Garaldeatik, Sardinia eta Korsikara, Veleian zehar

“Garaldea” 1978an aurkeztu zuen Federiko Krutwigk Bilboko Uribitarteko kaietan (Udaletxe aurrean), urteak estekatua zeramatzan “Consulado de Bilbao” itsasontziaren* ganbara dotorean.  Bost-sei kazetari joan gintzaizkion eta ni neu euskaldun bakarra. Federiko jakituna zen jakitunik bazen (ez, horratik, gai denetan “berezilaria”), baina ez, gero, argiena jendaurrean ezer agertzeko orduan, are gutxiago ahopean, erdi tartaka, hitz egiten zuenez gero.

Azalpena amaitu, inork galdetzekorik ezer ba ote zuen itaundu eta… isiltasun larria. Azkenean, errukituta edo, kazetari antza baino euskal militante gisa, itxura hutsez, zerbait galdetu nion. Prentsaurre ostean, elkarrekin bildu eta, zergatik ez zen galderarik izan jakin nahi izan zuen gure Federiko orojakileak. “... ez dizugu ezer ulertu...” adierazi nion modurik apal eta zuhurrenean.

Berrogei urte geroago, Juan Martin Elexpuruk “Euskararen aztarnak Sardinian?” (Pamiela, 2017) aurkeztu eta, beste lau urte geroago, aitorpen hau egin du hartaz: “Liburuak harrera ona izan du, oro har, nahiz eta prentsa idatziak ez dion lerro bat ere eskaini aurkezpen egunaz geroztik”. Lau urte geroago, hain zuzen ere, Elexpuruk burutu berri du “Euskararen ustezko kidetasunak Italian eta Korsikan” (Pamiela, 2021), 2017an Sardiniaz argitaratu zuenaren jarraipen eta osagarri gisa.

Paleosardiniera, senide hurbila

Sardiniar erdigune menditsura  aratustetan igo baino ez dago  gure zanpantzarraren nolabaiteko lehengusuarekin topo egiteko; edo Adige Garaira (Hego Tirola) eskiatzera joan besterik ez, sekulako euskal antz handia duen toponimiaz bertatik bertara jabetzeko.

Beste kontu bat da, ordea, funtsezko kidetasunik ba ote dagoen frogatzea, ala, beroarenak kenduz gero, guztia kointzidentzia hutsa baino ez den. Juan Martinek uste du, ostera, “nahiko zantzu dagoela euskara eta paleosardiniera senide hurbilak direla pentsatzeko. Homofoniak eta kasualitateak izan izaten dira, baina ez neurri honetan”. Nahiko zantzu… pentsatzeko baino ez.

Elexpuruk bi hipotesi sumatzen ditu. Bata, “babesleku euskaldunaren teoria”, zeinen arabera, Asturiastik Frantziako Mediterraneoraino barreiatu zen kultura franko-kantabriarra (Altamira, Ekain, Lascaux…) . Eta, bestea, “hipotesi neolitikoa”, nekazaritzarekin batera hedatu zena Europa mendebalde osoan zehar, Atapuercako aztarrenak lekuko.

Italiako toponomastika-eskolak ez daki euskaraz

Elexpuruk aitortzen du Sardiniaz aritzerakoan, leku-izenez gainera, egungo lexikoa eta fonetika ere aztertzerik izan zuen arren, Italiako eta Korsikako kasuan, aldiz, toponimiaz gain ezer gutxi aurkitu duela. Are gehiago, gordin eta zintzo asko aitortzen du ez duela Italian batere interesik ikusi, ez duela irizkiderik ere aurkitu, eta ikerlari adituren bati Italia iparraldeko eta Euskal Herriko toponimien arteko antza aipatuz, zera erantzun ziola: “Ezin liteke, Italiako toponomastika-eskola munduko onenetarikoa da, eta hala balitz konturatuko ziren”. Eta Elexpururen arrazoibidea, berriz: "ez dugu aurkitu euskara ondo ezagutzen duen ikerlaririk eremu horretan".

Esan gabe doa Juan Martin Elexpuruk kristoren txindurri-lana egin duela eta, oker nahiz zuzen, alferra behintzat ez dela. Baina saiatu eta zaildu izanak ez du, besterik gabe, ezer arrazoitzen. Beste kontu bat da, ostera...

1. Euskaraz tutik ere ezagutzen ez duten Italiako ikerlarien artean interesik sortarazteko, ez ote lituzkeen Elexpuruk ikerketak italieraz-edo zabaldu behar. Edo ingelesez, agian... Hala ere, funtsezko arazoa italiar hizkuntzalariek euskararik ondo ez ezagutzea izan al daiteke? Izan ere, ba al dago jakiterik zer dioten gai horretaz euskara nabarmen ezagutzen duten euskal hizkuntzalariek?

2. Eta, etxera begira, normala ote den Joseba Lakarrarekin duen lerro arteko eztabaida ezkutua (edo ez hain ezkutukoa). Izan ere, normala al da “Euskararen historia” (Euskaltzaindia, 2018) bezalako liburukote sakonean errierta giroko aipu arin bezain harroxkorik egitea? Normala al da toponimia-ikerketan erantzutea? Hika-mika horiek, liburuz liburu, ulergarri-edo izan zitezkeen 1970eko hamarkadako katakunbetan –Gabriel Arestiren umekeria xelebreak kasu—; baina gaur egun, ostera, lotsagarri samarrak baino ez dira. Eta, tartean, bastidore artean, tramoian, Lakarraren mintzotan, friki veleiarrak. Jarrera hauek ez dute inoren mailarik igotzen. 

* 1983ko uholdeak eraman zuen  "Consulado de Bilbao"  zurezko itsasontzi ederra, eta Deustuko zubiaren kontra, behin betiko, erabat birrindu.