Markos Zapiain

http://www.youtube.com/watch?v=bf9djg0mA4M

Bordeleko edozein enparantzatxotan aurki zenezake ZAZ

http://www.youtube.com/watch?v=CyPB5Gi3A0k

Irakurtzea ez da beti ona izaten, are gutxiago idaztea, begira bestela idazleek zenbat sufritzen duten ez dietelako merezi omen duten adinako jaramonik egiten. Hona hiru liburu gizarte ezagutza eta laudorio beharra neurri zentzudunetara murrizten laguntzeko: Lukrezioren Gauzen izaeraz, Xabier Amuriza euskaratzaile; Virginia Woolfen Farorantz, Anton Garikanok euskaratua; eta Oliver Sacksen Oaxacako egunerokoa, Jaione Alberdik euskaratua; itzulpen bikainak hirurak ala hirurak.

Lukrezioren Gauzen izaeraz jatorriz De Rerum Natura da; Zaldi Eroa duzu gurean Lukrezioren dizipulurik fidelena. Guztiaz dihardu, gaur egun aurki ez daitekeen adimen molde batez: fisika eta filosofia sakonki jorratzen ditu, baina bertso zoragarrietan, obra bakar batek Stephen Hawking, Angel Erro eta Slavoj Zizekenak barnebilduko balitu bezala. Loratzearen eta amodioaren gorazarrea, gerraren aurkako herrari lotua; erlijioaren ipuinak eta beldurrak ahantzarazteko enpeinua; heriotzari eta edozein errealitate mingarriri kontsolamendu ergelik gabe aurrez aurre begiratzeko ausardia; eta, minak min, burubideak gobernatu eta gozamena aldezteko erabakia; horrek egiten du erakargarri, besteak beste, orain dela bi mila urte inguru idatzitako maisu lan arraro hori.

Farorantz-en Virginia Woolfek protagonista gogoangarri bat dakarkigu, Ramsay andrea, erakusten diguna jendea soilik dela ederra bere burua ahazten duen heinean. Ramsay andrearen indarra Lukrezioren Venusenaren parekoa da, maitasun eta hazkuntza indar goxoa, eta haren presentzia hutsak ziplo deuseztatzen ditu itxurakeria eta zoritxarreko obsesio neurotikoak, ospezalekeria kasu. Gainera, Farorantz-ek giza desiraz iradokitzen diguna psikoanalisiak dioenaz bestelakoa da, eta horrenbestez gaur egun ezohikoa, merezi bezain ezaguna ez bederen, nahiz hogeigarren mendean adierazi den ikuspunturik heldu eta errealistenetakoa izan.

Azkenik, Oaxacako egunerokoa ez da Oliver Sacksen beste liburu batzuk bezain ospetsua, hala nola Antropologo bat Marten edo Bere emaztea kapelu batekin nahastu zuen gizona, baina landareak eta zehazki iratzeak maite badituzu liburu hauxe komeni zaizu. Xarmantki kontatzen du botaniko eta landarezale batzuen aste bete pasako bidaia Oaxacara. Interesgarriak dira jakinarazten dizkigun datuak eta pasadizoak, adibidez pilotari, tabakoari eta txokolateari buruzkoak. Txokolatea ezin hobea ei da laudorio beharrak eraginiko krisialdiak baretzeko.

The Legendary Irakere in London zuzenean grabatutako disko bat da. Irakere taldearen izena da; kubatarra da, jazz saltsa egiten du. Partaideen artean Chucho Valdés da ospetsuena, eta Carlos del Puerto, Enrique Pla, German Velazco eta Juan Mungia ere hor daude. Irakere eleak Landaretza esan nahi du Yoruba hizkuntzan. Ezagutzen dudan musika aditurik handienarentzat, Thierry Durand, ezizenez Doudou, horixe da zuzenean sekula grabatu den diskorik onena. Hark entzunarazi zidan.

Diskoa Londongo Ronnie Scott's Club-ean grabatu zuten 1987an eta, besteak beste, Bailando Así, Las Margaritas edo Lo que va a pasar abestiak dauzka. Ronnie's Club hori Sohon dago, Frith Street-en, Londongo erdigunean. Omen handikoa da. Laket zitzaien Sonny Rollins, Ornette Coleman, Miles Davies edo Airto Moreirari, eta jazzlaririk onenek han grabatu nahi izan eta izaten dituzte zuzenekoak: Stan Getz, Ella Fitzgerald, Nina Simone, Chico Freeman, eta abar. Izena ematen dion Ronnie Scott hori saxo-jotzaile bikaina zen; 1996an hil zen, baina izenari eutsi diote.

Kontua da The Legendary Irakere in London ezin izan dudala berreskuratu, Interneten bilatuta ere ez, baina oroitzen naiz ez dela zuzeneko garbi horietakoa, ez dute teknika modernoen bidez musikariena ez den gainerako guztia ezabatu. Afaldu ere egiten zuen jendeak musika entzun bitartean, eta hortaz, ohiko eztul eta elkarrizketez gain, kopen txin-txin hotsak ere entzuten dira diskoan, eta, adi jarriz gero, baita labana txuletan barneratzen ere eta nerbioa mozten, eta horrek xarma berezi bat ematen dio grabazio mitikoari.

Beheko abestia, Soy un hombre casado, Irakerek jotzen du baina ez da legendazko zuzeneko hartatik jasoa; Michelle Obamari eskaini nahi diot.

http://www.youtube.com/watch?v=Zex-0RI9osA

Oraindik bada sinesten duenik giza taldeen eta herrien neurririk egokiena txikia dela, errazkiago sor litekeela oreka utopikoa tamaina txikiko herri batean; baina zer gatazka ez ote duen ezkutatzen txikitasunak batzuetan erakusten duen xarma lasaiak.

Urteko zenbait hilabetez herri txiki batean bizi izaten gara. Denda gutxi. Funtsean hiru denda, harategia, okindegia eta supermerkatu txiki bat. Halako batean, supermerkatuan okela saltzen hasi ziren; handik aste pare batera, baita ogia ere.

Erosleok ez dakigu zer egin. Supermerkatuko ogia goxoagoa da eta batzuk betiko okindegikoa utzi eta supermerkatukoa hasi dira erosten, baina betiko okindegiak pena ematen digu eta gehienok txandaka erosten dugu ogia supermerkatuan eta betiko okindegian.

Harategiaren egoera konplexuagoa da. Ez soilik harakinak artaldea duelako, eta artaldea zaintzeko artzain bat kontrataturik. Egundo ez da pozik ibili artzainarekin. Zurruta, edonoiz gelditzen zen lo, ardiak ihesi, ganora eskasa. Berriki artzainak harakinari esan dio bi ardi galdu zaizkiola. Eta harakinak zer egingo zioagu ba. Baina joan den astean jakin du artzainak ardi biak saldu egin zituela, eta dirua sakelaratu. Larregi disimulatu gabe gainera: erosleak kontatu dio harakinari.

Kontua da supermerkatuan, ogiaz gain, okela, gazta, txorixoa eta harategietako ohiko jakiak saltzeari ekin diotela, eta harakinak, ordainez, xanpua, lanbasak, belakiak, muesli eta horrelakoak.

Erosleok hain gelditu gara galduta, hasieran ordena zaindu nahi eta okela harategian eta xanpua supermerkatuan erosten genuen arren, azkenotan, auskalo zergatik, txuletak supermerkatuan eta Fairya harategian erosten ari baikara.

Nora ez komertzialari erantsi zaio identitateari dagokiona: herriko futbol taldeak partida zuen atzo. Erdi begira geundela, guardia zibilaren furgona. Aparkatu, jaitsi eta buruan hiruadarrekoa zeraman batek “egun on!” agurtu zuen, euskaraz, oso ozenki.

Selektibitatean deigarriena hizkuntzekiko jarrera eta begirune desberdina da. Adibidez, gure epaimahaian, hamalaugarrena, bost ikasle euskaratik salbuetsirik daude. A ereduan ikasten dute, baina gainera euskara ikasgai gisa ere ez dute ikasten eta ez dute selektibitatean egin behar izan. Salbuetsi horietako batek Filosofia nirekin egin du eta galdetu egin diot ea nondik nora salbuespena. Castro Urdialesen bizi dela erantzun dit eta Somorrostron ikasten duela.

Europa osoan ez dago bere hizkuntzan guk bezain gutxi sinesten duen herririk, ganora eskasagoarekin erabiltzen duenik. Noski, inor ez dago espainoletik salbuetsirik, ikasle guzti-guztiek egin behar dute Lengua Españolako azterketa. Inor ez dago ingelesetik salbuetsirik. Burutik pasatu ere inori ez zaio egiten. Ezin da. Eta zenbait kasutan ez litzateke zeharo burugabea. Bermeoko andre bat legionario batekin zebilen, tratu txarrak ematen zizkion eta semea erdi blokeatuta dago gaztelerarekin, aita zitalarekin identifikatzen baitu. Ikasle mordo bati zaio pairagaitza Justin Bieber, honen erruz gorroto diote ingelesari eta hala ere legeak ez du eskaintzen ingelesetik salbuesteko aukerarik.

Beste itxurakeria barregarri negargarri horietako bat da selektibitatean berdina izatea euskarako azterketa A eredukoentzat eta D eredukoentzat. Xedea: A ereduan ere euskara ikasten dela zabaltzea lau haizeetara. Ordea, A eredukoen euskara-maila da, ez dakit ba, erosiz gero swahilia ikasteko ASSIMIL-a, egunean ordu erdi gainetik begiratu eta hiru hilabete barru lortuko zenukeena, horren pareko. Selektibitateko azterketa bakarra, jakina, A eredukoen mailari egokitzen zaio. Harrigarria da. Kasu, aurtengo testuan alaba batek amari diotso: “Jada ez dakizu nola egiten diren zapataren korapiloak”. Eta galdera: “Amak zapatekin arazoak ditu. Egia da ala gezurra?”

D eredukoek bikain ateratzen dute normalean eta A eredukoek berriz eskas.

Ihardets liteke: Lengua Españolako azterketa ere berdina da A eta D ereduetan. Bai, baina Hego Euskal Herria espainola da, eta A eta D ereduko ikasleen emaitzak berdintsuak dira Lengua Españolan. Azken batean, Konstituzioak dioen bezala, euskaldunontzat eta edonorentzat espainolez jakitea betebeharra da, eta euskaraz ikastea eskubidea baino ez.

“Munduko landare gehienak -ezagutzen diren espezieen % 90 baino gehiago- lur azpitik elkarri lotuta daude onddo-filamentuen sare baten bidez, landareak sortu ziren garaietatik (duela 400 milioi urte) datorren asoziazio sinbiotikoan. Onddo-filamentu horiek ezinbestekoak dira landareen ongizaterako; ura eta funtsezko mineralak (baita, agian, konposatu organikoak ere) onddoetatik landareetara eta landare batetik bestera pasatzen diren bide biziak dira. Honela dio David Wolfek bere Tales from the Underground obran: 'Onddo-filamentuen amaraun-sare hori gabe gure basoetako sekuoiak, haritzak, pinuak eta eukalipto lerdenak galdu egingo lirateke garai gogorretan'. Nekazaritzako produktuekin ere berdin gertatuko litzateke; izan ere, onddo-filamentu horiek askotan hainbat espezie lotzen ditu -esate baterako, lekaleak eta zerealak, edo haltzak eta pinuak-. Hala, bada, leguminosoek eta haltzek, nitrogeno asko baitute, usteltzen direnean ez dute lurra ongarritzen bakarrik, baizik eta duten nitrogenoaren kopuru handi bat inguruko landareei zuzenean ematen diete onddo-sare horren bidez. Lur azpiko lotura horien bidez (eta baita prestasun sexualaren, harrapari baten erasoaren edo beste edozeren berri emateko airera botatzen dituzten gai kimikoen bidez), landareak ez daude uste bezain bakartuta, baizik eta komunitate konplexu eta elkarreragileak osatzen dituzte, eta elkarri laguntzen diote.” (71)

Auzolan eta elkarri laguntze harrigarri hori hobeki ezagutzearren, eta bakarrik bazkaldu behar izanez gero, onena aurrean landaretza duzula esertzea: iratzeak, zuhaitzen hostoak. Haize pixka bat baldin badabil, orduan mugitu egiten dira, orain poliki-poliki, orain bizkorrago. Zenbaitetan zeru zati bat erdikusten uzten dizute. Berdearen ñabardurak oso aberatsak dira: esmeralda, itsaso berdea, belar berdea, muki berdea. Hostoen firfira baregarria da eta zoragarria. Ardo botila gero eta hutsago. Jakoba Errekondok Argian zioen bezala, landarerik gabe gizakia ez da deus. Postrera iristerako nahastu egin zara hostoekin eta beren firfirarekin; zeure barruko onddo-filamentuak garatu eta lur azpiko landare sarearekin sinbiotikoki elkartu zara; eta bat egin duzu munduko sustraietako batzuekin: zerua, haizea, mugimendua, landarea. Bizitzaren alde sakon eta lasaigarrienetako bat ezagutzeko modu ederra, hostoei tinki so bakarrik eta isilik bazkaltzea.

Edo bestela, gehienez ere, Oliver Sacks-en Oaxacako egunerokoa alboan duzula. Jaione Alberdik euskaratu du, ohi bezain bikain (Erich Fromm-en Gizarte osasuntsua ere itzuli zigun. Gaiak argitaletxeak plazaratu ditu bi liburu horiek).

Oaxacako egunerokoa ez da Sacksen beste liburu batzuk bezain ospetsua, hala nola Antropologo bat Marten edo Bere emaztea kapelu batekin nahastu zuen gizona, baina landareak eta zehazki iratzeak maite badituzu liburu hauxe komeni zaizu. Xarmantki kontatzen du AEBko botaniko eta landarezale batzuen hamar eguneko bidaia Oaxacara; baina iratzetik abiatuta konkista baino lehenagoko zapoteken zibilizazioaz ere badihardu, Monte Albán zuena hiriburu, eta ordukotik biziraun duenaz. Interesgarriak dira jakinarazten dizkigun datuak eta pasadizoak, adibidez pilotari, tabakoari eta txokolateari buruzkoak, haluzinazioei buruzkoak, edota landareen arteko harreman ezkutuei.

Deigarria da: athleticzalearen antzekoena realzalea den bezala, iratzezale askorentzat ez dago lorezalea bezain pertsona barregarri eta ergelik. Loreak folklorika ahohandien gisakoak omen dira. Oliver Sacksek, bederen, nahiago du loreak agertu baino lehenagoko iratzeen mundu berde eta lurringabe xumea. Iratzeak ez dira loreak bezain exhibizionistak, ez dute sexua modu arranditsuan erakusten. Delikatuki ezkutatzen dituzte ugaltze-organoak frondearen azpialdean. Maitagarria zaio Sacksi oso antzinako apaltasun hori. (56)

EBOLUZIO-KIDETASUN MIRAGARRIA

Hala ere, Sacks ez da fanatiko bat, gai da loreen alde politak estimatzeko. Esaterako, bada Sierra Madren solanum izeneko lore ia beti gorri bat. Baina solanum espezie batzuk saguzarren bidez hedatzen dira, eta lore berdexkak edo zuriak dituzte. Gorriak berriz txoriek hedatzen dituzte. Saguzarrek hedatzen dituztenek ez dute energia metabolikorik gastatzen loreek eurek ezertarako behar ez duten pigmentu gorria ekoizten.

Ez al da txundigarria elkarrekin moldatze hori, landare loredunen eta intsektuen arteko azken ehun milioi urteetako koeboluzioa? Landare loredunek kolore, forma eta lurrin bereziak garatu dituzte intsektuak eta txoriak liluratzeko. Gainera, zenbait fruta gorri eta laranja azken hogeita hamar milioi urte inguru eskasean agertu dira, tximinoek eta primateek ikusmen trikromatikoa garatzearekin batera. Fruta horiek, tximinoen dietan oinarrizkoak, erraz ikus zezaketen begi trikromatikoek oihaneko hostotza itxian, eta landareek, bestalde, tximinoen gorotzaren bitartez zabaltzen zituzten beren haziak. (55-56)

EROS PILOTALEKUAN

Landarea baldin bada ere gailen liburuan, Sacksek ez ditu hala ere giza kontuak ahazten. Pasarterik beroenean kontatzen du, uztartuz gay erotismo xalo eta aldi berean kosmiko bat, ipar amerikako iratzezaleak Monte Albánen zebiltzala bera taldetik bakartu eta iskina batean erdi ametsez pilotalekua irudikatzen hasi zela, duela 1500 urte, zapoteken garairik onenean. Jokalariak ikusten ditu “bata besteari bultzaka, beren aldakak eta ipurmasailak airoso eta aldi berean indartsu erabiliz, baloi pisua eta ia bizia hara eta hona mugituz, eta sentituz zeruetako pilota jokoaren ispilu zirela, eta beren mugimenduak, irudiak eta osatzen zituzten konstelazioak kosmoseko mugimenduak, heriotzaren eta bizitzaren jaunaren mugimenduak, islatzen ari zirela.” (146) Berez berpizten da gauzak behar bezala izendatzeko Angel Erroren kezka eta zehaztasun beharra: rugbyari zergatik deitzen zaio rugby eta ez sexu edota estasi mistiko?

“Pilota Erdialdeko Amerikako jatorrizko herriek asmatu zuten, espainiarrak iritsi baino ehunka edo milaka urte lehenago asmatu baitzuten latexa zuhaitzetatik ateratzen. Espainiarrak harrituta geratu ziren gomazko pilotak estreina ikusi zituztenean. 'Lurra jo eta berriz airera gora egiten dute abiada handiz. Nola liteke?' Halaxe idatzi zuen esploratzaile harritu batek XVI. mendean. Esploratzaile batzuek pentsatu zuten pilota bizirik zegoela; halako malgutasunik, halako boterik ez zuten inoiz ikusia Mundu Zaharrean. Ikusia izango zuten balezta bildu baten malgutasuna, edo arku tenkatu batena, baina inoiz ez zitzaien burutik pasatuko berez malgua zen substantzia bat egon zitekeenik.” (144)

HALUZINAZIOEN ETA ARTE GEOMETRIKOAREN FORMA-KONSTANTE UNIBERTSALAK

Oliver Sacks neurologoa ere bada. Oaxaka inguruko landare asko haluzinagarriak dira. Egun batean bidaiari iratzezaleak Mitlako jauregira joan ziren. Jauregiko sabaian eta hormen goiko aldean figura geometriko konplexuak eta dotoreak daude: mosaikoak, forma hexagonal eta pentagonal korapilatsuak eta migrainetan ikusten ditugunen antzekoak, Sacksi navajoen alfonbrak edo mairuen arabeskoak gogorarazten dizkiotenak. Dirudienez, gizaki guztiok forma-konstante neurologikoak dauzkagu. Eta muturreko egoeretan (gose larria, arima hustea, toxikatzea, migraina) irudi ikusgarri bilakatzen ahal zaizkigu: abaraska, amaraun, sare-lan edo kebide itxurako haluzinazio geometriko. Sacksek bere buruari galdetzen dio ea psilozibe perretxikoa edo Oaxacan hain arrunta den gau-lorearen haziak haluzinazio horiek nahita eragiteko erabiltzen ote zituzten. Ematen du badirela haluzinaziozko forma-konstante unibertsalak. Hainbat kulturatako arte geometrikoaren azpian oinarri neurologikoa legoke.

Eta lurraren azpian, apur bat haluzinatu nahi lukeenaren zain, ez ahaztu, landareen arteko filamentuzko loturak, formari dagokionez ulergaitzak oraingoz geometrialarientzat.

Sarkozy politikari dotorea izan balitz asteazkeneko buruz burukoan ez zatekeen ahaleginduko Hollande DSKren bidez zikintzen. Ezin izan zuen eragotzi, noski. Baina bumeran efektua jasan behar izan zuen.

Zelan izan zenezaketen sozialistek DSK lehendakarigai aurkezteko asmoa? Hollanderen erantzuna: Nik ez, zuk jarri zenuen Nazioarteko Diru Funtsaren buruzagi. Sarkozy: Baina zuek Frantziako lehendakari nahi zenuten, gure aberri maitearena, halako gizon lizuna. Hollande: Baina garai hartan ez genekien deus. Sarkozy: Nola ezetz, Pilatos. Hollande, jenialki: Nik ez dut lagunen eta kolaboratzaileen bizitza pribatuaren berri. Zuk bai ala?

Eta Sarkozy atzez, kili-kolo, totelka. Ikusentzuleari sentiarazi zion zaletasun handiz jartzen dizkiela lagunei eta kolaboratzaileei kamera eta mikrofono ezkutuak.

Frantzian oraindik ere DSKren aferarekin dabiltza atzera eta aurrera, are lehendakarigaien arteko eztabaidak erabakitzeraino.

Eta gurean? Ez da antzekoa Paul Abasoloren eskandalua? Alegia, sexu jazarpen eta erasoengatik hainbat salaketa dauzkan morroi bati Zapaterok azkeneko ministro kontseiluan ematen dio indultua, azpikeriaz eta ilunkeriaz, agindu lotsagarriaren ondorioen erantzukizuna bere gain hartu behar ez izateko moduan, sasoi batean Espainian Partido Comunista aste santuetako oporretan legeztatzen zen bezala. Zapatero feministak, emakumearen duintasunaren aldeko borrokan engaiatua omen, sexu jazarle berrerorlea errugabetu egiten du, doi-doia espetxean sartu behar ez dadin. Nondik nora?

Hara susmoa: jakina da, jendaurrean aitortua, Urkullu eta Zapatero lagunak direla, ikuspuntu politikoen desberdintasuna gorabehera. Bestalde, Paul Abasolo durangaldeko familia jeltzale aberats bateko semea da, eta Urkulluk ezkontza loturak dauzka durangaldeko beste familia jeltzale aberats batekin. Kanpotik begiratuta, eta jeltzaleen aurkako ezer berezirik eduki gabe ere, ematen du Abasoloren familiak Urkulluri semea babesteko mesedea eskatu diola, eta hala berean Urkulluk Zapaterori. Jeltzaleen egunkariak, Deiak, garbi anparatu zuen futbol jokalaria “Paul Abasolo vuelve a sonreír” eta gisakoak idatziz, bai baitzirudien biktima gaizkilea zela.

Ordea, neskei behin eta berriz biolentzia baliaturik Gernikako kale kantoi ilunetan ukitu lizunak egin zizkiena jertsearen zein prakaren kanpoalde zein barrualdetik Abasolo izan zen. Epaitua dago, eta zigortua, eta susmagarriki indultatua.

Dirudienez, gurean ere indarrean dirau mende luzeetako joerak: jauntxo harrapariak herriko alabak bortxatzen ditu baina, errua frogatuta ere, eta ohitura feudalen arabera, ez du zigorrik pairatu beharko, sendiak edonor erosi eta isilarazteko adina diru baitu.

Ez genuke hau guztia ganoraz argitu beharko? Zergatik eman zion zehazki Zapaterok indultua, beste askori ukatzen zien bitartean, erru apalagoa izan arren?

Zergatik ez dute Bilduk eta PPk erabiltzen Sarkozyk DSKrena darabilen moduan? Dotoreagoak direlako? Hori ote da dotore izatea?