Bigarren euskal inbasioa

Bertsio ofizialak dio Antso I. a Gartzez errege nafarra jabetu zela Ezkarai (Haitz-garai) haranaz, X. mendean, eta alde egin behar izan zuten mairuek utzitako lurraldera iritsi zirela Arabako zein Nafarroako euskaldunak, euren hizkuntza bertaratuz.

Bertsio ofizial honi jaramonik egingo badiogu, arabarrak eta nafarrak heldu aurretik Ezkarairi (Izcaray, 1110 urtean) ez zeritzon Ezkarai, bertako biztanle guztiak mairuak ziren eta, jakina, euskara ez zen hizkuntzaren batez mintzo ziren. Batek daki honek guztiak logika handirik ote duen baina, zalantzarik ez behintzat, mila urte geroagoko toponimia euskalduna benetan ugaria dela.

Nabarmena da gero Santiago Arregi Belar (Bilbo, 1923) ibiltariak, 1950 hamarkadan zehar, auzoz auzo eta baserriz baserri informazioa bildu eta eskuz marraztu (1957) zuen mapa (Masip kafetegian esekita dagoena). Adibide gisa baino ez bada ere, nahi bestekoak dira euskal atzizkirik duten leku-izenak:

 IBIA: Arguibia, Arzobia, Sacabia, Arrobia, Alsobia…

 TURRA/IA (iturria): Arreturria, Zeleturria, Guelenturra, Iscolturra…

 GUTIA: Menegutia, Mochitegutia, Calategutia, Necutia, Telegutia…

 PURA (burua): Salburua, Arambura, Urabura, Gatazpura, Artequezpura…

 BARRENA: Ayabarrena, Berrobarrena, Lambarrena, Sulbarrena, Cilbarrena, Cilbarna…

 ZALAYA (zelaia): Barranzalaya, Gabizalaya, Gastanzalaya, Mosquinzalaya, Chorzalaya, Gazalaya…

 TIA: Gorostia, Arrasartia, Sagastia, Arrubiartia, Mochitia, Gorpetia, Bitortia…

 RENA: Usarena, Iguarena, Alcarena, Encararena, Musena…

 ARANA: Arzarana, Malarana, Articorana, Escararana, Chastarana…

 DIA: Arandia, Aranzadia, Sambardia, Ormadia, Romendia…

 ZIA: Uzarzia, Esquicia, Espalcia, Azarcia, Galarcia, Esconcia, Musquincia…

 Eta, beste hainbat: Lambelza, Becicolarrea, Marichipia, Aldaqueaga, Bazazarra, Pichicuena, Ibaya, Bizcarra, Zagorria, Idoquia, Urmaria, Labaria, Sagarraya, Esponzorroza…

Ez da inondik ere harrigarri, beraz, Ojacastron epaiak euskaraz egin izana XIII. mendean edo Donemiliagan (Ezkaraitik bost ordu oinez) lehen euskal esaldi idatziak agertzea.

Gaur egun Ezkaraik 2.000 biztanle ditu neguan eta 15.000 inguru udaran. Hamahiru mila bisitari horietatik gehientsuenak euskal hiritarrak dira. Ez, duela mila urte bezala, arabarrak eta nafarrak, bizkaitar eta gipuzkoarrak baizik, baina, orduan bezala, neurri handi batean, euskal hiztunak. Bigarren euskal inbasioa.

Ezkarai sarreran dagoen haitz-mutur horri Picota deritza egun. Duela mila urteko "Haitz-garaia" omen.

Ezkarai-harana, Errioxako toponimiarik euskaldunena, segurutik. Barrenean, egungo Sierra-de-la-Demanda. Aurretik, Arandia zeritzana. "Demanda" esaten zaio mugarri-eztabaida batez izandako auzia dela-eta.

Bost orduko mendi-ibilaldia Ezkaraitik Donemiliagara, Turzan (Iturritza?) eta Larrizabala gailurrean zehar.

Lehen euskal esaldien mila urtehurrena zela eta, orain berrogei urte jarritako oroitarria.

Mendi-bizikletan ibiltzeko alderdi aproposa.