Garagoittiko Orakulua

Oiñ arte ziharka baiño aittatu ez badogu be, gure umeclastia ikastaro honetan (1,5 kredituko balixokua Umegogía Fakultatean), autoestimua neurri barik harrotzian balixua azpimarrauko dogu gaur. Barrakeruan algodoia lez gura dogun tamaiñua emon bageinkixo... zergaittik konformau 10 litroko harrotasun dosisakin, 50ekua eskura badakagu?

“Arte” morokuak izaten dira horretarako aukera aproposenak: musikia, aktoretzia, pintturia... edozein diziplinak, egixa esan, emoten desku aukeria umiak egindako edozein truño gure artista konsagrauen pareko Obria lez adoratzeko. Baiña ez hori bakarrik: umiak egitten daben ixa edozein gauza (hankakojo maisuki ibiltzia, esate baterako) balio desku adoraziñuhau burutzeko: baldintza bakarra komentarixo superlatibuak egittia da “Enneeeeeeee... zeu bai abilla!”, “Jasssausssss... bai jostaillu politta!”, “Krrriiiiiixto bendito.... plazako zapata polittenak, zeuriak!”, “Halaaaaa... beste iñok baiño marrazki ikusgarrixaguak egitten dittu ume honek barren!”... etc, etc, etc...

Argi ibilli gero, eta fiñ jarraittu hónek aholku pedologikuok. Urte askotako esperientzixiak erakusten desku hori –y sólo hori- dala egunen baten Madrilleko nere lagun jipi háren umian kaso eredugarrira allegatzeko modua: etxeko erregetxuak, gittarria “hain ondo” jotzen zebala guztiz barneratuta, ez siñisteko traumia hartu zebanekua. Kontua da gurasuak gittarria “benetan ondo” jotzen zeban lagun baten bisittia jaso zebela baten, eta honek, umiakin jolasteko asmotan, gittarria hartu eta berakin jotzen hasi zala. Ikustekua izan zan umian arpegixa: bera baiño hobeto jotzen zebala konturatu ahala, negarrez eta protestan hasi zan, histeria atakian amaittu arte. Eskerrak gurasuak eranzun bizkor eta egokixa emon zebela, etxeko erregetxuari bihotzekuak jo aurretik: lagunari gittarria kendu eta umian aurrian gittarria gehixago ez jotzeko eskatzia. Logikua; zer bestela?

****

EGUNERAKETA: 2023-I-14ian, amaittutzat emoten dot nere "guraso estreinatu berri" fasia; atzetik etorriko dirazenendako, erabilgarrixa izan leikialakuan, momorró txiki bat sortzeko aholku guztiak hamentxe ipiñi dittudaz.

Hiri haundixetan, erlauntza izaeriak etxebizitza mota berezixak egotia ekartzen jok. Asko erakartzen nabenak, nere alderdi sordidotik.

Bartzelonan izan nintzuan konsziente estraiñekotz, Drenaje Linfatikua ikastera juan nintzaneko hartan. Ordurarte nere hiri haundixetako esperientzixia eskaparatietakua zuan, kale zabal, eder eta zurixena hala egixa; orduan tokau jatan estraiñekotz ostatu merkia billau biharra, eta eraikin aberatsak atzian izaten dittuezen barruko patixo illun, siniestro eta koipetsuak ikustia.

Goguan jakat Madrillen ikusittako etxe ha: pegora elegantetik sartu, eta haren atzekaldian, ate txikitxo batetik atzeko beste pegora korrientiago batera pasau, gure laguna bizi zan etxekua, sasoi bateko zerbitzarixen bizilekua kontizu. “Manzana” erraldoi háren patixo interiorrak kanpofoballan tamañokuak izaten dittuk ba: gure lagunan etxiori be, halako baten barruan jeguan, kalerako bista barik...

Lehelengo raskazieluak be, oso erakargarrixak egitten jatazak horretxengaittik. Oin dala 90 urteko superlujoko eraikiñen bittartiak, aszensore-zuluak, bentilaziño-patixuak... ¿zelakuak ete? Halan be, etxuat izan halakorik barrutik ikusteko aukerarik (Empire State etabar...), ez bada marrazki bizidun eta pelikuletako “Gotham City” estiloko eraikin gargoladun modernuen rekreaziñuak.

Biharbada horretxeittik egin jataan hain deigarrixa Montevideoko Salvo Jauregixa. Nere hango abentura gogoangarrixetan hutsunia legez izan zuan ha ikustia; nere buruan “pause” sakatu eta hari begira geldirik geratu nintzan, fletxazuak jota legez. Hori izan zuan lehelengo inpresiñua; eta lagunen geroko azalpenak, ondiok erakargarrixago egin jesten. Arkitektuen hermetismua; La Plata ibaiko bestekaldeko dorre bikixakingo relaziñua; Divina Comediako pasartien araberan antolatutako egitturia; eraikiñan barruan dagozen irudi eta detalle misteriotsuak...

Halan, zirrada berezixa igarri juat Uruguaiko euskaldunen azken barrixak jasotzian. Korrika Yoruguako irudixen artian, nere torre berezi hori euskal giruan erdi-erdixan ikusi dotelako, orduko gomutei gaur egungo koloria ipiñitta.

“Beti-gazte” jentiaz nabillenian, 30 urtiak ondo pasauta ondiokan gazte asanbladetan parte hartzen jarraitzen daben jentia esan gura juat. Eta etxakixat ba, iraultzaille ikuspuntutik hori oso eraginkorra dan.

Nere edadeko guztiak jakixagu zenbat eta gaztiago, orduan eta zuri/baltz edo sinpliago ikusten dirazela gauzak. Etxakat ahaztutzeko, ni baiño 12 urte gitxiagoko neska harekin enrollau nintzanekua: saltua ez, abismo generazionala jeguan ni eta kuadrilla haren artian (martziano baten modura ibilli nintzuan, baiña esperientzia ona halan be).

Beti-gazte jente artian ohizkua izaten dok monitoretzan ibilli izatia. Guraso moderno-bihargiñen umien marka jenerazionala izan lajeikek: txikittatik kolonixan ibilli izandakuena, hala egixa. Behiñ horren barruan, arratsalderoko meriandia besain naturala ikusten dok ume talde hórren eskalafoian gora egittia, norbera ume-monitore bihurtu arte, oporrak be hortan pasatzia... eta etxuat txarto ikusten, ez. Neretako guztiz arrotza dala jiñuat bakarrik (etxekoandre full-timen seme-alabak gero eta arraruaguak gaittuk) eta kuriosidadez begiratzen doten fenomenua edozelan be.

Tira, etxakixat esandakuak beti-gazte fenomenuakin zerikusi zuzenik izango daben, baiña esateko gogua nekakez, ba hor geratu dok idatzitta.

Kontua hauxe dok: urtiak eta progenixiak aurrera juan ahala, ¿ez ete dok pizkat absurdua lehengo bizimoduakin jarraittu nahixa? Hau edozein eremutara zabaldu lajeikek, jakiña, baiña momentu honetan zera iraultzailliaz jiharduat: billerismua, kale animaziñuak, manifa-poteuak... edozein gazte borrokillan erritualak, labur esanda. Nahi-ta-eziñezko ahalegin hori patetiko xamarra begittantzen jatak. Alde batetik, burrukan egitteko modu nerabe baten ataskauta geratzia suposatzen dabelako –biharrezkua dana, ados, baiña bere sasoia eta limitaziñuak dittuanak- eta bestetik, benetan gaztiak dirazenen monitore papela betetzen amaittu leikezelako.

Horren biharrian, nere ustez bakotxan idealak askoz be gehixago irabazi lajeikek, edadiakin (edo hobeto, zirkunstantzia aldaketekin) batera, jarduteko formak be aurrera egiñ ezkeriok. Benetan helburua badok ardura deskuana, esfera askoz be eraginkorraguetan izan geinkian presentzixia aprobetxau biharko gendukek, etsaian tripetatik burrukatzen segitzeko (gazte burrukalarixen hizkuntzia erabiltziarren).

Beti-gazte hórren artian ba jagok nik estimatzen doten jentia (ni baiño gaztiaguak izanda, edadian hurrago daukadazenak). Esandako egoeratan ikustiaz aparte –benetako gaztien monitoretzan- beste detalle zatarrik be ikusi izan juat. Esate baterako, talde bat ekimenen bat aurrera etaratzen hasten dok; lehelengo denporetako indarra juanda (gaseosa botillia zabaldutakuan legez), biharra amaitzeko gogua flakatzen hasten dok; eta azkenian, beti jente bardiñak amaitzen jok beste ganorabakuok egin ez dittuezen biharrak amaitzen, txarto, erreta eta estresauta. ¿30 urte inguruan dabizen hónek lagunok, ze premiña jaukek iñoren hankasartuak konpontzen ibiltzeko? (hankasartuak egin eta norberak konpontzia bizitzako ikasgai garrantzitsuenetako bat danian, gaiñera).

Arrantza txapelketa batzutan, arraiñak amuakin harrapau eta gero errekara botatzen dittuk barriro. Zertarako soltatzen dittuk arraiñok: ¿arrazoi ekologikuengaittik? ¿etikuengaittik? Kostau egitten jatak hau ulertzia.

Etxakixat ba nik, baiña esate baterako elitxakitt bape ekologiko edo etikua begittanduko oreiñak tirokatzen ibiltzia, gero mimoz bete eta sendatu arren... Neretako ez dagok alde haundirik.

Edward Hopper (1929) "Automat"

Irakorketa giro berezixan amaittu juat liburua, Kruzetako dilataziño gelan ordu txikixetan, Tomax jaixo baiño lehentxuago. Berez liburua amaittuta najekan ordurako, baiña, izan be, bere ezaugarrixengaittik liburu herena hartzen daben hitzaurre, testu komentario, ohar bibliografiko eta bestiak irakortzeko gogua nekan (eskerrak azkenerako laga nittuala). Hasieran kostau jatan harixa hartzia, baiña behiñ erdittik aurrera oso gustora irakorri juat, baitta ohera juateko gogoz egon be (gauza arrarua), haxe irakortziarren.

Badirurik 40ko hamarkadarako oso barritzaillia izan zala liburuan estruktura kaotikua, gero bat egitten daben puzzle píezekin; gaur egunian be, ez dok normala nere ustez. Traman elipsis haundixak dagozak be, autoriak interesatzen jakona bakarrik erakusten jok, eta bai, prologuistiak esaten daben modura, irudi impresionista xamarra hartzen jok osotasunian. Amaieria be, apurtzaillia –baitta gaur egunian be, esango neuke-, ez dabelako argitzen zein dan Martin Marcon gaiñian mehatxuka dabillen arrisku haundi hori.

Gaur arte ez najekan Cela honen ezer be irakorritta. Pertsona modura atzeraka egitten jestan gizonak, ez arrazoi senduengaittik halan be: bere azken urtietan ezagutu izandako agure polemikua, gerran eta frankismuan zer egin zeban erdi-entzunda... Baiña ohizko moduan, gauza gehixago jakin ahala ikuspegixa be aldatu jatak. Batez be nobeliak berak harrittu nok: zentsuriakin arazuak izan ei zittuan... Zelan ez, eta ez bakarrik Madrideko erlauntza horretako ziega ezin sordiduaguetan erabiltzen dirazen miseriak eta gordinttasunak erakustiangaittik –zita etxia, alkahuetia, bihargiñak, noraezeko bizitza hutsak...-, ez bada be eze, gerrako galtzaillien alderdi humano eta moralan alde urtetziangaittik, zeharka. Zeiñen aldetik, eta gerran Francokin ibilli izandako baten partetik, zentsore biharretan ibilli izandakua gaiñera. Bueno: askotan legez, gauzak ez dirazela zuri edo baltzak; eta palanganazale honen beste libururik parian ipiñi ezkeriok, duda barik hartuko dotela.

 Tomax jaixo dala eta, perspektiba onakin ikusten juat guraso izatian ibilbide hau.

Juan dan hillabetiak bereziki “bizitzen” nabik Nikokin, hara eta honako gure ibillaldixetan. Lehendik gozua bazan eguneroko martxia (errekauak, pasiuak, hondarra, neguko eguzkittako egotaldixak...) aurten azken urtia izango dala jakitziak eguneroko bizimodu txiki honen perzepziñua ondiok gehixago amplifikau jestak. Gure mutikua salbaje jabik kalian zihar, dendari eta lehelengo orduetako pasiatzaillien ezagun, bere kintto guztiak onezkero eskolan dabizela. Arratsaldian ikusiko jok bere edadekorik kontizu (extraeskolarretatik libratzen dirazenak) baiña goizian behintzat, berau izaten dok ume bakarra. Horregaittik, seguru, jente askok esaten deskuana: gizon ttiki bat emoten dabela berba egitterakuan.

Izan be, atentziñua deitzeko moroko gauzia dok jentian “ume-berbetia”. Eta ez najabik euskalkixaz, aktitudiaz baiño: umiak tontotzat hartzia, hala egixa (sketch bat egittia jarabixat buruan: pertsona nagusi bi gauza serixuetaz berbetan, eta ume bat tartian sartzian erabiltzen daben errejistro saltua). Aktitude salto hori etxuat nik erabiltzen, eta seguramente zerikusixa izango dok honek jentiak diñuan berbeta horretan.

Konprobau juat, egixa dala pedagogia liburu plasta háretako batek ziñuana: lehelengo urte bixetan, umiak amanak dittuk; bigarren urtetik aurrera, barriz, amagandik pizkat banatzen hasi eta aittangana hurreratzen jittuk; eta horrekin batera (ez horretxeittik), berba egitteko gai bihurtzen dittuk; eta beste jolas klase batzutan; eta brometan; eta... horregaittik, aurten bereziki gozatzen najabik Nikokin darabiltten bizimoduaz. Eta pena pizkat be ba dakat datorren urtian eskolara bialtziakin, baiña hala erabagi genduan eta hala egingo dogu; gaiñera oiñ arte bizi izandakuak hortxe jagozak, eta pozik egotekua dok. Eta, Nikok Tomaxi emongo jetsak errelebua, horretara beste hiru urteko prorrogia izango juat erdi-jornadako etxekoandros bizimodu atsegin honetan.

Tomax, mutiko “atrabesauori”: ia zelan hatorren datozen urtietan. Itxuraz behintzat anaian bardin-bardiña haiz, eta hire lehelengo egun ta erdi honetan, izakeraz be antzera. ¡Baiña pertsona guztiak banakuak gaittuk! Hasi dok hire txandia, txikixa. Zainduko haut.

Saiua hamen dakazue, entzuteko moduan.

*****
Eta saio guztiak hamen dakazuz entzuteko moduan. Bestalde, Aittitta Raduga uhiñetan entzun zeinke: Lekeitioko Arrakala, Eibarko Matrallako, Bittorixako Hala Bedi, Iruñeako Eguzki, Bilboko Tas-Tas, Oreretako Zintzilik, Urruñako Info7, Oiartzun irratixan... Eta interneten, Arrosa Sareko podcast bikaiñian be topauko gaittuzu.

 Urtian behiñ, Lekeittioko talde batek “Zeresana Eguna” antolatzen jok. Bere sasoian aldizkari-fanzine izandakua, gaur egunian webgunia dok batez be, eta bertatik “beti-gazte” batzu herriko gazterixa epela mobilizau nahixan ibiltzen dittuk urte osuan zihar. Bihar gatxa, orraittiok, eta esker txarrekua; neretako gura ez dotena, behiñipeiñ.

Baiña ez neiñ gaittik desbiderau (enkartelada, manifa eta trikipoteuekin sartzen banok, etxuat-eta hortik urtengo) eta harira: aurreko egunian plazan montau zeben jaialditxuan ikusittako detalle txiki baten fokatuko juat bistía, nere miopia panoramiko ezaugarrixakin.

Arratsaldia, gazte asko plazan zihar, ointsu bazkaltzen egon eta gero handik eta hona jabizak animaziño desbardiñen gunien artian. Háretako batek eskuan dakan sardau-baso fiña lurrian laga jok, “en medio de ninguna parte” plaza zabalian abandonauta, pasiuan dabillen jentian hanken artian.

 Ha beste jolasgune batera juan dok eta, jakiña, berandako desagertu dok edarontzixa. Sasoi bateko arrantzaliak kareletik zaborra botatzian lez: ¡flap! zaborra bolatilizau. Baiña han geratu dok ha.

 Ez dok denpora asko pasau, gazte iraultzaille saldua basua dagon lekutik pasau dan arte. ¡Tak! hanka puntiakin jota, hantxe juan dok sardau-basu fiña, dingili-dangala, bueltaka, txilin-soiñuan osteko kraskadia noiz entzutzeko zain gagozela. Baiña ez dok hausi.

 Kuadrilla horretako mutil bat edarontzira makurtu dok zorixonez, handik kentzeko asmotan edo. Ez ba: lagunekin darabixan barriketaldixa eten barik, tente ipiñi eta ¿aurrera etxok egin ba, basua lurrian lagata?

 Detalle txiki bat zuan: plaza zaratatsuan erdixan iñor gitxik erreparautakua, baloia hara eta bizikletia hona, umiak antxitxiketan... Iñok etxakak begirik danerako, bakotxak interesatzen jakonandako bakarrik: eta lurretik tatarrazian dabizen umiak jagoten dabixana be, halako gauzei erreparatzeko joeria jakak kontizu.

 Ez zittuan minutu bi pasauko, basuak hurrengo ostikaria jaso arte. Klinki-klan-kataklank.... oinguan be osorik, edarontzi sendua benetan. Ba, horra, ostiko-jabiak erantzun bera: tente ipiñi bertan, eta segi. Eta hirugarrengo bat be etorri zuan, barriro gauza bera eginda...

 Jarkera xelebria benetan. Basua lurretik bueltaka ikustia larregi ei zuan gazte “iraultzaille” háren begixetarako: horregaittik ipiñiko juen tente, diñot nik. Halan be, hori nahikua zuan, kontizu, euren izpiritu zibikua baretzeko. Iñori etxakon okurridu be, gero, basua hartu eta handik kentzia, tabernara edo baztar batera eruanda.

 Neuk be eruan neikian, jakiña: baiña begira geratzia aukeratu najuan, “Ia zenbat bidar egitteko kapazak dirazen” pentsauta. Baiña azkenian ez zuan asko luzatu: jardunaldixotan partehartzen ziharduen “beti-gazte” bat (ume txiki biren ama, bera) izan zan basua hartu, eta antolakuntzako lekura eruan zebana.

 Ipoiñ afrikarrak legez, honek kontakizunak etxakak moraleja biharrik.

Oin dala ez hainbeste urte, kalian olgetan genbixan umion jokuetan gurasuak etxuen eskurik sartzen, kaskarrekoren bat emoteko ez bazan behintzat (lehengo eta gaurko umiak bardintsuak garalako: aluak).

Aspaldixan baiña, arrazoi desbardiñak dirazela-eta, umiekingo ergelkeri maillia asko jaso dogula begittantzen jatak. Zuzentasun politikua, hiperbabeserako joeria, traumak sortzeko bildurra, txarto ulertutako progresismua, antxiñako represiñuari erreakziñua... arrazoi asko egongo dittuk seguru, gaur egungo umiekin arruntak dirazen hainbeste portaera eskas azaltzeko.

Hau erakusteko, aurreko domeka arratsalde baten izandako esperientzia interesgarrixa kontatzia ezin hobeto jatork. Lekeittion bizi nok eta hamen, beste herri askotan lez, foballzale asko jagok. Ume txikixak dakaguzenondako gatxa izaten dok batzutan leku zabal trankillik topatzia, foballian dabizen mutikuak danak hartuta izaten dittuezelako. Baiña tira, egualdi ona badago behintzat bakotxa gure aldetik ibiltzeko modua topau lajeikek, alkarri trabarik egin barik.

Arazua egualdi txarrakin jatork. Herri gehixenetan umiekin egoteko moduko aterpiak gitxi dirazen modura, hamen Kontzijopia izaten dok askoren azken errefujixua. Domeka horretan be hara juan bihar izan giñuan eurixa hasi zalako, baiña... hara nun topau genduzen bertan zazpi-zortzi mutiko foballian (pegora haundixa dok, 40 pertsona errez hartu lajeikez). Normala neurri baten, iñor ez jeguan-eta; halan be guk sartu egin giñuan, mutikuak baztarrera juango ziralakuan-edo; baiña ez ba, hárek jokuan segi, eta fuerte gaiñera, baloikadak gure artetik-eta. Zeozer esan biharra etorri zuan ba, lehelenguan leun; kasorik bez. Bigarrenguan, serixuago; arpegira barre egin jeskuen. Hirugarrenik ez zuan egon: baloia hartu, eta plazara jaurti najetsen.

Ni, umia nintzala, horren protestan gurasuengana juanda, ba jakixat zer hartuko neban: kokoteko bat. ¡Halan be, denporak aldatzen doiaz, horixe baietz!

Han begira zeguan aitta, pasmua pasautakuan –¿gaur egunian zeiñek deitzen detsa atentziñua-ba izorratzen dabillen ume bati?- hara nun hasi jataan, umiak Kontzixopian foballian jokatzeko eskubidia aldarrikatzen (hori ukatzen daben letrero haundixa dagon arren). Bizitza guztian egin dala-eta. Kanpuan busti egingo dirazela-eta. Ia bestela nun jokatuko zeben-eta... Nik be neuriak esan najetsazen, jakiña. Ha konturatu be ez zuan egitten, hárek 8 umiak herriko ixa aterpe bakarra indarrez okupatzen zeguazela, horren premiñan zeguazen guraso eta ume txiki guztiak uxatuta. Izan be, gaur egunian jentiak etxok odolik izaten izorratzen diharduan ume baten gurasuei abisua emoteko, eta nahixago juek estoizismoz jasan edo alde egiñ. Nik ez, orraittiokan...

Biharbada zazkar jokatu najuan umiekin, bai. Egun horretan ez najeukan monitore enrollauana egitteko gogorik, edo plazatik zihar háren gurasuen billa hasteko... Esandako moduan, abiso pare bat emon eta gero baloia kanpora bota najetsen; kontenplaziño eta azalpen gehixagorik barik (ez daigun perspektibia galdu: oin dala urte oso gitxi, gure auzoko edozein jubilauk makillakadaka konponduko juan asunto hau, ezta abisorik ezta ezebe barik; eta ojo, ez najabik hori aldarrikatzen-eta; bakarrik gaur egungo ergelkeri-maillia salatzen).

Han geratu ziran hárek ba. Nik egun “gerrerua” nekan arren, nerekin zeguazenak ez; eta hango giro gaiztotuan ez egotiarren, nahixago izan juen euripera urten eta guraso amantisimo harek emondako urtenbide bakarrari jarraittu (“tabernaren batera sartzeko”). Eta han laga genduzen foballzaliak, Kontzixope osuan jabe.

Halan be, oso pozik geratu nintzala esan bihar juat: aspaldittik nekalako hónek guztiok bateronbati arpegiratzeko gogua, eta modu horretan jente askok (seguru najagok) buruan izaten dabena esan eta idazteko aukeria izan juat. Eta, bide batez... hurrenguan guraso foballzale horrek harreta gehitxuago emongo detsa inguruko jentiari, bere umiak olgetan dabizenian.

Eguneraketia: saiua HAMEN ENTZUNGAI.

*****