Idi-gurdien hotsa

Audioaren 28 min 30 segunduaren inguruan, ondoren transkribatutako tartea entzun dezakezu. Egokitu egin ditut hainbat esaldi.

Oier Aranzabal: «Maleta beltz honetan soinu motu ezberdin bakoitzerako bere mikrofonoa du Xabier Erkiziak. Eta hala ibiltzen da orain sumendiak grabatzen, orain lur azpian, eta gero idi-gurdien hotsaren bila. Hain zuzen ere, hots horren bueltan egin du O Gemer film dokumentala, 2021eko Zinemaldian aurkeztu zuena».

Oier Aranzabal: Soinu batzuk aipatuko ditut. Hasiko gara O Gemer-ekin. Gurdien hotsa. Zure tranpak nola harrapatu zuen gurdien hotsa?

Xabier Erkizia: Banuen aitatxik kontatutako istorio bat. Gerra Zibileko momenturen batean, bera oraindik nahikoa umea zela, jarri zuten gurdi batekin gorpuak eramaten. Oroitzen zara Medem-en Vacas filmaz? Ba halako zeozer. Nik hori eraiki nuen istorio honen inguruan, baina berak hori umetatik kontatua da eta kontatzen zuen, eta ez dakit hau ze puntutara den fantasia bat, baina gurdien soinuak balio zuela fronteko (eta ez dakit gure aitona ze frontetan egon zen, Nafarroan ez baitzegoen fronterik), bazegoela soinu bat bi aldeetako tregua txiki bat egiteko, ze gorpuak ez du bandorik eta orduan gorpuz betetako gurdiak pasatzerakoan soinu horrek balio zuen bi aldeetakoak momentu batez gelditzeko.

Gero Victor Hugoren Pirinioetako bidaia irakurri nuenean oso garbi ikusi nuen. Badago kapitulu bat. Koldo Izagirrek euskaratzerakoan izena aldatu zion eta ez zion Pirinioetako bidaia jarri, baizik eta Idi orgaren karranka, itzulpen bakarra ausardia horrekin izenburua aldatzen diona. Koldorekin noizbait hizketan horri buruz eta zioen jakina!

Eguneroko horretan kapitulu hori da zeharo desberdina. Gainerako guztia da bidaia-kronika bat, garaiko estiloan eginiko bidaia-kronika bat. Eta nik uste dut Victor Hugo oso kontzientea dela kronika hori irakurria izango dela, eta hurrengo kronikari guztiek horren gainean idatziko dutela.

Eguneroko horretan bidaia osoa kontatzen du: Bordeletik, Baionara... Eta bat-batean, muga gurutzatzerakoan, ez du mugako paisaiarik eta ezer deskribatzen, soilik idi-gurdi itzain batek gurdiarekin egiten duen soinua eta nola berarekin diligentzian doazenek belarriak tapatzen dituzten. Victor Hugok Stendhal schock bat du. Gerora jakin nuen aita militarra zuela eta umetan Donostia aldean egona zela. Orduan entzun zuen lehen aldiz eta gero, 40 urtera, berriro entzundakoan kolpea jaso zuen.

Testu horretan ari nintzen soinu-kroniken bila, grabagailuak ez zeudeneko garai bateko grabaketak. Izan ere, idazle erromantikoek hitz mordoa gastatzen dute soinua deskribatzen, tokia deskribatzeko modu bat zen. Gero irratia iristerakoan, zinema iristerakoan, hori jada ez da literaturaren eginbeharra, eta orduan zentratzen dira akzioan, eta eleberria bihurtzen da genero nagusi. Orain berriro ari da deskripzioa itzultzen, baina deskripzioaren kontu hori alde batera gelditu zen.

Zentzu horretan ulertu nuen Victor Hugo soinu aktibista gisa.

Gero kateatu zaizkit egoera mordoa: leku batera joan, pertsona heldu bat topatu, astebete bere etxean pasa, eta gero gurdiak ez zuen soinurik egiten... Handik Galiziara joan, han beste tipo batek antzeko zeozer... Frustrazio kate mordoa. Eta frustrazioa droga hutsa da, niretzat behintzat: leku batera joan eta ez badut lortzen, hori akuilu bat da niretzat.

(...)

Nik uste dut oso harreman ederra dagoela hirien eta gurdien artean. Eta hor badago aldaketa bat, entzumen kulturaren paradigma aldaketa nabarmena. Motorra eta industria hirietara iristen direnean, eta hori motor ekonomiko handiena bihurtzen denean, lehentasuna, bat-batean beste kode hauek kanpora bidaltzen dituzte. Gero, badaude beste gauza batzuk, eta nik berriki ikusi dut Brasilen, Trinidaden, urtero egiten duten erromeria erraldoian, urtero hiri osoko errepideak asfaltatu behar izaten dituzte, idi-gurdiek altxatu egiten baitute asfaltoa.

(...)

Industriak modelatzen du hiriaren beste erretratu bat. Eta guk XX. mendean onartu badugu hirietan trafikoa 24 orduz egotea, seguruenik ekonomiarekin dauka zerikusia. Orain beste eredu ekonomiko batzuetan ari gara murgiltzen eta hirietako trafikoa poliki-poliki ari da isiltzen. Jacques Attali-ren Ruidos liburua klabea da, harrigarria oraindik ere, nahiz eta 40tik gora urte idatzia izan zela. Gizarte bakoitza bere zaratengatik ezagutuko dugula dio. Attali ekonomista da eta ez du egiten musikaren edo artearen ikuspegitik: ez, ez, ekonomiaren ikuspegitik egina dago. Oso liburu zehatza eta interesgarria da.

Beraz, idi-gurdiaren karranka horrek markatzen du paradigma bat, industriaren iritsiera. Bilbon 1834an, oker ez banago, debekatu egin zieten idi-gurdiei sarrera hirian.

Are gehiago, Erroman, Julio Zesarren garaian, historiako lehen soinu-poluzioaren aurkako politika idi-gurdien zaratagatik da. Eta nik ez dut ordenantza bera topatu, baina haren berri daukazu klasikoak irakurrita: Ovidio, Virgilio... Beraien ezintasuna agertzen da, beraiek arratsaldetan, iluntzean, idazten dute, idi-gurdien zaratarekin ezin eta Erromatik alde egitea erabaki zuten. Julio Zesarrek debekatu zuen idi-gurdien sarrera arratsaldeko 16:00ak arte. Hau da, egunez hiriak, ekonomiak, ez zuela hori soportatzeko beharrik. Beraz, gurdien ordutegia mugatu egin zuten.

Gasteizen (Bilbokoaren) antzeko ordenantza batekin topatzen gara. Gasteizera etortzen zirelako Errioxatik-eta gurdi mordoa. Uste dut Humboldt dela dioena behartuta ere ez zela Gasteizen bizitzen geratuko hango zaratagatik.

Idi-gurdia Bilboko Gran Viatik

Xabier Erkizia: Bilboko kasuan XIX. mende bukaeran topatu nuen kronika bat non itzain batek, jakinik idi-gurdiak ezin zirela hiri erdian sartu, zuzenean Bilbon sartu, herriko etxera joan eta isuna ordaindu zuen, 25 pezetako isuna. Gero idi-gurdia paseatu zuen Bilboko kaleetatik barrena huts-hutsik, ezer erosi edo saltzeko beharrik gabe, soilik txuleria eta erreibindikazio puntu batekin. Hori baino soinu aktibistagoarik nekez topatuko dugu. Eta zorionez, urte batzuk beranduago, Bilbon gauza bera egiteko aukera izan nuen. Kostata, Azkuna Zentroaren enkargu bat baitzen, baina nik ez nuen nahi inork ezer jakiterik: ez poliziarik, ez kazetaririk...

Oier Aranzabal: Multa jarri zizuten?

Xabier Erkizia: Multa jarri zidaten. Etorri ziren munizipalak, eskolta moduan, idien kaka biltzeko. Ooooso ederra izan zen. Idi-gurdi bat topatu nuen Lekeition eta hura eraman genuen piano kamioi batean Bilbora. Zo-ra-ga-rria idi gurdi bat piano kamioi batetik ateratzen ikustea.

Munizipalek: Tenemos que dejar el camión para que recoja los excrementos de los bueyes.

Alfonso itzainak: Eh, eh... Que mis bueyes no cagan. Vienen cagados de casa.

Eta egia zen: hiri osoan ez zuten ez kakarik ez pixarik egin.

Munizipalen auto bat jartzen badute atzetik kaka biltzeko, honek errege kabalgata ematen du, konpartsa bat.

Eta konbentzitu nituen munizipalak. Zorionez, munizipalen buruak, Abandon bertan, esan zidan: «Ze istorio ederra! Hi, nahi duk isuna? Kar, kar, kar. Ba egingo diat jada». Eta egin zidan isuna, garai bateko matrikula jarriz, eta antolatu zuen dena polizia ez ikusteko bidean zehar.

Trafikoa Moyuatik desbideratu zuten eta idi-gurdia Gran Viatik bakar-bakarrik.

Oier Aranzabal: Eta jendea?

Xabier Erkizia: Jendea Corte Ingles-etik ateratzen zen gurdiaren oihartzunarekin.

Gauza kurioso bat gertatu zen. Nik ez nekien, baina une horretan maratoi bat korritzen zen Bilbon. Eta gu 12:00etan atera behar bagenuen, karrera 11:30ean bukatu zen Arriaga parean. Gu orduan Abandotik ateratzen. Kasualitatea izan zen, sariak banatu ondoren, kazetariak erredakzioetara bidean «zer da hau?» galdezka, «ze hau igual informatiboetan sartu behar dugu». «Zergatik?» zen galdera. Eta nik esan nien ezetz, ez zela ezer aipatu behar, hau horrela gertatu da garai bateko aktibista haren omenez.

Elkarrizketa osoa hemen entzun dezakezue: Xabier Erkizia, Barruan gaude.

Zinemaldian minutu bateko kortea Naiz Irratiko Bigarren Kafea saioan hemen azpian.

El ruido de los carros de bueyes, este apunte en castellano.