Urumea flumena

Nolabait hasteko, ez dut uste irudimen handirik behar denik flumen-etik  fulumen-erako  urratsa jorratzeko.   Luis Mitxelenak esan bezala:

      "En préstamos, los grupos oclusiva más líquida (generalmente r) han sido muchas veces evitados intercalando  una vocal anaptíctica entre ambas consonantes. Su timbre es generalmente el de la vocal que seguía al grupo consonántico" (Fonética Histórica Vasca, 158 orr. Donostia, 1961).

Esaterako, ferekatu, forogatu, sekeretu, apiril, gurutze, ingelesa, erregela etab. Beraz, teoriaz behintzat, fulumen moldeak fonetikaren legea betetzen du. Beste kontu bat litzateke, inoiz praktikan gertatu ote den. Eta bai, gertatu gertatu izan da.

Abuztua ez da inondik ere garairik onena bat-batean aztarren bila hasteko, baina googlek hainbat zantzu ematen digu. Denak Euskal Herritik kanpo, Aragoitik Algeriara bitartean. Aipamenik hurbilena, Colección de documentos inéditos del Archivo de la Corona de Aragón agirian. Landuena edo,  duela bi urte izandako III Seminari de Metodologia en toponimia i normalització lingüística (Palma, 2007) mintegian non, besteak beste, Guillem Roselló Bordoy Historia akademikoak zera esan zuen: "També és frecuent el manteniment de topònims llatins sense modificacions perceptibles: fulumen (en aquest cas amb reduplicació arabollatina: uadifulumen” [ibaia-ibaia] (La documentació medieval cristiana i la toponímia d’època islàmica, 33 orr.). Eta urrunena, berriz, oraindik orain Algeriako toponimian gordetzen den salsum fulumen (gatz-erreka) delakoa, gaur egun  Oued el Maah arabieraz.

Bestetik, fulumen-etik fulume-rako pausuak ez du azalpen handirik behar. Beste horrenbeste gertatu da edozenbat kasutan. Gogoan hartu besterik ez dago: necem-neke, pacem-bake, legem-lege, regem-errege eta, adibide gisa, are hurbilago funem-hune-une. Aldi berean, erabat ezaguna da l-r bilakaera, ili/iri, kilika/kirika/, bili/biri eta Alava/Araba, esaterako.  Eta, oro har, flumen-en kasu berdintsu samarra aipatzekotan, horra berun. Alegia: plumbum, plumb, plum, pelun, belun eta, azkenik, berun.

Amaitzeko, hasierako f horren galerak ere ez du zailtasun handirik azaltzen, are gehiago kontuan izanik XII. mendean hatxez idatzia agertzen dela, García Ramírez erregek Iruñeko elizari eman zizkion Gipuzkoa inguruko lur-ondasunen zerrendan. Ikusi, esaterako, Donostiako Forua:

     "...Dono et concedo totum quod in Iheldo Bizchaya habeo, cum tota sua pertinentia que mihi pertinet vel invenire potuerint, et Hurumea similiter cum tota sua pertinentia, et Alça et Soroeta cum suis pertinentiis, et totos meos cubilares quos in Ariaz invenire potuerint et Gorostica Zaharra cum tota sua pertinentia, et Saveria Olatze et Zamilola cum omnibus suis pertinentiis, et quicquid in Arelarre de meo invenire potuerint."

Larramendiren iritzia

Auskalo orain arte esandako guztiak zentzurik ote duen ala ez. Abuztuko iturri urrietan askorik aurkitu ez dudan arren seguru gero hor nonbait izango dela aurreko azterketarik, nahiz eta googlen kokatu ez. Inork aldez aurretikako zantzurik baldin badu azaldu besterik ez du.

Dena den, ez dut uste Aita Manuel Larramendiren iritziak (Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín. Tomo segundo, 258. orr. San Sebastián, 1745) sinesgarritasun gehiago eskaini dezakeenik:

     "RIO, viene del Bafcuence errioa, que fignifica lo mifmo, y que es contraccion de erribedoa, y quiere  dezir el que corre, y va tierra abaxo, errioa, ibaya. Lat. Fluvius, flumen, amnis".

Oronbea

Larramendirenak baino zentzu gehiago du adiskide batek proposatutako Oronbea.  Atzekoz aurrera eginez, fonetikaren lege guztien arabera Urumea-k Oronbea "behar" omen zuen izan iturrian. Koldo Mitxelenak hitzez hitz dioenez (Fonética Histórica Vasca, 358 orrialdean. Donostia, 1961):

     "En los nombres ibéricos incluidos en inscripciones de época romana o en textos clásicos se observa una reducción nb [mb] > m, en relación con los textos en escritura indígena (…)"

   Eta, adibidetzat:

      "Hay un ejemplo concluyente que demuestra que sin duda en época anterior se había cumplido el cambio -mb- > -m-. Se trata del aquit. Sembe-, bien atestiguado en antropónimos, que se continúa en el vasc. Seme ‘hijo’, que es forma única con –m- bien establecida en todos los dialectos."

Baina badira beste hainbat adibide ere, dezente gazteagoak, -mb- > -m- hori azaltzeko. Adibidez, komeni (convenir), komentu (convento), imutu (embudo) eta imintzione (invención).

Hala eta guztiz ere, fonetikak frogatzen duena ukatzen du geografiak, Oronbe mendigaina Lizartzan baitago, eta Urumea ibaia, berriz, Goizuetan barrena...

 * Río Flumen