Markos Zapiain

1.    GIZARTE INDUSTRIALAREN ETA MODERNITATEAREN KRITIKA

·         Harvarden, Unibertsitatean, 20 urte zituela, “Garai modernoetako espiritu komertziala eta bere eragina nazio baten izaera politiko, moral eta literarioaren gain” idatzi zuen, eta bere obra eta bizimodu osoaren ernamuina dugu bertan

·         Modernitatearen kritika: Thoreauk maite ez dituen teknikarien, ingeniarien, bankarien eta merkatarien garaia dugu hau

·         Ez ditu hiriak gogoko, ez dirua, ez salerosketa, ez industria

·         Nahiago du landa, basoa, buruaskitasun naturala

·         Ez du gustuko kontsumoaren araberako ekoizpena

·         Filosofia “bizimodu-ekonomiarekin” identifikatzen du

·         Thoreau nolabait ekologista teknofobo bat da, ez du uste industria-iraultzak zoriontsuago egingo gaituenik; edonola ere, berak ez du iraultza orokorrik bilatzen, baizik gizabanako zehatzen erreforma moral eta espirituala; ez du sinesten gizabanako partikularrengan baino

2.    BIZIMODU FILOSOFIKOA

·         “Filosofia irakasle franko dugu gurean, baina filosofo bakar bat ere ez.”

·         Filosofo izatea ez da gogoeta zail eta sotilak adieraztea

·         Ezta filosofia-eskolak sortzea ere

·         Baizik jakinduria maitatzea, honen araberako bizimodu sinple eta independentea mamituz; bizitzak dakartzan arazoetatik batzuk konponbidean jartzea, ez soilik teorian, baizik praktikan

·         Bizitza pentsatu eta pentsamendua bizi

3.    BIZIMODU XIXTRINAREN AURKA

·         “Bistan da zuetako askok bizitza erdipurdiko eta tentelak bizi dituzuela”

·         Gizaki gehienak, onartutako etsipenean bizi dira. Lasaitasun deitzen dena erabateko desesperazioa da.

·         Zer da bizimodu xixtrina?

·         Balio faltsuen bila dabilenarena: dirua, ohoreak, agintea, jabetza, ospea

·         Edota kontsumo-gizarteak dakartzan bizio berrien bila: nahia eta apeta, erosi, poseditu, kontsumitu, ordeztu, ostera ere nahia eta apeta…

·         Bizimodu xixtrina besteekiko harremanetan: itxura hutsera eta axalkeriara mugatutako harremana; hirian, goiko kaleetako harreman hutsalak zapatu gauetan, hitzontzikeria eta mozkor tristea…

·         Bizimodu xixtrina oro har: bere baitan bildua bizi ez denaren bizimodua

·         Estatua, gizartea eta politika: kontrako eztarrian trabatu eta goitika eginarazten digun arandoia

4.    BOTIKA EUPEPTIKOA

“EU”: ona, ongia (Eulogio, Eufrasio, Eudaimonismoa, Euforia, Eufonia, Eukaristia)

·         Lehen araua: bizitze hutsak dakarren atseginaz gozatzen ikasi

·         Zure burua zoriondu, egunsenti bakoitzaren distira berriagatik

·         Bigarren araua: ezetzaren eta ilunaren etengabeko lanari aurre egin, zorion eta gozamen nahi sendo baten bidez

·         Zoriona eraiki egiten baita, ez zaigu berez etortzen

·         Hirugarren araua: zure burua erdigunean kokatu

·         Gure gizarteotan, ez gara gure buruaren jabe

·         Bizitza galdu egiten dugu, bizimodua atera nahian gabiltzalarik

·         Makina bilakarazten gaituzte

·         Benetako bizitza etorkizunerako uzten dugu (lana izatean, jubilatzean…)

·         Konponbideak:

·         Nork bere burua asmatu eta eraiki

·         Bizimodu osasuntsu, neurritsu eta soila

·         Erromatarren “otium”a berpiztu, aisialdia: zure buruaren jabe, beti eta nonahi

·         Laugarren araua: zoritxarra atsegin bilakarazi; negatiboan positiboa bilatu

5.    BOST GOGO-JARDUN, TXARRA ON GISA IKUSTEKO

·         Espetxealdia, mundua begi berriekin ikusteko aukera

·         Istripuzko sutea, suzko paisaia bikain batez gozatzeko aukera

·         Haratustela, sarraskia, bizitzaren garaipen gisa

·         Euritea, naturarentzat bedeinkazio

·         Agonia, hilzoria, bizitzako une trinkoak bizitzeko aukera: hiltzera doala, Thoreauk uko egingo die analgesikoei

·         Hilzoriari dagozkion uneak sakonki bizi nahi ditu, agoniaren sentsazioez gozatu; sentsazio horiek bizitzari baitagozkio; eta horrela hilzoria eta agonia bigarren mailan gelditzen dira

·         Une bakoitza sakonki bizi: ez esan “hil behar dut”, etorkizunari baitagokio eta ez dugu zertan etorkizunaz beldurtu

·         Baizik “bizirik nago”: horrek orainaldi bat oparitzen baitizu, gozatu beharrekoa

·         Bizitza jai handi bat da, maitagarri bilakarazi dezakeguna

-Mito bi: Walden edo bizimodu basatia eta espetxea edo desobedientzia zibila

                        -Amonaren lorategian Merrimack ibaira doan erreka bat abiatzen da

         -Merrimack ibaiak inguruko aintzirak elikatzen ditu

1.   AINTZIRA

·         1845: Emersonen lur eremu batean txabola bat eraikitzen hasten da, Walden aintziraren ertzean

·         Walden: leku mitikoa: haurtzaroko bidaia; amonaren erreka; hildako anaiarekin eginiko kanoa-txangoen ibaiak

·         Hondorik gabe irudikatzen du, ur sarrera eta irteera barik

·         Kolore mugagabeen aldaketak

·         Bekatuak garbitzeko ura du Waldenek

·         Egunero bainatzen da. Izoztuta badago, izotzaren gainean etzanda

·         Aintziraren maila igotze eta jaisteen berri jasoko du Egunkarian, animalia baten arnasa balitz bezala

2.   TXABOLA: EKOLOGIAREN ASMATZEA

·         3 x 4,5: 13 m

·         Altzariak, tximinia, baratzea

·         Bertan 1845eko uztailaren 4tik (AEBen Independentzia eguna) 1847ra arte biziko da, 26 hilabete

·         Bi egunean behin Concordera joango da

·         Filosofo transzendentalisten bileretara joango da

·         Amatxok prestaturiko jatekoak eramango ditu

·         Bidaiariak hartuko ditu, nekazariak, egurgileak, filosofoak, esklabo iheslariak…

·         Hiru aulki baino ez

3.   ESPETXEA: JOKABIDE LIBERTARIOAREN ASMATZEA

·         Espetxean, gau bakar bat

·         1846an, bere zapatagilearengana doala, poliziak geldiarazi eta espetxeratuko du

·         Uko egin baitio esklabismoari eusteko erabiltzen den bere zergen zatia ordaintzeari

·         Eta Mexikoren aurkako gerrari eustekoari

·         Hiritar zintzoa izan nahi du, bizilagun ona, bideen gaineko zergak ordaindu…

·         Espetxeko zaindaria ezaguna du: Thoreauren fidantza ordaindu nahi du; honek ez du onartzen

·         Espetxeratze horrek “Desobedientzia zibilaz” liburua ekarriko du, 1849an

·         Zerga ezezagun batek ordaintze du (izekok?)

·         Biharamunean askatuko dute

·         Bere zapataren bila doa eta gero ahabiak hartzera

·         Belarrak biltzen ditu, txapelapean eramaten ditu, mikroskopioz aztertu

·         Lanbide txikiekin bizi da: etxeak pintatu, lorategiak zaindu, lurra neurtu, aitari lagundu

4.   BERE BURUARENTZAKO ASKATASUNA SORTU

·         Libre izateko antolatuko du bizimodua

·         Lan finkorik ez

·         Kontsumoa, funtsezkora mugatuko du

·         Guztian ezabatuko du alferrikakoa

·         Aszesi existentziala

·         Ez emazte, ez ume, ez sendirik

·         Ez lagun inbaditzailerik

·         Loturarik ez

5.   THOREAUREN BIZITZAN, HAUSTURA

·         Anthony Burns-en arazoa

·         Esklabo iheslari bat da, Bostonen atxilotua

·         Abolizionistek bere fidantza ordaintzen dute

·         Hala ere, espetxean atxikitzen dute; manifestazioa; polizia bat, hilda

·         Estatuak lege bat aldarrikatuko du: esklabo iheslariak salatzera behartuko du

·         Thoreau abolizionisten alde engaiatuko da

·         Aurreko bizimodu filosofikoa, interesik eta baliorik gabekoa irudituko zaio

·         John Brownen afera: kapitain txuri abolizionista, dozena bat militanterekin batera komando bat osatuko du

·         Brownek hitzaldi bat eman zuen Concorden 1857an; Emerson eta Thoreau aretoan zeuden

·         Brown Virginian armategi batez jabetuko da

·         Harrapatu egingo dute, espetxeratu, urkatu

·         1859an  “John Brownen aldeko defentsa” argitaratuko du, eta toki publiko batean ozenki irakurri

·         “John Brownen martiritza” idatziko du

·         Bere liburuen argitalpena prestatuko du

·         Heriotzaren zain, tuberkulosiak jota

·         Uko egingo die analgesikoei: une guztiak sakonki bizi nahi ditu, azkenekoak barne

·         1862ko maiatzaren 6an hil zen

1-URA, ZEINU ETA ZENTZU

• David Henry Thoreau, 1817ko uztailaren 17an jaio zen, Concord-en (Ingalaterra Berria). 2.000 biztanle zituen Concordek
• Basoak, muinoak, arboladiak, aintzirak, errekak
• Ondorioz: txangoak, ibilaldiak, kanoa, belar biltzea, bainuak…
• Amonaren lorategian Merrimack ibaira doan erreka bat abiatzen da
• Merrimack ibaiak inguruko aintzirak elikatzen ditu

2-BERE FILOSOFIAN HAURTZAROAK IRAUTEN DU

• Umearen askatasuna, Thoreaurentzat helburu
• Oztoporik ez
• Txabolak eraiki, zuhaitzetara igo, mundua zangoen artean nola ageri den begiratu, arrantza, kanoa, ibilaldiak
• Bere munduan bizi eta helduena gorrotatu eta mespretxatu

3-GURASOAK MAIZ ALDATZEN DUTE ETXEZ

• Boston eta Concorden arteko bidaia batean baso eta zelaiak zeharkatuko ditu, Waldenera eramango dutenak
•  Concorden geldituko dira
•  “Nire ume-ametsetako paisaia zoragarria”
• Lau urte zituen orduan (biografoen arabera, bost)

4-KONTRAKULTURA GISA ERABILTZEN DU NATURA

• Natura ezeztatuz eraikitzen da kultura
• Umearengan naturaren presentzia eta kulturaren absentzia maite du
• Naturak kulturatik sendatzen gaitu
• Bietako batera hurbiltzeak, bestetik urruntzea dakar

                                                     I.        Kulturaren kritika: etsipen geldoa da: makina motordunak; dirua errege; traste barregarriak; harreman penagarriak; borondatezko esklabotasuna; ametsik gabeko bizimodu zekena

                                                   II.        Naturaren eta “bizitza bikainaren” laudorioa

5-GURASO FILANTROPOAK/ THOREAU MISANTROPO

• Guraso abolizionistak; etxean militanteak hartzen dituzte
• Baita esklabo iheslariak ere
• Luzaro kritikatuko du abegikortasuna eta bere misantropia azpimarratuko du
• Aita merkataria; ondoren arkatz fabrikatzailea

6-IKASKETAK

• Nota bikainak
• Grekoa eta latina itzultzen ditu
• Maiz egiten du piper eta mendiko eskola bere anaia Johnekin
• Lau urtez Harvarden
• Hogei urte dituela, ikasketa amaierako diskurtsoa: “Garai modernoetako espiritu komertziala eta nazio baten izaera politiko, moral eta literarioaren gaineko bere eragina”
• Bertan aurki daitezke bere gai nagusi batzuk:

                                                                             I.        Espiritu komertzialaren aurkako gorrotoa

                                                                            II.        Diru erregearen kritika

                                                                          III.        Mekanizazioaren kritika

                                                                          IV.        Jainko moderno horien aurkako erresistentziaren goraipatzea

7-IDENTITATEAREN BILA

• Bere izenen ordena aldatu eta Henry David bilakatzen da
• Jasotako izena aukeratutako izen bilakarazten du
• “Egunkari” bat idazteari ekiten dio (20 urte geroago amaitua: 14 liburuki)
• Oharrak, materialak, liburuen iruzkinak, aldarte aldaketak eta sentimenduak, gogoetak, belar biltzeak…
• Concordeko eskola publikoan maisu
• Zigor fisikoak gaitzesten ditu; dimisioa
• Hurrengo urtean eskola bat irekiko du anaiarekin
• Pedagogia libertarioa: irteerak goizalban; belar biltzeak; zigor fisikorik ez; ikasleek zeresana izango dute diziplinari eta zigorgintzari dagokionez
• 1839an anaiarekin kanoan ibiltzera abiatuko da aste beterako

8-NEW YORK

• Anaia John hil ondoren, Emerson filosofoak New Yorkera bidaliko du Thoreau, bere ilobaren tutore gisa
• Literatur munduan izen bat egitera bultzatuko du Emersonek
• Zortzi hilabete emango ditu New Yorken eta Concordera itzuliko da
• Aurkakotasun teoriko garbi bat ezarriko du:
  • New York: zibilizazioa, lilura, itxura faltsua, aurrerapen teknologikoaren erlijioa, bankaria, saleroslea, kazetaria
  • Concord: natura, egia, benetakotasuna, bizitza filosofiko jakintsua, indiarra, baso-mutila, nekazaria

-Marx lurperatu zutenean hitz hauek esan zituen Engelsen hilobiaren aurrean: “Darwinek izaera organikoaren garapenaren legea aurkitu zuen. Marxek, berriz, giza historiaren garapenaren legea aurkitu zuen. Zentzu horretan, zientzia gizona zen. Ordea, hori esanez ez dugu Marx zen gizonaren erdia ere adierazten, izan ere, beste ezer baino lehen iraultzailea baitzen”. Marx: "mundua hainbat eratara interpretatzera mugatu dira filosofoak; hura eraldatzea da egin beharrekoa."

 -Langileen bizimodua Marxen garaian:

-Eguneroko lanaldiak 14-16 ordukoak ziren, edo luzeagoak

-Zeregin horietan zebiltzan haurren eta emakumeen egoera kaskarra; langileen haurrak ez zihoazen eskolara, txikitan hasten ziren lanean

-Igandeetan ere lan egiten zen, eta ez zegoen oporrik; eritasunek eta istripuek langabezian uzten zituzten langileak

-Langilea botatzea libre zen, ez zegoen kanporatua izateagatik jasotzen den diru-saririk

-Soldata mugakoa zen, langilea gosez hil ez zedin baino ez

-ERAGIN NAGUSIAK MARXEN OBRAN:

a)    Alemaniako filosofia, bereziki Hegel (dialektika); eta Hegelen dizipulu Feuerbach (kristautasunaren kritika, materialismoa)

Dialektikarena Heraklitorekin eta Platonen krisialdiarekin hasi Gorgias-en; 2000 urtez filosofia ezinean ibili zen, ukoa, mina eta heriotza ideien munduan txertatu ezinik (Jainko kristauak ez du deabrua bere baitan), harik eta Hegelek Logikaren zientzian barnebildu zuen arte

Hegelen dialektikaren adibideak: jauna eta jopua; Jainkoa eta Jesus; heziketa, gurasoen eta seme-alaben arteko harremanean; haurra, nerabea, heldua. Engelsek dialektika naturari ere aplikatu nahi izan zion (arrautza, txita) baina Marxek giza kontuetara mugatu zuen

b)   Erresuma Batua: ekonomia politikoa (Adam Smith, David Ricardo): lanaren balioaren teoria. Hauek aldezten duten kapitalismoaren ustezko naturaltasunaren aurka jo zuen Marxek. Saldu nahi izan digute kapitalismo liberala heldua dela, errealitate ekonomikoari aurre egiten dion sistema bakarra, sozialismo eta komunismo utopikoak ez bezala. Ordea, liberalismoa haiek baino utopikoagoa da: teologikoak ditu oinarrizko ideiak: esku ezkutu batek merkatu libreari esker lortuko omen du norbanakoak bere onura bilatzea herri osoarentzat izan dadin onuragarri. Zure sakela gizentzeko ahaleginak komunitate osoa aberastuko ei du. Historia errealak erakutsi du ez dela egia: gero eta txiro gehiago dago, gero eta txiroago; gero eta aberats gutxiago, gero eta aberatsago

c)  Frantzia: sozialismo utopikoa: Saint-Simon, Fourier

Marxek “utopiko” deitu zien, eta sozialismo zientifikoa, berea,  kontrajarri zien, nahiz eta denak izan berdintsu aldi berean zientifiko eta utopistak

-Marxen kritika Hegelen idealismoari: Hegelen dialektikak gizakien eta munduaren errealitatea galdu du. Hegelek natura, naturaren historia, gizakia eta giza historia figura kontzeptual izatera mugatzen ditu espirituaren garapenean. Ordea, ekonomia politikoan bilatu behar da gizarte zibilaren anatomia. Harreman juridikoak eta Estatu ereduak ezin dira berez ulertu, edo giza espirituaren bilakaera orokorra deritzoten horren baitan; bi-biak oinarritzen dira bizi baldintza materialetan, gizarte zibilean. Eta gizarte zibilaren anatomia ekonomia politikoan behar da bilatu.

A) Historian, bost ekoizpen-modu: asiarra (komunismo primitiboa), antzinakoa (greko-latindarra, jabea eta esklaboa), feudala (jauna eta jopua), kapitalista (ugazaba eta proletarioa), iraultzaren osteko komunismoa

-Amaiera hasieran dago, baina ernamuinean, garapenaren zain, Hegelen dialektikan bezala. Amaierako komunismoa hobea da hasierakoa baino, aberatsagoa, sufrimendutik igaro beharrak ekarri dion kontzientziari eta aberastasunari esker

Ekoizpen-moduak gauzatzen dituzte ekoizpen-indarrek eta ekoizpen- harremanek

B) Ekoizpen-indarrak eta ekoizpen-harremanak

---Ekoizpen indarrak:

batetik, a) ekoizpen-bitartekoak:

1-   baliabide naturalak: desberdina da zure herrialdeak lur emankorra izatea, petrolioa bai eta urik ez izatea

2-   zientzia eta teknika: ekoizpen modua desberdina izango da zure herrian puntako teknologia eduki edo ezta industriarik ere

Bestetik, b) gizakiak, giza lana, lan-indarra: esklaboak, nekazariak, proletarioak

---Ekoizpen harremanak: honek batez ere esan nahi du ekoizpenaren antolakuntza, kontuan hartuta noren esku dagoen jabetza pribatua

C) Ekoizpen-indarrak garatu ahala, kontraesanean jausten dira ekoizpen-harremanekin, oztopo zaizkie, ez dira ordu arteko harremanetan kabitzen; eta iraultzaren bidez gainditzen dituzte. Esaterako, jabego feudala ez zetorren bat industria kapitalistaren ekoizpen-moduarekin, eta historiak iraultza burgesaren bidez gainditu zuen, kapitalismoa ekartzeko. Beste adibide bat, iraultza informatikoaren irakurketa marxista: internetek mamituriko aurrerakuntza teknologikoak orain arte indarrean egon den jabetza pribatu intelektuala zapartatu egin du: pirateoa, copyleft... Iraultza batek konpondu beharko du, konpontzen dihardu, ekoizpen-bitartekoen garapenak orain arte funtzionatu duen jabego mota oztopo bilakarazi izana. Iraultzatik nagusi irtengo den jabetza-modua teknologia berriek dakarten eskaintzaren eta eskariaren eta jabetzaren lege berriei egokitu beharko zaie. Burutik kendu beharra dago iraultzaren irudi odoltsua. Historiako hainbat iraultza garrantzitsuz jendea ohartu ere ez da egin, hain izan dira lasaiak eta epe luzekoak.

a-Iraultza: ekoizpen-bideak garatu ahala ordu arteko ekoizpen- harremanak, esaterako jabego feudala, ez zaizkio ondo egokitzen ekoizpen-indar berriei. Iraultzak egokitze hori erdiesten du.

“Burgesia eraikitzeko balio izan duten ekoizteko eta elkarrekiko trukerako bideak gizarte feudalaren barnean sortu ziren. Halako garapen-mailara heltzean, ekoizteko eta elkarrekiko trukerako bideok, gizarte feudalak ekoizteko eta elkarrekin trukatzeko zerabiltzan baldintzok, nekazaritzaren eta manufakturaren erakunde feudala, hitz batez, jabegoaren harreman feudalak, ez zegozkien gehiago, aurrerabide osoan ari ziren ekoizteko indar berriei. Ekoizpena erraztu beharrean, horretarako oztopoak jartzen zituzten. Halako kate batzuk bilakatu ziren. Beraz, horiek hautsi beharra zegoen, eta hautsi ziren.”

Alderdi Komunistaren Manifestua, 1848

b-Ekoizpen-modu batetik bestera igarotzeko legea:

“Bere garapenaren une jakin batean, ekoizpen-indarrak kontra-izanean jartzen dira indarrean dauden ekoizpen-harremanekin edo, horien adierazpen juridikoa diren jabetza-erlazioekin. Ekoizpen-indarren garapen-forma ziren harremanok berorien lotura eta katea bihurtu dira. Iraultza sozial baten aroa hasten da orduan. Oinarri ekonomikoa iraultzean irauli egiten da poliki edo bizkorxeago gainegitura eskerga guztia.”

Ekonomia politikoaren kritikari ekarpenaren hitzaurrea, 1859

BURGESIAREN ZEREGINA HISTORIAN

a-Burgesiak ezarri du globalizazioa

“Bere produktuetarako merkatu berriak etengabe topatzeko premiak burgesia mundu osoan zehar ibiltzera bultzatzen du. Nonahi sartu beharra dauka, nonahi bere burua jarri, nonahi harremanak ezarri behar ditu.

Mundu-merkatuaren esplotazioaren bitartez, burgesiak herrialde guztietako ekoizpenari eta kontsumoari izaera kosmopolita ematen die. Erreakzionarioen desesperorako, industriari oinarri nazionala kendu dio. Industria nazional zaharrak honezkero birrindurik edo laster birrintzeko moduan daude.”

Alderdi Komunistaren Manifestua, 1848

b-Burgesiaren zeregin iraultzailea: bera nagusitu arte beneragarri kontsideratzen zen guztiari aureola kendu dio

“Burgesiak historian zeregin iraultzaile nagusi bat izan du.

Burgesiak, boterera heldu den toki guztietan, harreman feudal, patriarkal eta idiliko guztiak ostikatu ditu. Erruki gabe hautsiak ditu gizon feudala bere nagusi naturalarekin elkartzen zuten lotura ñabarrak, gizakiaren eta gizakiaren artean interes hotza, “esku-diruzko ordaina” besterik utzi gabe. Erlijiozko asaldura ikara santuak, zaldunen oldarra eta burges txikien malenkonia kalkulu berekoiaren ur izoztuetan ito ditu.

Burgesiak ordu arte beneragarri eta errespetu santuz kontsideratzen ziren jarduera guztiei beren aureola kendu die. Medikua, legelaria, apeza, poeta eta jakintsua bere soldatapeko bihurtu diru.”

Alderdi Komunistaren Manifestua, 1848

c-Iraultzaren dialektika. Sortzen duzunak suntsituko zaitu: feudalismoak burgesa, burgesek proletalgoa

“Burgesiak feudalismoa eraisteko erabili zituen armak berak orain burgesiaren beraren aurka bihurtzen dira.

Baina burgesiak berari  herioa ekarriko dioten armak egin ez ezik, arma hauek erabiliko dituzten gizonak ere sortu ditu, hots, langile modernoak, proletarioak.

Burgesiak bere buruaren ehorzlea ekoizten du. Haren amiltzea eta proletalgoaren garaipena, era berean, nahitaezkoak dira.”

Alderdi Komunistaren Manifestua, 1848

-Azpiegitura ekonomikoak gainegitura ideologikoa eragiten du. Ez da errealitatea gizakiaren kontzientziaren araberakoa; giza kontzientzia da gizarte-errealitatearen araberakoa. Beren bizitzako ekoizpen sozialean, gizon-emakumeek harreman mugatuak ezartzen dituzte, beren nahimenerako independenteak, ekoizpen harreman horiek ekoizpen-indar materialen garapen-maila jakin bati dagozkio. Ekoizpen-harreman horien multzoak gizartearen ekonomia-egitura eratzen du, egiazko oinarria; haren gainean eraikitzen da gainegitura juridiko eta politikoa, eta hari dagozkio, halaber, zenbait gizarte kontzientzia modu. Bizitza materialaren ekoizpen moduak mugatu egiten du bizitza sozial, politiko eta intelektualaren prozesua, oro har. Ez da errealitatea gizakiaren kontzientziaren araberakoa; giza kontzientzia da gizarte-errealitatearen araberakoa.

-Klase menperatzailearen ideiak dira ideia nagusiak, beti eta nonahi. Klase menperatzailearen ideiak dira ideia nagusiak garai guztietan; edo, beste modu batera esanda, gizartean botere material menperatzailea ezartzen duen klasea, aldi berean, botere espiritual menperatzailearen jabe da. Ekoizpen materialerako bitartekoak eskura dituen klaseak bere eskura ditu, aldi berean, ekoizpen espiritualerako bitartekoak; hori dela eta, aldi berean, haren menpe jartzen dira, batez beste, espiritualki ekoizteko beharrezkoak diren bitartekoak ez dituztenen ideiak. Ideia nagusiak harreman material menperatzaileen adierazpen ideala besterik ez dira.

ALIENAZIO EKONOMIKOA

Kapitalismoan erabakigarriena den alienazioa dugu ekonomikoa. Honen arabera, giza talde bi ditugu funtsean, gizateria bitan dago bereizirik: jabeak eta langileak. Egoera erreal bidegabea iraunarazteko pribilegiatuek darabilten ideologia Ekonomiaren Zientzia da (Adam Smith, David Ricardo). Honek dioenez, alienazio ekonomikoa gainditzea eta bizitza ekonomikoa piztea soilik da bideragarri jabetza pribatuaren instituzioa bermatuz. Arazoa gainditzea, adostasuna, ugazaben bozeramaile intelektualen esanetan, merkatu-askatasunaren bidez lortuko da. Marxen ustez, hori gezur interesatua da, noski, zinez dakarrena langileen esplotazioa baita.

a-Langilearen miseria. Zenbat eta gauza gehiago ekoitzi, are gauza gutxiago izan ditzakete langileek, eta are handiagoa da haren produktua den kapitalarekiko duten menpetasuna. Lan egiteak deshumanizazioaren itxura hartzen du, hainbeste non langileak beren errealitateaz gabetuta aurkitzen diren, gosez hil arte. Bizitzeko beharrezkoak diren gauzez gain, lanerako diren gauzez gabetuta daude langileak.

b-Langileak ekoitzirikoa, langilearentzat arrotz. Langilea hainbat pobreago da, zenbat eta aberastasun gehiago sortzen duen, zenbat eta gehiago handitzen den haren ekoizpena indarrez eta kopuruz. Langilea salgai bihurtzen da; hainbat salgai merkeagoa, zenbat eta salgai gehiago ekoizten dituen. Gauzen munduak gero eta balio handiagoa du, eta giza munduak, berriz, harekiko zuzeneko proportzioan, gero eta balio txikiagoa. Lanak ez ditu salgaiak soilik sortzen; bere burua ere sortzen du, eta langilea ere bai, salgai gisa.

Lanak ekoizten duen objektua, ekoizkina, aurrez aurre jartzen zaio langileari, izaki arrotz bat balitz bezala, ekoizlearengandik bereiz dagoen botere bat balitz bezala. Lanaren fruitua objektu batean finkatutako lana da, gauza bihurtua; lanaren objektibazioa da ekoizkina. Lanaren egikaritzea da haren objektibazioa. Lanaren egikaritze hori langilearen desegikaritzea bihurtzen da ekonomia politikoaren fasean: objektibazioak objektua galtzea eta harekiko morroi bihurtzea dakar.

Langilea bere lanaren bidez sortutako ekoizkinarekin objektu arrotz bat balitz bezala erlazionatzen da.

c-Lana besterentzea, lanaren alienazioa. Lana besterentzeak, lana alienatzeak, esan nahi du, lehenik eta behin, lana langileaz kanpoko dela (hau da, langilearen izatearen barnean ez dagoela), eta langileak lanean ez duela bere burua indartzen, baizik bere burua ukatzen. Langilea ez da zoriontsu sentitzen, zorigaiztoko baino. Ez du energia fisiko eta espiritual askea garatzen; aitzitik, bere gorputza hilduratu egiten du, eta bere espiritua, hondatu. Horregatik, langilea lanetik kanpo baino ez da sentitzen bere baitan; lanean bertan bere baitatik kanpo sentitzen da. Lanean ari ez denean dago eroso; lanean ari denean, ez. Haren lana ez da, beraz, borondatezkoa, behartua baizik, gatibu-lana. Horregatik, ez da behar baten asetzea, baizik eta lanetik kanpoko beharrak asetzeko bitarteko hutsa. Lana langileari arrotza zaiola nabaria da, ez hertsapen fisikorik ez bestelakorik batere ez dagoen bezain laster izurritik bezala ihes egiten baitu langileak lanetik. Langileaz kanpoko lana, gizakia besterentzea eragiten duen lan hori, autosakrifiziokoa da, aszetismoko lana. Azken batean, langileak garbi ikusten du lanaren kanpokotasuna, lana ez baita berea, beste norbaitena baizik, eta hartan dagoenean ez baitagokio bere buruari, beste norbaiti baizik. Erlijioan, giza fantasien berezko jarduerak (giza adimenaren eta giza bihotzaren jarduerak, alegia) eragiten du gizakiarengan, jainkoaren edo deabruaren jarduerak, baina edonola ere jarduera arrotz bat balitz bezala. Eta langilearen jarduera ere, halaxe, ez zaio berezko langileari. Beste bati dagokio; nork bere burua galtzea da.

-Eskaintzaren eta eskariaren legea, gainprodukzio-krisiak, kapitalismo espekulatzailea. Eskaintzaren eta eskariaren legeak azaltzen ditu gainprodukzioak eraginiko krisi ziklikoak

“Merkatu krisialdien aldizkako itzulerek gizarte burges osoaren iraupena era gero eta mehatxagarriagoz planteatzen dute. Merkatu krisi bakoitzak, ekoitziriko produktu pila birrindu ez ezik, honez gainera sorturiko ekoizteko indarrak berak ere suntsitzen ditu aldiro. Gizartearen gainera beste edozein garaitan zentzugabea irudi zukeen izurritea erortzen da: gehiegizko ekoizpenaren izurritea. Gizartea, bat-batean, basakeria egoera iragankorrean amildurik gelditzen da; goseak eta suntsitze-guduak bere bizimodurako bide guztiak kentzen dizkiola esan liteke; industriak eta merkatalgoak porrot eginik dirudite. Eta zergatik? Gizarteak zibilizazio handiegia duelako, bizimodurako baliabide gehiegi duelako, industria eta merkatalgo handiegiak dituelako. Berak dituen ekoizteko indarrek ez diete burges zibilizazioari eta jabego burgesaren harremanei mesederik egiten.

Harreman burgesak estuegi bihurtu dira beren barnean sorturiko aberastasunak eduki ahal izateko. Ordea, nola gainditzen ditu burgesiak krisi hauek? Alde batetik, ekoizteko indar pila bat nahitaez ez birrinduz; beste aldetik, merkatu berriak konkistatuz eta zaharrak hobeki esplotatuz. Eta nora darama horrek? Are krisialdi gogorrago eta orokorragoak prestatzera eta horietatik ihes egiteko bideak urritzera.”

Alderdi Komunistaren Manifestua, 1848

-Kapitalismo industriala, gainbalioaren teoria, D M D’

1-Marxek kapitalismo industrialeko gainbalioa azaldu nahi du, ez finantza- kapitalismo espekulatzailearena

2-espekulazioan gertatzen den irabazia eskaintzaren eta eskariaren legeak azaltzen du; irabazi hori dirua eskuz aldatzera mugatzen da

3-aitzitik, kapitalismo industrialean, burgesa aberastu egiten da, bide batez herri osoa ere aberastuz: trenbidez betetzen du lurraldea, eta abar

4-erabilera-balioa (merkantziaren kontsumoa) eta truke-balioa (salneurria)

5-kapitalistak erosi egiten du langilearen lan-indarra, beste merkantzia bat bailitzan: truke-balioaren arabera erosten du lan-indarra

6-merkantziaren balioa bertan mamituriko batez besteko lan-denbora sozialari dagokio

7-kapitalismoaren formula: D M D’ (D dirua; M merkantzia; D’ lehengo dirua gehi gainbalioa)

8-D M D’ ekuazioari dagokion merkantzia bakarra langilearen lan-indarra da. Lan-indarrari dagokion truke-balio zuzena langilearen soldata da

9-24 orduko lanaldiari dagokion soldata bat etorriko da beste langile batzuek behar izan duten batez besteko lan-denborarekin, langileak kontsumitu beharko dituen merkantziak fabrikatzeko, 24 ordutan bere lan-indarrari eutsi ahal izan diezaion; soldata hori, lan-indarra den merkantziaren truke-balioa, izango da, demagun, 60 euro

10- jo dezagun 60 euro dagozkiola 6 orduko lanaldi sozialari, alegia,  beste langile batzuek 6 ordu behar dituzte fabrikatzeko gure langileak bere lan- indarrari eutsi ahal izateko 24 ordutan kontsumitu behar dituen merkantziak; baina, behin 6 orduko baliokidea erosita truke-balioan, kapitalistak lan eginaraz diezaioke 12 orduz, eta kasu horretan 6 orduko etekina irabaziko du

11-horra gainbalioa, D M D’ formula: burgesak langilearen lan-indarra erosi du, 60 euro; demagun 6 orduko lanaldiari dagozkiola; langileari lan eginarazten dio 12 orduz; lan horri esker 120 eurori dagozkion merkantziak egiten dizkio eta halatan 60 euroko gainbalioa sakelaratu du

12-langilearen lan-indarra da merkantzia bakarra zeinaren kontsumoak, hau da, erabilera-balioak, truke-balioa emendatzen duen. Langilearen lan-indarra kontsumitzea da langileari lan eginaraztea, merkantziak ekoitzaraztea, balioa eta aberastasuna sorraraztea.

13-langileak aberastasun gehiago sortzen du kontsumitzen duena baino. Lan gehiago egiten du, bere lan-indarrari eutsi ahal izateko 24 ordutan kontsumitu behar dituen merkantziak fabrikatzeko beharrezkoa dena baino. Horrela aberasten da kapitalista aldi berean mundua ondasunez hornituz.

14-kapitalistak merkantzia bitxi hori erosi du, zeinaren kontsumoak balioa sortzen duen: langileak balio gehiago sortzen baitu, diru gehiago, lan horren truke ordaintzen zaiona baino. Berak egingo duen lana baino gutxiago egin beharko dute beste langileek, 24 ordutan kontsumitu beharko dituen merkantziak fabrikatzeko.

15-gainbalioaren teoria lehergailu bat da. Luc Ferry bezalako liberalentzat ere zuzena eta egiazkoa da, justua; Marxek ez du eskaintzaren eta eskariaren legea ukatzen; arazoa da eskaintzaren eta eskariaren legeak ez duela kapitalismoa azaltzen, kapitalismo industriala, enpresaren mundua; espekulazioa baino ez du azaltzen

16-gainbalioaren teoriaren ondorioak mila bider sakonagoak eta ahaltsuagoak dira eskaintzaren eta eskariaren teoriarenak baino, edo gainprodukzioaren krisien analisiak baino, liberalentzat aski ahula baita. Hemen benetan erakusten da kontraesanez josia dela kapitalismoa, eta lehertu beharra duela. Kapitalismoaren kontraesanen benetako analisi bat dugu. Saia gaitezen: sistema kapitalista hori garatzen bada, Marxen ustez, kapitalismo horrek ezinbestez sorraraziko du oraingo honetan ez mekanikoki, burdinazko saihestezintasun batez, komunismoa; baizik eta  klase borroka.

17-alegia, boluntarismoan eta militantismoan gaude, fatalista ez den historiaren filosofia batean. Ez gaude honezkero historiaren filosofia automatiko batean, Marxen esaldi ikaragarri hark adierazten zuena: iraultzak sortzen dira naturako metamorfosiak erabakitzen dituen ezinbestekotasun berberaz, kataklismo naturala era mekanikoan sortzen den bezala. Aldiz, aurrerantzean giza borondateari dagokion historia batean sartuko gara, gatazka sozialen historia, klase borrokarena, eta iraultza ez goxo baizik bortitzarena, Robert Owenena ez bezalakoa.

18-behin jendetza itzelak proletarizatu eta txirotu ondoren, behin kapital asko pilatu ondoren, ez dira gelditzen monopolio handiak baino. Azken batean, komunismoa mugara igarotzea da, eta bortxa ezinbesteko gertatzen da. Eskaintzaren eta eskariaren arabera genbiltzanean aski zen desjabetzea eta nazionalizatzea, ez zen derrigorrezkoa bortxaren erabilera. Aitzitik, bigarren hurbilketaren arabera, gainbalioaren hurbilketaren arabera, beharrezkoa izango da iraultza bortxazkoa.

Gainbalioaren teoriaren ondorio batzuk

1-Klase-borrokaren arabera erabakiko dira soldata eta lan-denbora, arazo historiko eta morala baita soldata eta lanaldia finkatzea, ez dago inon idatzia

2-Sindikalismoaren sorrera. Langileek antolatu beharra daukate, indartsu agertzeko ugazabekin soldataz eta lanaldiaz eztabaidatzeko orduan

3-Zer izango da horrenbestez iraultza komunista?

a) Jabetza pribatua suntsituko du, pribatua herriari itzuli, kolektibizatu

b) Eztabaida: norentzat izango da desjabetutakoa? Estatuarentzat ala autoeratutako langile-kontseiluentzat? Nork kudeatuko du gainbalioa?

c) Gainbalioa birbanatu egingo da. Baina nola, Estatu-kapitalismo baten arabera, D M D’ari eutsiz? Ala komenigarriagoa da deshazkundea?

4-Marxek “gainbalio erlatibo” deritzona: zientzien eta tekniken aurrerakuntzari esker kapitalistak, langileen aurkaritzarik eta gatazkarik gabe, gainbalioa emenda lezake

IRAULTZA KOMUNISTA: ASKAPENERAKO BALDINTZA

-Iraultzan, proletarioek ez dute galtzeko ezer, beren kateak izan ezik

“Komunistek ez dute gogoko beren iritziak eta xedeak ezkutatzea. Zabal-zabalik aldarrikatzen dute, beren helburuak lortzeko, aurreko gizarte-ordena osoa gogorki amilarazi behar dela. Ikara bitez klase nagusiak iraultza komunistaren aurrean! Proletarioek ez dute hor galtzeko ezer, beren kateak izan ezik. Irabazteko, mundu osoa dute.

Herrialde guztietako proletariook, elkar zaitezte!”

Alderdi Komunistaren Manifestua, 1848

-Iraultzak gizarte komunista ekarriko du:

-klase sozialik gabeko gizartea

-esplotazioaren amaiera

-beraz, ez da Estatuaren beharrik izango, Estatuak klase zapaltzailearen agintaritza iraunaraztea baitu helburu nagusi

-hiritar bakoitzak bere ahalmenaren araberako lana eskainiko dio kolektibitateari, eta kolektibitateak atzera hiritar bakoitza bere beharren arabera hornitu eta babestuko du

-alienazioa gainditzea eta gizakia errealizatzea, gizarte bidegabeak beharrik gabe itorik dauzkan giza ahalmenak azkenik mamitzea

a) Bizitza:

-Jaio eta bederatzi egunen buruan ama hil; masokismoa, erru sentimendua; Europan barrena, Madame de Warens (tutore eta maitale, Rousseauk “maman” deitzen zion); umezurztegia, entziklopedistak, paranoia, istripua; azkenik, zoriona gizakiengandik urruti, landarez inguratutako bakardadean

b) Liburu batzuk:

-Zientziei eta Arteei buruzko diskurtsoa: aurrerapen teknikoak jendea zintzotasunetik urrutiratu eta ohiturak usteldu. Laura Sligo

-Gizakien arteko desberdintasunaren jatorriari buruzko diskurtsoa: jabetza pribatuak hautsi zuen gizakiaren zorion naturala; bestalde, giza askatasuna bat dator giza malurarekin: gizakiongan, instintua ase eta itzali ondoren ere, gogoak badirau

-Eloisa Berria: best-seller itzela, amodiozko gutun-eleberria; Saint-Preux Julie-ren irakaslea da; Julie amorosten zaio; oso handia den arren bien arteko adin-aldea, eta Saint-Preux kosta ahala kosta ahalegintzen bada ere datorkiola sentitzen duen maitemintzea eragozten, Saint-Preuxek eta Juliek izugarri maiteko dute elkar, baina sekretuan; halako batean, Saint-Preuxek erbestera joan beharko du, eta elkarri idatziko dioten gutunek osatuko dute eleberriaren muina; zenbait urteren buruan, Julie beste gizon batekin ezkonduko da, baina egun batean aitortuko dio bere bizitzan ez duela benetan maitatu Saint-Preux baino; azkenik, irakaslea erbestetik itzulitakoan, pasioari ukoan eta sublimazioan aurkituko dute bi protagonistek maitasun-zoriona

c) Gizarte-Hitzarmena, gizalegezko herrigintza:

-Rousseaurentzat, gizakia ona da berez eta libre jaio zen. Ordea, orain arte ezagutu ditugun gizarte guztiek usteldu eta gaiztotu egin dute, eta kateatu.

-Ba ote dago jendartea antolatzea, gizakiaren berezko bihotz onari eta askatasunari atxikitzeko moduan? Edo beste gizakiekin elkartzeak ezinbestez dakar gainbehera etikoa?

-Irudikagarria da jendarte zuzen eta libre bat.

-Rousseauk askatasuna ipintzen du ororen buru. Hobe miseria, makurtzea baino: herri zapalduaren lehenbiziko betebeharra, katea haustea da, indarra ez baita eskubidea. Hitza herriari eman behar zaio eta beti aldarrikatu askatasuna.

-Edozelan ere, Rousseaurentzat askatasuna ez da grinen arabera jardutea, baizik herriak bere buruari era zuzenean eman dion legeari obeditzea.

-Legea ez betetzeagatik zigortzen zaituztelarik, libre izatera behartua zara, zeure benetako nahimenaren pean kokatua.

-Nork bere nahimena baduela onartua dago oro har. Hitza bederen hortxe dago. Baina gizabanakoari lotua beti ere. Rousseaurentzat, aldiz, herria ere nahimenaz hornitua da: nahimen orokor honek beti nahiko luke onena herri osoarentzat.

-Hezkuntzaren helburua, halatan, banakoaren interes partikularra guztien interesarekin adostea litzateke.

-Eta zintzo izatea, erabakiak hartzerakoan norberaren gurariak alde batera utzi eta herriaren interesak aintzat hartzea.

-Sarritan bozketaren emaitza ez dator bat nahimen orokorrarekin. Bat etorriko lirateke beti, baldin botoa ematerakoan hiritar bakoitzak bozketa-gaiaz informazio guztia balu, eta talde partikularren eraginik ez balego.

-Talde partikularrek beren interesak dituzte, orokorrak talde diren heinean, baina partikularrak herri osoari dagokionez.

-Ez da harritzekoa filosofia politikoaren funtsa, Rousseaurena eta beste guztiena, agintea mugatu, kontrolatu eta zilegi bihurtzeko moldeen bilatzea izatea. Rousseauk garbi nabaritzen du agintearen bila dabiltzanen bultzatzaile nagusia ez dela "herria zerbitzatzea" edo antzeko aingerukeriaren bat, baizik eta "agintzeko plazera". Maitasuna falta denean bilatzen da boterea.

-Rousseaurentzat, giza talde bat herri bilakatzen duena gizarte hitzarmena da; honen arabera, mosketarienean bezala, bakoitzak herriari duen guztia ematen dio, ordainez guztia atzera bakoitzarena bilakatuz. Baina gizarte hitzarmenik gabe ez dago herririk. Eta zenbat oinarrizkoagoa hitzarturikoa, hainbat zabalagoa beharko du izan haren onarpenak.

-Subiranotasuna herrian datza, herriak beti behar du bere hitza adierazi; eta adierazpen hori legean mamitzen da. Legearen aurreko berdintasuna, baina, berdintasun ekonomikorik gabe, ez da iruzur hutsa baizik. Nolanahi ere, demokrazia hiritarrak legea bere senti dezan da funtsean.

-Haatik, legea hiritarrek sortua (eta betea, noski) behar izate hori, Rousseauk aldarrikatua, gaiztotu egiten du hainbat eta hainbat legeren bete ezinak, sorkuraz gainera, eta ez menturaz. Honek etsipena eragiten du herritarrengan, eta legez kanpoko jokabideetara bultzatzen du.

-Aurrena, Borgesen poema bat, “Spinoza”:

Las traslúcidas manos del judío
labran en la penumbra los cristales
y la tarde que muere es miedo y frío.
(Las tardes a las tardes son iguales.)

Las manos y el espacio de jacinto
que palidece en el confín del Ghetto
casi no existen para el hombre quieto
que está soñando un claro laberinto.

No lo turba la fama, ese reflejo
de sueños en el sueño de otro espejo,
ni el temeroso amor de las doncellas.

Libre de la metáfora y del mito
labra un arduo cristal: el infinito
mapa de Aquel que es todas Sus estrellas.

-Ura uretan lez geunden paradisuan gainerako animaliekin, orainaldi betean, senezko oharkabetasunean. Piztiak nekez sentitzen du bere burua garaiz kanpo. Egotzia izanak egiten ei du gizakia gizaki. Spinoza, hortaz, hiru bider izan zen gizaki: aurrena, gizaki izaki, paradisutik egotzia izan zelako; bigarren, judu, eta beraz edonondik kanporatua (arbaso marranoak Inkisiziotik ihesi kokatu ziren Holandan); eta, hirugarren, juduek berek ere sinagogatik bota zuten.

-Spinozak arazo latzak izan zituen Espainiarekin. Bere arbasoek penintsulatik alde egin behar izan zuten, juduen aurkako giro itogarri hiltzailetik ihesi. Ordea, Inkisizioak mugetatik kanpo ere zelatariak bidaltzen zituen erbesteratuak kontrolatzera. Miguel Perez de Maltranilla kapitainak 1656an eta Tomas Solano lekaide agustindarrak 1659an txosten bana erakutsi zuten Madrilen, Spinozak Amsterdamen lagunekin zerabiltzan elkarrizketen berri emanez: arimaren hilezkortasuna zalantzan jartzen omen zuen, zeharkatua zuen ateismoaren muga.

-Filosofo baten bizitza heriotza-zigorraz amaitzea ez da oso bitxia (Sokrates, Bruno). Baina hilketa-saio batez eta anatema ikaragarri batez hastea, bada. Spinozari fanatiko batek labankada bat jo zion Amsterdameko kale-kantoi ilun batean. Hil arte gorde zuen soingaineko arrakalatua, oroitzeko gizakiek ez dutela beti egia maite. "Caute" zuen Spinozak ikurritz, "habil tentuz".

-Honatx hogeita hiru urte zituela sinagogatik bota zutenean irakurri zioten anatema maranatharen pasarte bat: “madarikatua bedi egunez eta gauez,  Jaunak ez du egundo barkatuko, suntsitu egingo du Jaunak haren izena, inork ezingo du harekin komunikatu, ez hitzez ez idatziz, ez harekin gela berean egon, ez hark idatzirikorik irakurri.”

-Hiru anatema mota erabiltzen zituzten sinagogan, eta hirugarrena zen maranatha delakoa, gogorrena. Maranatha hori arameozko hitza da, eta esan nahi du "datorrela Jauna"; San Pablok darabil. Beraz, "anatema maranatha", guti goiti beheiti: datorrela Jauna bekatari honi anatema ezartzera.

-Arazo pilo bat izan zuen bere liburuak argitaratzeko orduan. Zenbait gizajo bizirik erre zuten, Spinozazale izate hutsagatik. XVIII. mendean “spinozazale” izendapenak irain bat izaten jarraitzen zuen, “ateista”ren pareko.

-Harrigarri egiten da hori guztia, zeren Spinoza, osasun eskasekoa beti, lagunik apalena baitzen. Ospeari muzin egin zion. Uko egin zion Unibertsitatean irakasteko eskaintza bati. Ez zuen gura dohatsutasuna lortzeko bideez lasai hausnartu baino. Leiarrak lantzea eta leuntzea zuen lanbide: betaurrekoak, mikroskopioak, teleskopioak. Aditurik zorrotzenek bikaintasuna aitortu zioten zeregin horretan. Tuberkulosiak jota hil zen, 44 urte zeuzkala, leiar-hautsa biriketan sartzearen ondorioz.

-Pozaren eta egiaren bila, betiko inkisidoreekin egin zuen topo. Ezin izan zuten eraman Jainkoa Naturarekin identifika zezan, ezeztaturik gelditzen baitzen mundutik berex mundua une jakin batean sortzen duen Jainko pertsonala, Jainko epailea.

-Gainera, Spinozak Unibertsoaren xedetasuna ere ezeztatuko du, alegia, dagoena Adimen Onberaren batek gizakia helburu taxutu duelako ustea. Hori giza proiekzio hutsa duzu. Unibertsoa ez zen gizakiarentzat egin. Spinozak antropokeria teleologiko hori desestali zuen: guk etxeak eta tunelak helburu batekin egiten ditugunez, suposatu izan dugu Unibertsoak ere baduela Egile bat eta helbururen batekin egingo zuela Bere Obra. Ikuspuntu hori bat letorke Jainkoaren trebetasun zintzoa goraipatuko lukeenarekin gizakioi sudurra emateagatik, gainean betaurrekoak kokatu ahal ditzagun.

-Spinozaren etsaiek ezin izan zuten jasan pozaren aldarrikapena eta edozein tristura mota tenteltzat jotzea: kristauek umiltasuna, itxaropena, errukia, damua, bertutetzat zituzten, sufrikarioa eta martiritza santubidetzat; Spinozarentzat, berriz, txarrak dira, geure jarduteko ahalmena ahultzen baitute.

-Era berean, ezin izan zuten gorputzaren eta arimaren erabateko paralelotasuna onartu. Spinozarentzat, gorputza pizteaz batera bizkortzen da arima, eta alderantziz; aldiz, kristauentzat, zenbat ahulago gorputza, hainbat hurbilago arima Jainkoarengandik: hortik zilizioa, baraua, gurarien hildura, berezko grinak bekatu bilakatuak....

-Spinozarentzat, Jainkoak, Natura mugagabeak, infinitu atributu ditu. Guk ez ditugu ezagutzen bi baizik: pentsamendua eta hedadura (espiritua eta materia, arima eta gorputza). Bi atributu horiek paraleloak dira: pertsona bat, esaterako, ager dakidake pentsamenduaren atributuaren arabera (arima); edo hedaduraren atributuaren arabera (gorputza). Izaki oro da Jainkoaren modu bat, Jainkoaren modifikazio bat, Jainko infinitua bere moduan barnebiltzen eta adierazten baitu. Dena da Jainko. Einstein Spinozazalea zen.

-Betiko inkisidoreek, azkenik, ezin izan zuten zigor barik utzi Bibliaren irakurketa kritiko eta zentzuzkoa, Biblia historialari gisa interpretatzea, ez teologo gisa. Biblia ez zuen Jainkoak idatzi, baizik interesak zituzten gizaki zehatz batzuek, une historiko jakin batzuetan. 

-Spinozarentzat, pozak zabaldu egiten gaitu, geure jarduteko ahalmena, eta hunkituak izatekoa, sendotu egiten baititu; tristurak, ostera, jarduteko ahalmena ahuldu egiten digu, geure baitan hertsi. Bat datoz Spinoza eta euskara: hertsi, itxi, etsipen.

-Beraz, ona izango da bozkarioa dakarkidana, tristatzen nauena txarra. Esperimentatu beharra dago: zenbait jende, elikadura, liburu ondo dagokio naizenari, indartzen baitu: halakoen kontaktua bilatu behar. Txarto konektatzea ez da inoren errua, baizik arazo fisiko-kimiko bat. Lasai, jo eta pasa. Edozelan ere, tentela da topaketak zoriaren esku uztea, bizitza komeni ez zaizkizun pertsona, janari edo telesailekin igarotzea.

-Askoz ere onuragarriagoa zaio gizakiari pozaren bidea baretsu erakusten saiatzen dena, ezen ez errieta, iseka, erantzuki egiten dion edozein eratako apaiza: gizatxar izan behar, besteren ezina irainez larriagotzeko. Betor hortaz bizitza edertu, alaitu eta aberastu egiten duen guztia; baita noski gorputzari atsegin ematen diona ere.

-Ez baitaki inork zein den gorputzaren ahalmena. Arimak liluratu ditu kristauak, baina Spinozarentzat enigma, ikergai interesgarria, gorputza da: bere zirrikitu ugariekin, nekadura eta pozaldi arraroekin, atal misteriotsuekin, esperimentatu beharko genuke eta eskarmentuaren bidez ikasi.

-Maitatzeak hobetu egiten gaitu. Dena den, maitasuna onuragarriagoa zaio  maitaleari maiteari baino. Izan ere, maitasunik ederrena maitatua izatea itxaroten ez duena da. Baina gizakiok ordainez maita gaitzaten bilatzen ohi dugu.

-Edozelan ere, maiteak alde egin diezaguke. Orduan piztuko den gorrotoa hainbat bortitzagoa izango da, nola sakona lehengo maitasuna. Beste batekin alde egiten badu, gainera, jelosia sortuko da. Orduan, maite ohiarenganako gorrotoari maitale berriarenganako bekaizkeria erantsiko zaio, geuretzat gura dugunaz gozatzen baitu. Spinozak dio, oro har nahiko lasaia den autore batengan arreta deitzen duen pasarte batean, maitearen lotsari eta isuriak maitale berriarenekin nahasirik irudikatzeak areagotu egiten duela jelosia.

-Gizakiaren funtsa ez da arrazoia, baizik desira. Eta giza desirak imitazioz funtzionatzen du, ez dugu gure kabuz eta bakarka desiratzen. René Girarden aitzindari duzu Spinoza: soilik desiratuko dugu besteren batek desira duela edo lezakeela sentitzen duguna. Ez dago erabat autonomoa litzatekeen desiratzailerik. Ez dago aurrena bikotea eta gero jelosia piztu lezakeen bestea, hirugarrena, sarkina, bikoteari kanpotik iristen zaiona: hirugarren hori bikotearen osagai baita berez, bikotea osatzen den unetik beretik edo lehenagotik.

-Gorrotoak gorrotatzaileari egiten dio batik bat kalte. Gorrotaturikoa suntsitzeak eragiten dion poza, tristuraz nahasia da. Eta gorrotoak bultzaturik etsaia garaitu eta menderatzea ez da garaipen aratza, tristuraz zipriztintzen baitu guztia.

-Maitasuna indartsuagoa da gorrotoa baino, eta maitasunak osotoro garaitu duen gorrotoa maitasun bilakatzen da. Eta maitasun berri hori, aurretik gorrotorik izan ez balitz baino sendoagoa da.

-Norberaren baitatik eraikirikoak gehiago balio du kanpotik jasorikoak baino. Maitasun arrunta, poza den heinean, ona da; baina pasio denez, txarra da, pasibo bilakatzen baikaitu, maitearen mendean jartzen. Hobea da nork bere baitan aktiboki pizturiko sugarra, besterenetik hartua baino. Kontua ez baita erantzutea, sortzea baizik; ihardukian indarra xahutu beharrean, geure ahala bildu eta geure burua artistikoki eraikitzea, kanpokoari horrenbeste begiratu gabe.

-Spinozaren ustez, izan ere, alferrik da sumintzea; alferrik dagoena deitoratu edo iraintzea. Ez endelegatzeak bultzatzen gaitu moralizatzera. Spinozaren xedea unibertsoa ulertzea da. Dagoena ulertzea bere nahitaezkotasuna ezagutzea da, kausa-ondorioen ezinbestea. Eta Spinozarentzat, Artzerentzat bezala, asko dakienak asko maite du, eta asko maite duenak asko daki. Dohatsutasuna, hortaz, betegintzarre osoa, dagoen guztia ulertzeaz batera maitatzea da, helburu eder bezain zaila. Baina merezi omen du. Animo neska-mutilak!

-Amaitzeko, Borgesen beste poema bat, “Baruch Spinoza”:

Bruma de oro, el Occidente alumbra
la ventana. El asiduo manuscrito
aguarda, ya cargado de infinito.
Alguien construye a Dios en la penumbra.

Un hombre engendra a Dios. Es un judío
de tristes ojos y de piel cetrina;
lo lleva el tiempo como lleva el río
una hoja en el agua que declina.

No importa. El hechicero insiste y labra
a Dios con geometría delicada;
desde su enfermedad, desde su nada,

sigue erigiendo a Dios con la palabra.
El más pródigo amor le fue otorgado,
el amor que no espera ser amado.

Zulueta fue detenida junto a los también letrados Jon Enparantza y Iker Sarriegi en 2010, acusados de formar la estructura «Halboka», que en euskera significa «Rompiendo los muros, pronto los luchadores a la calle».

-Politeista (Epikuro), panteista (Plotino, Spinoza), teista (San Agustin), fideista (Tertuliano, Montaigne), deista (estoikoak, Voltaire, Kant), agnostiko (Hume, Darwin), ateo (Marx, Nietzsche, Freud, Sartre, Zizek, Onfray)  

-Grekoentzat: unibertsoa betierekoa da, ezer ezin da ezerezetik sortu; kristauak: une jakin batean Jainkoak mundua ezerezetik sortu zuen, nahi izan zuelako: mundua ez da beharrezkoa, baizik eta kontingentea, ez da ezinezkoa ez izatea

-Grekoentzat, giza denbora ere funtsean biribila, ziklo naturala, errepikatzea; estoikoen ekpirosisa; aldiz, kristauek denbora natural biribilean giza denbora historikoa txertatzen dute, gezia, historia beti berria

-Grekoentzat, ez dakielako jokatzen du gizakiak txarto; kristauentzat, berriz, berez delako bekatari du gizakiak gaizkirako joera (eta bihotz oneko tentela zeruan sartuko da, bere adimen indartsua txarrerako darabilena ez bezala)

-Kristauak agertu zirenean, grekoen artean Jainkotasunaren irudi nagusia estoikoena zen: Jainkoa unibertsoaren harmonia da, kosmosaren ordena logikoa

-Jainkoaren definizio kristaua, berri-berria: “Hasieran hitza zen (“logos”) eta logosa haragi bilakatu zen” (San Juan, lehenbiziko esaldia); erromatarrak harri eta belarri: gizon bat da Jainkoa, Palestinako arotz bat? Gure enperadorea balitz, bederen…

-Kristauen Jainko ahula, negar egiten du, gurutziltzatu behar duten arren ez du bere burua defendatzen, bere burua abandonatua sentitzen du: San Pauloren hitzetan, eskandalua juduentzat, eromena grekoentzat

-Fede umila arrazoi harroaren aurka (San Agustin); arrazoia, fedearen zerbitzari; filosofia erlijioarena

-Arrazoiaren erabilera berria: batetik, parabolak eta oro har idazki sainduak artez ulertzeko (hermeneutika); bestetik, zientzia bultzatzeko, naturaren distiran jainkotasunari antzemateko (Galileoren aurkakoa ez da Elizak Historian erakutsi duen jarrera bakarra: Ratzinger: zientziak Jainkoarengana garamatza)

-Eskolastika: filosofiak bizimodu izateari utziko dio eta ikasgeletara erretiratuko da: kontzeptuen azterketa teologiko intelektual izatera mugatuko da aurrerantzean

-Aristotelesentzat, bertutea talentu natural potentzialen mamitzea da; tentuz haatik: “begi bertutetsua” eta “belarri bertutetsua” ere aipatzen ditu, distantzia berdinera muturreko miopiatik eta hipermetropiatik edota gorreritik eta galbaherik ezetik; edota zaldi bertutetsua

-Aristotelesentzat, bertutea dohain natural bat gauzatzea da; aldiz, kristauentzat bertutea naturaren aurkako borroka da funtsean; naturak batetik alferkeriara garamatza (alferkeria da bizio ororen ama, kristau inspirazioko esaera; aristokrata alferren kristau kritika); eta bestetik egoismora; ordea, etika gehienek egoismoa gainditu eta besteen alde jokatzeko eskatzen dute

-Grekoentzat bada hierarkia natural bat eta giza hiriak, giza legeak, politikak eta zuzenbideak, hierarkia natural horren ispilu behar du (Platonen hiru klaseak) 

-Kristauentzat, garrantzitsua ez da herentzia naturalez jaso duzuna, baizik eta horrekin zer egiten duzun; talentu handia txarrerako erabil liteke; eta ez bada lantzen, usteldu egiten da

-Kristauak izango dira lan egiten lehenbizikoak, beren gaitasunak garatu eta gauzatzearren; fraideak monasterioetan galletagintzan; antzinatean esklaboak zituzten, jauntxo feudalek ere ez dute lan egiten; Frantziako Iraultzaren ostean zabalduko da lan egin behar orokorra

-Luc Ferry: grekoen etika aristokratikoa da funtsean; kristau etika berriak, berriz, talentuen parabolan adierazia, humanismo modernoa ekarriko du: giza eskubideetan gauzatuko da eta desberdintasun naturalak orekatzen eta zuzentzen ahaleginduko da; kristautasunaren ondorioz omen ditugu gaur egun duintasunari dagokionez berdintzat Einstein eta atzeratu koitadua

-Etika laikoa; filosofiak, hein batean, erlijioen sekulartze; kristautasunak laikotasunera igarotzea ahalbidetzen du; arazoak, noski: Erdi Aroa aristokratikoa eta oso kristaua da aldi berean; apaiz errefraktarioak Frantziako Iraultzaren aurka, eta iraultzaile asko oso antikristau; F. Furet: bigarren mundu gerraren ostean onartuko dute katolikoek benetan lehenbizikoz demokrazia

-Are, kristautasuna ateismorako bide? (Zizek) Jainkoa gurutzean hil zen, hitzez hitz ulertu behar da: honezkero ez dago Jainkorik; apostoluen taldea, alderdi komunistaren ernamuin

-Kristau probidentzia; estoikoen probidentziarekin haustura; estoikoen Jainkoa itsua da, hotza, bere ezinbestekotasuna onartzea baino ez du estoikoak; aitzitik, Jainko kristaua pertsona bat da, otoitz egin diezaiokezu eta jaramon egingo dizu; kristauen berpizte-promesa arrakastatsua

-Esanguratsua: probidentziaren interpretazio desberdina dela eta, Marko Aurelio enperadoreak, azken estoiko garrantzitsuak, Elizaren lehen guraso San Justinoren heriotza-zigorra izenpetu

-Hiru maitasun: Eros (desira, falta, Sinposioa, Lukrezio); Filía (adiskidetasuna, Aristoteles eta Epikuro, edota Spinozaren maitasuna: poza norbaiten existentzia hutsagatik, atzera maita zaitzaten bilatzen ez duzunean); eta, bereziki kristaua, Agapé (Simone Weil, atzere egin eta erretiratzen den maitasuna, bere burua adierazteari uko egiten diona maitea lasai uzteko, maitasunagatik maitearekin elkartzeri uko egiten diona)

-“Agapé” hitzaren bidez Jesusek arameoz erabiliriko “maitasun” grekora itzultzen ahalegindu ziren, grekoa baitzen garai hartako ingelesa, edo internet; eta “Jainkoa maitasuna da”, edo “maitatu etsaia” ezin ziren “eros” edota “filía”ren bitartez itzuli; agapé, etsaia maitatzeraino iristen den sentimendua, gorroto dizuna maitatzeraino

-Beste hiru ikuspuntu amodioaz: batetik, pasiozko maitasuna, inplikazio afektibo gogorra, Orfeo eta Euridize, tragikoa, beti bukatzen da gaizki (besteak beste, bikotekideetako bat bestea baino lehen hilko delako nahitaez); bestetik, eta ondorioz, estoikoen eta budisten desatxikimendua, monakotzaren laudorioa, ez sufritzearren

-Hirugarren, kristauen iraultza: lotura afektiboaren eta gorputzezkoaren alde; indartsuagoa da maitasuna heriotza baino; gorputz loriatsuen berpiztea; kristau maitasunean, eros eta atxikimendua ere integraturik: bikotekidea Jainkoarengan maite duzu, bikotekidearen zati eternala maite duzu, eta beraz atxikimendua ez da oinaze-iturri, hil ostean iraungo duen aldea maite baituzu; eta gorputzak ere hil ostean iraungo du; Nietzsche gorabehera, katekesiaren araberako kristautasunak gorputzaren maitasuna onartzen du

-Zer gorputz berpizten da ordea, zein adinekoa? Jainkoarengan sakonkien maite izan duzun aurpegia eta irribarrea aurkituko dituzu betierekotasunean, mundualdian gar sakraturik intentsuenarekin maite izan duzun gorputza

-Etsaia maitatu: ez soilik kanpoko pertsona, baizik eta zure baitako kezka, susmoa, errua, beldurra maitatu, oroitzapen mingarriak maitatu, eritasuna maitatu, oztopoa maitatu; inor errudun sentiarazi nahi dizun indar sakratuari: zatozkit nahi izatean, lagun, beti izango duzu nigan txoko abegitsu bat. Maite duzunaz bakarrik baitzara libre

-Deabrua, aingeru eroria; Jainkoak maitasunean elkartzen gaitu eta deabruak, berriz, bereizi; bestalde, deabruak fededunarengan zalantza txertatzen du Jainkoaren promesen sinesgarritasunaz (sugea, Eva, Adan); eliza katolikoa eta deabrua; kontatu gure etxean jazorikoa; exorzismoa Vatikanoan eta Bizkaian

-Psikoanalisia sendatzen ahalegintzen da gizakiari berezko zaizkion durduza metafisikoei erantsiriko soberakin neurotikoak; baina indibidualak dira psikoanalisiak sendatzen dituen fobiak, depresioak, neurosiak, histeriak, paranoiak

-Hala ere, psikoanalisiaren araberako sendatze oso baten ostean ere, hortxe diraute betiko ezinegonak, gizaki guztioi dagozkigunak, esaterako heriotzaren beldurra; horiei egiten diete aurre, zeinek bere bidetik, filosofiak eta erlijioak

-Espiritualtasun laikoaren edo filosofiaren salbabidea autonomoa da: nork bere arrazoimena erabiliz uxa dezake arimako kezka eta oinazea

-Azkenik, erlijioak, ia beti, gizakiari ukoa eskatzen dio bere arrazoiari, bere barrua hustea Jainkoak bete dezan, Jainkoarenganako fedea (fidatzea, konfiantza)

-Kristautasunari kritika: heteronomotasun, proiekzio, fetixismo, opio, mendeku-gose, nihilismo, lilura, neurosi kolektibo, eritasun

AGORA IKUSI

Bartzelonako Liceun izango dugu urtarrilaren 27, 28 eta 30ean eta otsailaren 1, 2, 4, 5, 8, 9, 11, 14 eta 17an, Belliniren La Sonnanbulan Aminarena egiten.

Hara Aminaren aria ospetsua:

http://www.youtube.com/watch?v=v5PxQq2Xdug

Bazirudien Diana Damrauk Gaueko erreginarekin goia jo zuela:

http://www.youtube.com/watch?v=DvuKxL4LOqc

Baina ez al da are barregarri eta harrigarriagoa bikotea Offenbachekin osatzen duelarik?

http://www.youtube.com/watch?v=DvuKxL4LOqc

-Plotino ez da kreazionista baizik eta emanatista: guztia dator Bakarretik, dena dario Lehenari, gizakia bezala harria ere Ongi Infinituaren emanazio da

-Materia ordea itsua da berez, inpotentea, ezin bere kabuz jatorrirantz igo. Hasiera batean, jakintsuak mundu honetatik ihes egin behar du

-Filosofia nostalgikoa da Plotinorena (grekotik dator “nostalgia”, iraganaren mina esan nahi du hitzez hitz): Bata den Ongia dugu sorburu, materian jausi gara, soma sema, eta konbertsioaren bidez arima jatorrirantz igo behar dugu berriro (“epistrofe” deritzo igoerari), Ongiarekin bat egin dezan: Bakarrarekin bat egitean guztia bilakatzen da argi, garden, atsegin, maitasun

-Errealitate maila bakoitzari bizimodu desberdina dagokio

-Behean, sentipenen bizimodua dugu, gozamenari pasiboki eskainia edo bestela gizarte bizitzan aktiboki murgildua

-Gorago, bizitza gogoetatsua: arima bere baitan biltzen da pentsatzeko; hemen arima bere buruaren jabe da

-Igo eta esentzia hilezkorren intuizio zuzena dugu

-Eta azkenik, gogoeta eta intuizioa baino gorago, jadanik ez dago subjektu ezagutzaile eta objektu ezaguturik, bikoiztasun hori ezabatu egiten da, batasuna erabatekoa baita

-Irits litekeen mailarik garaiena da, gailur esanezina: Lehen Ongiarekin kontaktua eta biltzea, estasia; gozamen hutsa dugu, goialdeko gozamen aratza

-Labur: izakien eta bizimoduen artean mailak daude eta gure zeregina da gorputza bridatu eta adimenaren bidez arima gero eta gorago eramatea (aszesia), azkenik Ongia den Lehenarekin zorion perfektuan ezkontzeko

-Libidoa, bizi eta maitasun indarra, sublimatu eta, behin goian, pasiboki itxaron, orgasmo espiritual halako batean desagertu arte, eiakulaziorik gabeko orgasmo neuronal gisako batean

-Jainkoarekin biltze eta Jainkoarengan urtze eta desagertze hori da estasia (hitzez hitz, nor bere baitatik irtetea), eta ezin da berbetan adierazi, zeharo ahazten eta galtzen baituzu zure burua Maitearen altzoan

-Hori dela eta, soilik oroitzapenen bidez aipa liteke

-Oso gutxitan gertatzen da. Plotinok lau bider bizi izan zuen

-Estasiaren funtsa maitasuna da, eta materia bere opakotasunetik askatzen erakusten dizu, estasia amaitu ondoren ere Ongiaren distira izaki guztietan ikusten, behetik gora eta goitik behera. Jakintsuak materia berrerosten daki, edonon hautemanez Ongiaren aztarna. Panteismoa

-Artze: “Ez dakusat besterik Zu baizik/ Zugan ditut denak ikusten/ denak eta dena/ denetan zaitut/ denetan eta denean/ Zu ikusten/ Ez dakusat Zu baizik/ Nola maita besterik!”

-Plotinoren ildotik, mistiko gehienek maitasunaren hizkera erabili izan dute  estasia adierazteko, baina gizonak, esaterako Donibane Gurutzeko, sentimentalagoak izaten dira. San Juanek, Cántico espiritual-en zein Noche oscura-n femeninoan dihardu bere buruaz, bere arima emaztegaia da, eta bere burua pasiboki abandonatzen du Jainko maskulinoaren etorreraren zain. Llama de amor viva-n, “rompe la tela de este dulce encuentro”ko tela hori himena da, ezta?

-Emakume mistikoak, berriz, kañeragoak izaten dira, askoz ere sexualagoak, eta bero-bero jartzen dituzte psikoanalistak

-Santa Teresaren intziriek, adibidez, ile kizkurreko aingeru ezin ederragoak bere urrezko dardoa erraietan sartzen diolarik: "Veíale en las manos un dardo de oro largo, y al fin del hierro me parecía tener un poco de fuego. Este me parecía meter por el corazón algunas veces, y que me llegaba a las entrañas. Al sacarle, me parecía las llevaba consigo, y me dejaba toda abrasada en amor grande de Dios. El dolor era tan fuerte que me hacia lanzar gemidos, mas esta pena excesiva estaba tan sobrepasada por la dulzura que no deseaba que terminara.”

-Edota Alexandrina da Costa portugaldarra: "Entonces el Señor me honró y me introdujo su tubo de amor, su tubo que derrama miel, y confeccionó una pomada con la materia de su corazón y ahuyentó los dolores de mi pecho usándola como bálsamo”  

HIPATIA (Agora ikusi aurretik)

-Hipatia, filosofo baten alaba, Plotinoren jarraitzaile izan zen, neoplatoniko, eta baita aszeta ere, maisua legez; diotenez, birjin hil zen, filosofo batekin ezkondu zen arren. Sexuaren gaineko Hipatiaren jarrera ilustratzeko pasadizo hau kontatzen dute: dizipulu batek aitortu zion maiteminduta zeukala, eta Hipatiak bere hilekoaren odolez bustitako zapi bat bota zion: “honetaz zaude maiteminduta, eta ez da batere ederra.”

-Pentsalari librea, matematikari eta astronomo argia, planeten orbita eliptikoa aurreikusi zuen, nahiz eta garai hartan biribiltasuna hartzen zen perfekzioaren ikurtzat. Jakintsu independente izateari eutsi nahi izateagatik kristau fanatiko taldexka batek harrikatu, zatitu eta  dandarrez eroan zuen Alexandrian barrena. Hilketa Elizako agintariek bultzatu zuten.