Athletic-en nahi eta ezinak
Aukera izan dudan bakoitzean esan izan dut Euskadi Irratia dela, batere zalantzarik gabe, euskal komunikabiderik homologagarrienetakoa, Euskal Telebistak ez duen normaltasuna bai baitu eta Berriak ez dituen maila eta aniztasuna. Euskadi Irratiaren baitan, berriz, ezein sail eta saio gutxietsi gabe, aipagarri gero kirolak eta Hiru Erregeen Mahaia. Duela hogeita hamar urte amesten genuen euskal normalizazioaren adibideetako bat da Euskadi Irratiaren kirol-informazioa: ona, zuzena, bizkorra, sinesgarria, erakargarria, entretenigarria, serioa eta umoretsua aldi berean. Bejon daiela.
Baina, betiko baina, bada astero-astero urduri jartzen nauen zerbait. Zer izango eta Haritz Gallastegi elgetarraren hainbat gipuzkeria eta, batez ere, laguntzarekin eta laguntzaz bereiztu ezina. Barkagarri edo litzaioke Zubietako ñoñostiarren bati baina ez, ostera, Lezamatik kronikak egiten dituen Elgetako semeari.
Haritz Gallastegiren ustez, Iraizozek eskuarekin geratzen ditu baloiak, Llorentek buruarekin sartzen ditu golak eta arbitroak txistuarekin mozten du jokoa, eskuaz, buruaz eta txistuaz egin beharrean. Eta inork ez dio, antza, ezer esaten.
Honez gero, eta hitzaren profesionalen artean, argi samar egon behar luke gauza bat dela buruz jotzea, beste bat norberaren buruaz ikutzea eta beste hirugarren bat inoren buruarekin topo egitea. Haritz Gallastegik ez du ezer asmatu beharrik, segurutik bere etxean txiki-txikitandik entzun izan duena errepikatu baino ez. Eta kitto.
Haritz Gallastegi
Euskalki guztietan berdin
Gipuzkoan badira zenbait sasijakintsu (idazle, kazetari edo itzultzaile) bereizketa hori bizkaieraz baino ez dela uste dutenak. Baina ñabardura hori euskalki guztietan egin izan da, gutxienik azken bostehun urteotan, XVI. mendeko Zuberoako errefrauetatik hasita: Etxeko sua, etxeko hautsaz estal edo batari harriaz, besteari ogiaz (Bertrand de Sauguis, 1597).
Beste horrenbeste hurrengo mendean Axular nafarrak (bere arantzeez eta karloez min egin) eta Joannes Etxeberri lapurtarrak (bokantza samurraz eta espiritu kartsuaz berotu). Ildo beretik XVIII. mendean Juan Mateo Zabala bizkaitarrak (beti bizi bear ikaraz, ez gogoz, ta bai bake txarraz) eta Agustin Kardaberaz gipuzkoarrak (iltze gogorraz gurutzean josi); baita Gregorio Arrue giputzak XIX. mendean ere (eskuaz txalo jo; loreak malkoaz busti eta doai guziaz apaindu.
Jakina da gaur egun bizkaitarrak direna forma hauek ondoen gordetzen dituztenak, baina egia ere bada bizkaitarrek tranpatxoren bat egin ohi dutela, berbetan itxurak bete arren, ez dira-eta beti ondo jabetzen lagun barriagaz joan eta erreminta barriaz jotzearen arteko diferentziaz. Beti barriaz esan eta... hor konpon marianton.
Oso oker ez banago Euskaltzaindiak ez du gai honetaz erabaki irmorik hartu. Hala ere, Euskal Gramatika Lehen Urratsak-I liburuan jardun zuen honetaz. Eta honako hau zioen -REKINez ziharduela (288. or.): "Gainera, kasu hau modu, kausa edo instrumentaltasuna adierazteko erabil daiteke, adibidez: - Makila honekin jo dut. - Soka ebaki zuen labana batekin.
Hauek euskarazko esaldi jatorrak badira ere, gaur egun, aspaldian instrumental kasua erdi galdua duten tokietan, eta instrumentala berriro bultzatu nahian, batzuk soziatiboarekin erabilera hauek baztertuko lituzkete. Hau dela eta, komeniko litzateke hobeki ezagutzea bai instrumentalaren erabilpenak, bai soziatiboarenak."
Aurrerago, 290. orrialdean, -Z instrumentalaz diharduela hau dio:
"Hasteko, esan behar da toki askotan instrumentala oso guti erabiltzen dela, gaur egungo hizkera ezikasian behinik behin. Hala eta guztiz, alfabetatze prozesuari esker alderantzizko joera nabarmentzen da azken garai honetan, kasu honetaz gero eta ugariago baliatzea, alegia. Ezin esan, ordea, euskara modernoan instrumentala defenditzen dutenek beti asmatzen dutenik erabilera zuzena, oraindik instrumentala bizi-bizirik mantentzen duten hizkera aztertzeak erakusten duenez. Bizkaieraz, gainera, nahasketa fonetikoaren bidez, jatorrizko soziatiboa (singularrean -a(g)az = arekin) instrumentaltzat (singularrean -az) jotzen badute batzuek, era honetan -z kasua ere gehiago ugarituz. Instrumental eta soziatibo kasuen bereizketa jatorra zaindu beharko genuke euskara batuan, bata bestearen ordainetan nolanahi jarri gabe:"
Bergara Aldeko Hiztegia, Elexpururen hiztegi ederrean bilaketa azkar bat egin dut eta nabarmen gehiago dira -KIN JO formakoak -Z JO formakoak baino. Hona hemen bertatik jasotako hainbat adibide:
Nik neuk, Arrasateko gehienen antzera, "buruaz jo" esango neuke baina, Amatiño ondo konturatu den moduan eta Euskaltzaindiak adierazten duen moduan, hortik ez dago ondorioztatzerik hori instrumentala (buruaz) edo soziatiboa (buruagaz = buruarekin) den. Ez ditut aztertu baina pentsatzen dut www.ahotsak.com-eko hainbat adibideri antzera gertatuko zaiela.
Besterik ez, ondo izan.