Garagoittiko Orakulua

Tira, nik ezin dot aukera hori hartu daben guztien izenian berba egiñ, jakiña; hamen argitaratutakuak nere arrazoi pertsonalak baiño ez diraz izango. Beste bi hónek be, esate baterako, eukiko dabe bere pelikulia atzian (via Asier Sarasua -uste dot hala esaten dala sare sozialen mundu honetan-):

http://goiena.net/blogak/faroa/gaur-ez-dut-bozkatuko

https://twitter.com/IbanZ/status/260010173266022401

Beti bardin gertatzen da: hauteskunde prekanpañan eta kanpañan partiduen helburu nagusixa “indezisuak” mobilizatzia izaten da. Iratargixa prometitzen; asmo onez gaiñezkako otzarak erakusten; ixa ixa sexu oral saio pertsonalizauak eskaintzen, demokrazian klimax honetan botua emon daigun (euren alde, esan barik doia). Azken egunetan paroxismora allegatzen dira partehartzian aldeko aldarri epiko-patetikuekin; ez bakarrik kanal ofizialetatik: baseko militantiak be tabarria emoten ibiltzen dira kontakto guztiei, sare sozialetan-eta. Bixamonian, ostera, emaitzak interpretatzerako orduan, abstentziñuan errua egualdixari botako jako, edo ganora gitxixari... Politikuengan dagon konfiantza falta orokorra be aittatuko da iñoiz, baiña buelta asko emon barik: eskaño banaketa festarako dira indar guztiak.

Botua emotera juan ez garanok hain errez ahaztutzia, baiña, erroria da. Errore larrixa gaiñera. Sistema parlamentariua bera sitzak janda dagonian ez da ezikusixana egin bihar (oiñ dabizen moduan), konpondu egin bihar da. Batzu ez dira konturatzen poltrona kopurua mantentzen bada be, ordezkatzen gaittuen jente kopurua gero eta txikixagua dala. Botua iñori emon ez detsagunoi behintzat, ez gaittue ordezkatzen.

¿Zergaittik ez doten joko horretan parte hartu nahi, nik? Hara: pentsau daigun Legebiltzarra traiñerua dala, eta Herrixan mesederako estropadia ondo jokatu bihar dala. Lau urtetik behiñ traiñeruan patroia aldatzen da; hauteskundiak dira. Baiña bittartian, traiñerua noraezian dabil. ¿Zergaittik? Arraunlarixak ez dirazelako sekulan kapazak izaten norabide berian erremutan egitteko. Patroia Patxi danian, bere alderdikuak boga hasiko dira eta beste guztiak zia; aurrera biharrian, traiñerua ezkerrera bueltaka ibilliko da. Patroia Pepe danian, papelak aldatuko dira; baiña zia eta boga, traiñerua eskumara bueltaka. Sekula bez zuzen.

Aurreko baten Legebiltzarrak putetxe batzu dirazela aittatu neban ETB-ko Azpimarran;  Lourdes Idoiaga pizkat ofendidu jatan, ia adarra jotzen nenguan. Baiña ez: serixuan nebixan. Nik neuk ez dakat ezer, printzipioz, sistema parlamentariuan kontra. Idea teoriko ona begittantzen jata gaiñera, baiña... jarkera konstruktibuakin juan bihar da Legebiltzarretara, bestela akabo. Partiduak indar guztia zankadilla-jokuan gastatzen dabenian... “enpatia” berbian esannahixa ezezaguna jakenian... ekimenen mamiñari baiño gehixago, ekimenan autoriari erreparatzen jakonian (alde ala kontra agertzeko)... lau urtian behin aurrekuak egin daben guztia desegitteko diru eta errekurtso pillua gastatzen danian... jentia inkonpetentez betetako putetxiekin nekatu egitten da. Horren aurrian, batzu abstenitzeko aukeria hartuko dogu; baiña beste batzuri... diktaduren nostalgixia ixotuko jako.

Badirudi “aro berri bat” datorrela Hegoaldeko ezkerraldeko Legebiltzar horretara. Lourdesi esan netsana: hala nahiko neuke. Ia hurrengo hauteskundietan botua emotera juateko konbentzitzen gaittuzuen.

Ez dakat goguan noiz laga izan doten nik liburu bat arasian, tragau ezinda. Hauxe bat. Arrazoia, itzulpena. Eskertzen dok Gerenabarrena’tar Andoni abadian ahalegiña, Arizonako puntan egindako bizkaierazko itzulpen-bihar estimagarrixa (beti dakat nik heterodoxuen aldeko sinpatia bat), baiña neretako baiño gehixago izan dok hau. Gerenabarrenak aitortzen jok, Ameriketan lan hau burutzeko ez zebala errekurtso askorik izan, eta gaztelerazko berbak itzultzerakuan euskal ordaiñak topatzeko arazuak izan zittuala (garbizalia dok-eta, guztiz), Lopez-Bera baten hiztegixa tarteko. Eta han agertzen ez zirazenak be, asmau bihar izango zittuala uste juat nik, hain da idazkera illun eta kriptikua.

Berba arraruenen zerrenda bat egitten jok amaieran:

-         Oldozti: pensador.

-         Upelkin: tonelada.

-         Onizti: etica, moral.

-         Lutelesti: geografia.

-         Laterri-Altseintza: Ministerio de Gobernacion.

-         Geznaritza: embajada.

-         Ela: átomo.

-         Berunpil: bala.

-         Baltsakeri: comunismo

-         Aneurkin: kilometro.

-         Andereluna: esfinge.

-         Amarraneitza: batallon.

-         ...

Baiña ¡orraittiokan! beste hainbeste berba normaltzat hartzen dittuanez, ba esanahixa azaldu be etxok egitten. Ataskua eragin destan lehelengo kapituluari bakarrik begiratuta, hona batzuk: izuntzadun, enda, idekoa, ingurri, aldintsua, edesti, oldozkaia...

Gaixa interesatzen jatak, baiña... hain irakorketa nekeza aurrera eruateko beste, ez. Izatekotan, Agirren orijinala irakorriko najeukek.

Liburu hau etxe barriko “stockian” zetorren (beraneantiendako literaturia, kontizu) eta horrengaittik eta bere itxuriangaittik (horittuta, 1960 hamarkadako grafismo deprimentia) ez najeukan esperantza haundirik. Sorpresia. 1960 hamarkada amaieran idatzitta izateko oso apurtzaillia begittandu jatak: ezagun dok idazlia ameriketako beat mobimenduko jarraitzaillia dala, Helia pertsonajia marrazterakuan aitortzen dabenez (Kerouac...), eta protagonistian izakeria be eragin haundixa dakala esango neuke (etxakixat seguro; oso gitxi dakitt idazle hórretaz); droga ilegalik aittatu be ez dok egitten, halan be, liburu osuan.

Gogortasun ariketa bat emoten jok liburuak, momentu batzutan: hiri espainiarretan be topau leikiala sordidotasunik; eta protagonistiak amakin dakan relaziño patolojikua; eta emazte atzeratuakingo edo bikotiekingo relaziño mota krudela... Pertsonaje nagusixa bera burutik jota jagok; esango neuke idazliak gaisotasun mentalen bat deskribatzen dabela bere izaeriakin batera (¿beste ariketa bat?). Liburu osuan zihar, gaiñera, kontaera lineala milla zatittan hausitta dago, lurrera jausittako pitxarran estiluan, eta honek indar gehixago emoten jetsak protagonistian izaera hautsixari.

Lizkanon “El viaje a Itaca” moduan, hamen be erakarpen nagusixa protagonistian hondamenan voyeurrak izatian egon lajeikek. Gizakixak beti gizaki: batzu bestien desastria higadilloko programetan ikusten, eta beste batzu literatura jasuan...

Argazkixa: Asier Sarasua

Hau da lehenguneko ikusentzunezko ganberradarako erabilli neban gidoia.

Oin dala 50 urte, etxe korrientietan elektrogaillu gitxi egoten zirazen. Lehelenguak radixuak izango zirala esango neuke; artian jatekua freskeran freskatzen zan, sukaldian egurra erretzen zan... etxietako “argi indarra”, izenak ondo diñuan lez, batez be argittasuna emoteko erabiltzen zan. Geletan bonbilla ahul batzu baiño ez, eta asko jota entxufe bana. Orduan bihar izaten zan potentzixiak eta gaurkuak ez dake zerikusirik.

Lehelengo erropa-garbigailluak be, oinguekin alde haundixa zeken. Nik Lekeittioko etxian ezagututako lehelengua obrakua zan: harraskia (literala: harriz egindako askia) eta lixiba-potzua, dana bat. 1995 inguruan desagertu zan, sukalde guztiko obria egin genduanian (sukalde “ekonomikua” be batera kendu zan). Halan be, ondo gogoratzen dot zelan izaten zan erropia garbitzeko prozesua, edo neri tokatzen jatan partia, behintzat (izan be, oiñ baiño gauza konplikauagua zanez amak bestion laguntzia bihar izaten zeban).

1. Erropia beratzia, irabixatzia eta aklaratzia; hau ez dot oso ondo gogoratzen, amak egitten zebalako. Goguan dakaten bakarra, lixiba-potzu ertzetik erropia bueltaka ikustia da; eta amak batzutan botatako maldiziñuak, hariren bat tiratu eta erropia tarratatzen zebanian.

2. Palangana haundi haundi baten hartzen zan erropa guztia; eta harraskan ahal zanik eta ur gehixen kendu eta gero, sekadorara eruaten zan.

3. Sekadoria aparteko elektrogaillua zan. Erropia zilindro bertikal baten zentrifugatzen zeban, ura tutu batetik botata. Azpixan palangania ipiñi bihar izaten zan ur hori hartzeko. Sekadoriak kriston lokomotora-hotsa etaratzen zeban, dardar haundixakin: pertsona bat jarri bihar izaten zan gaiñian, aparatua sukaldetik zihar “iges” ez egitteko. Hau ondo gogoratzen dot, gaiñian jarrittako hori ni neu izaten nintzalako, askotan.

Halan be, amari entzunda ba dakitt sekadora elektrikua etorri baiño lehen erropia rodillo batzutan prentsau bihar izaten zala, ura kentzeko.

Oin dala hille batzu etxez aldatu giñan, eta sorpresia: harraska zaharra daka, lixiba-potzu eta guzti. Gaur egunian “desaktibauta” dago; labadora bat ipiñi detse onduan, eta lehenguan ur-bajadia eta argi-indarra hara desbiderauta dagoz (motorra be han dago). Halan be, harraskian egitturia oso-osorik dago:

-         Katxarruen aska haundixa, inklinaziño txikixakin (ez asko; egunero garbittu bihar izaten da, lizundu ez deiñ).

-         Eskumaldian, lixiba-potzua bere tapiakin, itxitta dagonian enzimera modura oso erabilgarrixa dana. Honen gaiñian, eskumako paretan, jaboia eta estropajuandako portzelanazko apaltxua, gaur egunian katxarruetarako baiña lehen erropetarako be leku aproposian.

-         Marmolezko lajia ezkerrera mobiduta, katxarruen askian bi herenak tapauta geratzen dira, heren bat agerixan (bertan erropa bustixa sartuko zan kontizu).

-         Lixiba-potzua bera katxarruen askia baiño estuagua da, eta pare bat bidar sakonagua; ezkerreko paretan barrenian, gomazko erroberia. Hormako interruptor bati eraginda (oiñ kenduta dago) bueltaka hasten zan piezihau, beratzen jarrittako erropia irabixatzeko. Han bertan aklaratzen zan gero, ur aldaketak eginda.

-         Asken alturia, lehengo etxekoandrena da; nik 1,78 m dakadaz eta “postura del guerrero” praktikatzen dot egunero. Onura terapeutiko asko dakaz, eta gaitzerdi.

-         Harraskian aurria estaltzen daben lajan eskumaldian, hargiñan markia dago: “Alberdi” irakortzen da, gubillez grabautako letretan.

Ez dakitt noizkuak izango dirazen mota honetako askak (hónek etxiok, Antiguako Ama nahiz San Inaziokuak, 1950 ingurukuak diraz), baiña interesgarrixa izango litzake Alberdi iraltsero horren barri izatia, eta antxiñako etxien elemento korriente hónen lekukotasuna jasotzia.

Egixa esanda etxerako ez da gauzarik praktikuena (alturia, garbittasuna, alperriko lixiba-potzua...) baiña lehelengo labadorak dokumentatzeko behintzat balixo izan desku. Ba da zeozer.

Eta hau post datia:

Amakin egon nintzan hurrenguan, Alberdi horren barri emon zestan: idearik bez, berak ez dau ezagutzen eta Lekeittioko etxia erosi zebenian hala zetorren “de serie”.

Ezkondu eta hasieran (1956 inguruan) amama Inesenian egon ziran bizi izaten (Isasixan), eta gero Mekolan etxia erosi zebenian, erropia askan garbittu bihar izaten zan; eta gero rodilluekin eskurridu. Gero erosi zeben zentrifugadoria. Eta labadoria erosi zebenian, zentrifugadoriori Lekeittiora ekarri zeben (pentsatzen dot aurretik hamen be rodilluekin eskurriduko zebela).

Eta ondiok post post data bat:

Twitterren emon neban honen barri, baiña esakera zaharrak diñuanez "txioa haizeak daroa", beraz hamen argitaratuko dot. Txarlak, kuelak, tiñak, suanak, tremixak, erranteak... aintziñako lixibiari buruzko ikerketa etnografiko bat dakazue hamen. Kantabrian egindakua da, baiña Euskalherrixari aplikablia %95an.

Disko erostaille amorratu bat (izan) nok ni, 17 bat urte nittuanetik. Goguan jakat Valenciara juan nintzanekua, binilozko sodoma eta gomorra hartara –oi ene ikasle aurrezkixak-. Baiña beti hogei urte lehenagoko diskuak, ez pentsau; ofertakuak. Eibarren “Klaxon” (¿) disko dendia gogoratzen juat, Maria Angelan. Eta Lekeittion “Kaya” zabaldu zebenian be, CD formatua gora-goraka zebixala, zenbat dozena disko erosi najittuan 600, 700, 800 pezetatan –merke baiño merkiago, ordurako- tartian gaur egunian onartueziñezko portadiau dakana:

Hor jakadaz binilo guztiak, ondiok: petroleua agortzen danian konbustible moduan erabiltzeko igual. Gaiñera erosi ostian be gehixago etorri jataaz, lagun edo senidien etxietako “garbiketetatik”.

Binilo asko jakadaz, bai; baiña CD-iak gehixago. Eta azkenaldixan pizkat kezkatuta be ba najabik. Izan be, kotxian musikia entzutzia asko gustatzen jatak, bolumen altuan, bakarrik noianian: baiña disko bat aukeratu nahi dotenian, kolumnak eta kolumnak eta kolumnak begiratu arren etxuat ezer hartzen. ¡Disko guztiekin aspertuta najagok! Eta onezkero etxagozak gauzak disko asko erosteko. Outlet gitxi. Horregaittik azkenian gehixenetan radixua entzutzen amaitzen juat.

Baiña... salbuespenak jagozak. Aurrekoz aittatu najuan bat: Canovas, Rodrigo, Adolfo, Guzman eta konpañia. Beste bat, “Buitre no come alpiste” diskua dok (King Putreak & The Vientre, 2000).

Talde hau 2001 inguruan ikusiko najuan, etxuat ondo gogoratzen: Sanjuanetan izango zuan, Alfako barruko patixuan, txoznetarako zabaltzen zanian-edo. Ahozabalik geratu nintzuan, eta musikiangaittik bakarrik (ordurako ez najuan estupefaziente asko hartzen); hurrengo egunetan Kilikoloko Jokini diskua ohostu najetsan grabatzeko. Joder, onezkero 11 urte; denporia bizkor pasatzen dok gero.

Disko hau kotxian entzutzen juat, batez be: bolumen altuan entzunda igartzen dok-eta sonidu teknikuan bihar fiña, instrumento bakotxan ñabardurak oso ondo erakusten dabena.

Lehelengo kantua “La gira” da, eta ez alperrik: biribillena dok nere ustez. Taldian aurkezpena dok, modu tradizionalian (Tijuana in blue, Rock de Cicatriz, Distorsion...), funambulisten musika inkietantia eta motozerra itxurako gitarren “break” artian. Eta Kike Turronen kantatzeko formia ikaragarri gustatzen jatak: gaztelera jorixa, ebakera gardena, eta modulaziño sujerentia.

Nik etxakat Kike Babas eta Kike Turron taldeburu bizefaluen barri askorik; baiña ezagun dok Euskalherrixan harremanen bat euki, ba dakela. Hasi bixen taldian izenetik, eta segi Francis Diez eta Aurora Beltranekin egindako duetuekin.

Lehelengo duetuak “Miel y morralla” jaukak izena (“King Putreak” taldiakin), eta joko entretenigarrixa egitten juek Babasek eta Doctor Deseoko kantarixak, Madrilleko eta Bilboko kaleko munduen alderaketia eginda.

Bigarrena “Clencha” dok (“The Vientre” taldiak), tango guitarrero akustiko ederra, euren esanetan itxuraz farlopaz berba egitten daben arren benetan emakume bati buruz diharduana.

Beste tango bat dok, hain zuzen be, disko honetatik gehixen gustatzen jatan beste kantua: “Tango del Tongao”. Crescendo ikusgarrixan, errelojuan tikitakian itxurako gitarra toke minimal batetik hasitta, funk estilotik pasauta eta rock modura amaittuta, Rio de la Platako erritmuak oso modu elegantian madrilleratzen jittuek.

Aittatuko doten azken kantua musika aldetik erakargarrixa izatiaz aparte, oso barregarrixa dok: “Canto a lefa”. Gabeko bizimoduan ibilli nintzanian makiñatxo bat halako pertsonai ezagutu nittualako gustatzen jatak, eta norbere buruaz barre egitteko gaittasun haundixak beti erakarri izan nabelako.

By Howard C. Breedlove, SSG, Photographer; US Army Signal Corps (National Archives and Records Administration) [Public domain], via Wikimedia Commons

Literatura saltxitxerua (pulp modernua) = liburuan erdittik aurrera laga ezin izan doten irakurketia. Normalian oheratzerakuan bakarrik irakortzen badot be, oinguan: armosuan ostian; komunian; eskolatik bueltan; biharrian... bulimikuak frigorifikua asaltatzen daben modura, hala ibilli naiz ni Bosch detektibian zazpi egunen kronikionekin.

Kuriosua: historixan bertan a priori interesik ez badakat be (banku lapurrak, Vietnam, polizien arteko arazuak), kontatzeko formia izan da batez be engantxau nabena: telebisibua, zinematografikua, planoz plano eta eszenaz eszena bata bestiakin katiatzen. Eta grazixia egin destan beste gauza paralelo bat zera izan da: iparrameriketako poliziakuen generoko topiko guzti-guzti-guztiak banan-banan zelan kunplidu dirazen ikustia. Polizia bigoteduna (kafe eta tabako usaiña, Tom Selleck moduan irudikatu dotena); FBI-ko andrazkuakin maittasun-gorroto historixia; protagonistiak justizixia egin nahi dau baiña sistemiak ez detsa lagatzen (ai, ¿zertarako hainbeste garantia legal?); infiltrauak eta agente dobliak; Vietnameko oroitzapen traumatikuak; kotxietan bijilantzia saiuak; Asuntos Internosekuak augusto papelian; polizia baltz berbaldun txisposuak... momenturen baten topikuok banan-banan zerrendatzeko tentaziñua izan dot, ¿baiña zertarako? Halako edozein nobela / pelikula irakortzia /ikustia baiño ez dago.

Baiña Iparrameriketako historixekin luzaruan elikatu gara: horregaittik jasotzen dittudaz, kontizu, hain natural hango poliziakuen historixok. Eta guztiz prebisibliak izatia -blues musikia lez- ez dau kentzen interesik... neri ez behintzat. Tipo honen beste nobelaren bat jiratzeko tentaldixa be izan dot, nahiz eta gero (bulimian lez) errudun sentidu naizen, hainbeste liburu interesgarrixago egonda munduan...

Kleenex literaturiak hori daka.

Bartzelonako Euskal Etxeko musika festibala iragartzen daben argazkixau ikusitta ez dago letra txikixa begiratu biharrik zeiñek egindakua dan jakitzeko: Igotz Ziarreta, Lekittoko “Kaixarranka” modu aboziñau eta ederrian erakutsi zeskuan bera.

Lekeitio - Kaxarranka by Igotz Ziarreta

Argazkixa: ADES.

Aurreko baten, haitzuluan, A eta B berbetan, C-ri buruz:

A: “C tipo burrukalarixa dok, gero...”

B: “Ez: C-k gerria emoten dok; ez dok bardiña...”

Egi berdaderua!

***************

Beste baten, aittak bazkarixa prestau dau eta etxetik disperso dagozen familiakuak konbokatzen:

Aittak: “Halaaa.... Etorri danok mahaixan jartzeraaaa....”.

Semiak: “Aitta: mahaixan ez da jarri bihar; aulkan baiño”.

Logika aplastantia!

Ojalak gora eta ojalak behera, eta oiñ enterau naiz ojala eta oihala berba bera dirazela, “j lekitxarra”eta “j arabiarra” tarteko. Hamen, aipu polittakin gaiñera, umeologiaz kezkatzen garanondako: “Oiñ?! oin sei ume batera be hazi leikez... Lehen be hazten zian oin beste ipoin barik: gure auzuan, akordatzen naix ojalak horren bentaniorren kolorekuak ibiltzen zittuela, eta halan zialakuan! Zer?! eta sekula garbittu barik!. / (NA)”.

Sorkixa, Toribio Etxebarriak jasota ezagutzen neban bakarrik: pitxarrak etabar buruan erabiltzen ziraneko berba residual eta oso espezifiko lez. Baiña ¡hara! nun topatzen doten bizi-bizirik Nerbioi-Ibaizabal parteko euskeran, sukaldeko trapu korrientia izentatzeko. Nere dudia: merezi ete dau Eibarren be erabiltzen zan berbiau erreskatatzia bizitza modernorako (gaur egunian gai intelektualak “jorratzen” eta “hausnartzen” ibiltzen garan lez). Baietzian nago.

Azkenaldixan, feria mediebalak nunnahi (ferixa guztiak betidanik dirazen modura, gaur egunian be negozio purua). Antzerki horren barruan herriko jentia antxiñako erropekin jaztia tokatzen da, eta jakiña, erdi aroko emakumiak erabiltzen zittuezen buruko mengalak reproduzitzen saiatzen dira. Izperringietan-eta, propagandetan-eta, apaingarrixori izentau biharra dagonian edozer irakorri izan dot: txapelak, tokauak... Ba, hara, hona atxeki barik errekuperatzia merezi daben beste berba bat: mengalia. Ni neu Elorzan liburutik ezagutzen dot, antxiñako andren artian konpetiziñua egoten zalako, zeiñek metro gehixago ojal buruan erabilli, eta agintarixak arautu bihar izan zebelako (bestela andrak zekena ta ez zekena gastatzen ei zeben horretan).