eta ahalegintzak dauka.”

Horizontetzat ere har liteke zentzua, gauzak nabarmentzen diren hondotzat, ikustea eta ulergarritasuna ahalbidetzen duena, baina baita bizitza bera ere: “zentzua ez da ezer, baina zentzurik gabe ezer ez da ezer”. Argiaren antzekoa litzateke zentzu hau: mitologietan argia mundua baino lehenagokoa izaten da, gauza ororen izatearentzat espazioa, Biblian zehazki eguzkia baino lehenagokoa. Argiari esker gainditzen da hasiera baino lehenagoko kaosa, argian atontzen da kosmosa, hasiera bera baita argia, formen unibertsoaren altzo, edozer ager dakigun beharrezko; gure baitatik atera ere egiten gaitu, gauzetara joan gaitezen. Zentzuan bizi garen bezalaxe, argian bizi baikara ohartu ere gabe argian gabiltzala. Gandiaga argindarrik gabeko baserri batean jaio eta koskortu zen; inoiz ez dugu jakingo zer izan ziren Gandiaga lakoentzat egunsentia eta ilunabarra; badugu bonbilla, baina galdua dugu argiaren eta ilunaren sentiberatasun derrigortu hura, Gandiaga egunero goizean goiz jaikitzera bultzatzen zuena, argiaren betiko etorrera eta hedatze beti berria bizi ahal izateko.

Alabaina, Unibertsoaren azken oinarri gisa uler daitekeen arren zentzua, sarritan gertatzen zaiguna da eguneroko bizitzako zeregin zehatzei zentzua aurkitzen diegula, baina bizitzaren osotasunari ez, zentzuok ezerezetik zintzilik baleude bezala. Halaxe ageri zaigu razionalki soil aztertuz gero. Dena den, gizakiak, oro har, nahiago izaten du zentzuren batean sinetsi erabateko absurdoa onartu baino, irensgaitza baitzaio errealitatearen krudelkeria bere gordinean.

Halatan, filosofo bereizketariak bere ganberan erabaki arren ez dagoela zubirik “hala da” gertarizkotik “hala behar du” etikora, Azurmendik uste du “gizon-emakumearen existentzian zinez gertatzen dena da, beronek ez espazioa (mendiak, arbolak, iturriak, kobazuloak; eguzkia, ilargia, izarrak), ez denbora (egunsentia, eguna, gaua; jaiotza, heriotza), eta ez elkarteko bizitza (familia, gerra, lana eta lanaren fruitua), ezta etxeko abereak eta lan tresnak berak ere, ez dituela inoiz bizi izan gertarizko datu gorri neutral gisa bere inguruan, baizik ere beti esanahiz, zentzuz edo zentzugabez jantziak aldi berean. Bikoiztasun eta oposizio hura eskolakoa da, analistaren laborategikoa. Gertari erreala da, gizakiak ikusi eta bizi ere balioz jantzia ikusten eta bizitzen duela mundua; eta horregatik berak mitoz janzten duela. Giza “kultura” deus ez baita besterik, seguru asko, gauzak zentzuaz eta balioaz jantzirik edukitzea ez bada.”

PRAKTIKAN, ZENTZUA BETI PLURALA

 

Bizitzaren zentzuak, horrenbestez, askotarikoak dira eta aldakorrak, baita batzuetan gutako bakoitzaren baitan ere, arima ugari baitugu, zenbaitetan nolabaiteko harmonia lortzen dutenak, sarriago gatazkan dabiltzanak: arima edo arrazoimen bat izan dezakegu zientifiko zorrotza, bestea erdi mistikoa, poetikoa, hedonista, eszeptikoa, beste bat mailua maite duen filosofikoa, edota mailua eta igitaia... Mitoen bidez bizitza zentzuz janztea ez da irrazionala, baizik zientifikoa ez bezalako arrazoimen baten erabilera. Arrazoimen zientifikoak ez du zentzurik behar. Eta erlijioari ere arrazoimen bat dagokio, ez da irrazionala ez arrazionala. Bestelako gogoa darabil, munduko liluren aurrean zabalik dago eta ez du ortzadarra ekuazio batera murrizten.

Behar hutsak eragina ez den adimenezko edozein jardueratan sartzen da zentzuaren arazoa. Zentzua ipuin bat da; ez kontzeptu bat, ez esplikazio bat. Ipuin horretan zentzu bat mamitzen da. Eta zentzua “arau bat izan daiteke, ispilu bat, esperantzarako argi bat, abisu eta oharkizun bat, mehatxu bat ere, edo atseden ordu bat soila. Gizakiak, burua gora mundu zabalean, txabola bat egiten duen bezalaxe mendi hegalean gorputzaren aterperako, mito bat (zentzu bat) egiten du, haren barruan habitatzeko, gogoaren txabola. Mito bat (Jainko bat) zentzu bat da; zentzua espirituaren txabola bat. Zerbaiten zentzuak balioa adierazten du, orientazio edo hautua adierazten du, norbere ulerpena (biziaren zentzuan, adibidez), funtsean identifikazioa adierazten du (edo ukoa).”

Bere baitan ere, bestalde, zentzua, singularrean aipatzen den arren maiz, praktikan plurala izaten da: osagai etiko, estetiko, sentimental, politiko, erlijiosoen batuketa, giza historian elkarnahasturik baitabiltza etika, artea, politika eta erlijioa.

Gertaera berak, Vesuvioren erupzioak demagun, zentzu desberdinak izaten ditu biktima batzuentzat eta besteentzat, are kontrako zentzuak: Jainkoen zigor, Jainkoek gizakien debozioari jarritako proba, Jainkorik ez dagoelako froga nabarmena... Txit bestela, Pliniok, Jainkoak zeharo ahazturik, sumendiaren eztandak zekarkion patua estoikoki onartu zuen: beste zentzu posible bat, zentzu filosofikoa, Jainkorik gabeko salbazioa.

Hirurogeiko hamarraldian Azurmendi eta Gandiaga Arantzazuko gelaxka batean Elorri atontzen ibili ziren. 2000.ean Gandiaga hiltzen ari da. Berriro ere, berrogei urte lehenago bezalaxe, Gandiagaren poemak begiratzen ari dira adiskide biak. Ibilbide desberdinak egin dituzte. Bizitzaren zentzuaren galdera datorkie une batez gogora, baina ez batak ez besteak ez dute adierazten.

Gaur egungo filosofian bizitzaren zentzua bezalako gaiak ia ez dira ageri; bizitzaren zentzuaren galdera egiteak oztopo ugari ditu; are gehiago zentzuaren eskakizunak. Bigarren Hezkuntzan, esaterako, Herritartasunerako heziketa irakasten zaie hamalau urtekoei, Etika hamabostekoei eta Filosofia eta Hiritartasuna hamaseikoei, eta hiru programazioetan kutsu etiko-politikoa da nagusi, filosofiaren xede gorena hiriko legeak bete beharra azpimarratzea balitz bezala: Kanten etika gehi Habermasen politika gehi ezarria dagoen zuzenbidearen zuritzea da funtsean gure gazteei irakatsi behar omen dieguna. Egokia izango da ziur aski, baina pentsamenduaren historiak baditu bestelako altxorrak.

Azurmendik dioenez, itsu fisikoak baino askoz ere gehiago dira itsu metafisikoak; jendeari ez zaizkio bizitzaren zentzuaren tankerako kontuak axola, nahiago du kirola. Poesiarekin berdintsu: ez da aski poema irakurtzea poemari zentzua aurkitzeko, ez dugu beti musika bizitzeko aldarte egokia. Lagun gutxi duzun bezala poesiarako edo arterako sentibera, itsu metafisikoak dira gure artean gailen. “Itsu” Azurmendik ez du zentzu peioratiboan erabiltzen: populazioaren ehuneko laurogeita hamarra baldin bada lirikarako itsu, ez du zertan gutxiago izan mitorako itsu, ez bada presio sozialarengatik. Haatik, utzikeriaren ondoriozko ateismoa bezain interesbakoa da konbentzio sozialen araberako fedea.

Zentzuaren galderarekin interesa izan dezakegunok, gainera, arazoak ez gaitu beti eta etengabe kezkatzen. Bizimodu erosoak baino indartsuago, kolpe gogorrek bultzatzen zaituzte bizitzaren zentzuaz galdetzera: Auschwitzek berpiztu egin zuen zentzuaren galdera, eta seme-alabaren bat hiltzen bazaizu bihotzaren erdian topatuko duzu.

Jende pilo batek ziplo ukatzen dizu bizitzaren zentzua. Marxen, Nietzscheren eta Freuden ukoak sendoak izan ziren, jakingarriak. Oraingo ukoak, berriz, haiek idatzirikoa errepikatzera mugatzen dira, edo bestela purrustara. Azurmendi: “Ateista gutxi zegoenean, arrazoiak asko ematen ziren ateista izateko. Gaur ateista asko dago eta arrazoi gutxi.” Kulturari eta historiari dagokionez garai posterlijioso batean aurkitzen garela esaten da; Azurmendiren begirada posterlijiosoa ez ezik postateista ere bada.

Ukoak zein onarpenak, erabakitzen dituen gogoetaren arabera balio dute. Gaur egungo ukatzaile gehienek ez dute inongo zalantzarik, ordea. Halatan, hainbat gizartetan interesgarriago egiten da fedea, deigarriago: Azurmendik dioenez, “beti ez, baina askotan, fedea edukitzea ez da zalantzarik ez edukitzea, baizik zalantzak besterik ez edukitzea, eta horregatik fedea”. Simetrikoki, bizitzaren zentzugabezia aldarrikatzeak, zenbaitetan, zentzu bat izan nahi izaten du. Halaxe dirudi, besteak beste, Zolaren eta Barojaren kasuetan.

Gure artean, azkenik, jendearen bizitzaren zentzu-emaile nagusia politika da gaur egun, eta estatua. Ordea, laizismoa, batik bat frantses eitekoa, teologia kamuflatua izaten da maiz.

Edozein gisaz, Azurmendiren ustez, “ateismoak, bizitzaren forma deliberatuki hautatu gisa, fedeak adina gazi-gozo ditu (eta seguruenik, fedeak adina zalantza). Fedegabetasuna (Jainkoan) bizitzaren zentzu deliberatuki hautatua denean bakarrik da interesantea. Eta, orduan, bizitza problema bada, problema izango da haren zentzua, berdin da hori zein izan.” Anitz ateok hautatzen du zentzua. Azurmendik, Emilio Lopez-Adan “Beltzak” adiskide baten heriotzaren kariaz “Argia”n argitaratu zuen testu bat aztertuta, erakusten du Beltzak zentzua aukeratzen duela; Jainkorik gabeko zentzua, hori bai: bizitza hobetzeko ahalegina, sufrimendua apaltzekoa, eriak sendatzekoa; esplotazioa, biolentzia eta torturak ezabatzeko borroka... Izan ere, egunsentia edo heriotza bezala, gizartea ere irekita dago fededunaren zentzuari nahiz fedegabearen zentzugabeziari; baina baita fedegabearen zentzuari ere. Irudi luke Azurmendirentzat ateista eta fededuna bereizten dituen muga baino garrantzitsuagoa dela dogmatiko fundamentalista eta libre tolerantea bereizten dituena.

Jainkoaren existentziaren edo inexistentziaren frogarik ez dago. Azurmendiren ildotik, André Comte-Sponvillek dio idiota teistak eta idiota ateistak liratekeela aldarrikatzen dutenak “badakit badela Jainkoa” edo “badakit ez dagoela Jainkorik”. Ordea, Jainkoarena eta zentzuarena ez denez jakintza kontua, baizik asmatze eta sinesmen kontua, jarrera argiagoa litzateke esatea “ez dakit Jainkorik dagoenetz, baina hala ere uste dut ez dagoela”; edo “ez dakit Jainkorik dagoen, baina sinetsi nahi dut badagoela”; edo “ez dakit Jainkorik dagoen eta ezin dut nire ustea zehaztu”. Jainkoa, edo zentzua, desiraren ondorio baita, ipini egiten dugu. Sakonki duzu eszeptikoa Azurmendi; gure giro filosofikoan bitxia egiten dena da teistei dagokienez bezain eszeptiko izatea ateistei dagokienez.

 

Irudimenaren gaitasunetako bat errealitateak eraginiko mina arintzea da, aldi labur batez bada ere; edota edozein eratako gizarte-presiori ihes egitea, eragin lasaigarria izan litekeena, kontsolatzailea; edo, Rousseauren kasuan bezala, sexukideak ase ezin diezazkizukeen beharrak gogoan mamitzea.

Saizarbitoriak ederki bereizten ditu irudimen pertsonalaren eta irudimen politikoaren arazoak. Irudimen politikoa egitasmo gauzagarri baten mesedetan erabili behar da, eta ez asmo zuri utopista absurdoetan, daukagunaren aurka etengabe irainka aritzeko aitzakia baizik ez direnak. “Egunero hasten delako”-ko berritsuarena legez, Saizarbitoriaren arrazoimen praktikoa pluralista eta erlatibista da, eta ezin du eraman dogma idealen baten izenean jende errealak sufritzea, oroz lehen dogma ezartzearen ondorioz etorri behar omen ziren onurak ez direlarik inondik inora ageri.

Kojèvek zioen utopiak jendetzaren hilketa ekarri izan duela, etorkizunerako asmoa iraganaren bitartekaritzarik gabe ezarri nahi izan delako orainaldian. Aldiz, Saizarbitoriak iradokitzen duenez, irudimen politikoki zentzudunak etorkizunerako proiektua iragana kontuan hartuta asmatzen du, eta ez ezereza kontuan hartuta, edo norberak gizakia izan dadin nahi lukeena, eta ez benetan dena, pasioek katramilaturiko zimino bat. Saizarbitoriak behin eta berriro aldarrikatu du etorkizuna ganoraz asmatzekotan gure historia osoa batere apaingarririk gabe ezagutu beharra, eta damua erakutsi du ez zituelako garaiz sinetsi Alexander Solzhenitsyn-ek idatzitako egiak, irudimen utopikoak eraginiko izugarrikeriak salatuz.