“América para los americanos”

Iñaki Gabilondok CNN+ katean elkarrizketatu du André Sougarret, Txileko meatzariak barrenetik ateratzeko operazioa zuzendu zuen ingeniaria. Eta kazetari donostiarrak, nolabait hasteko, diotsa: “Zu apellido parece de origen francés?”. Eta ingeniari txiletarrak erantzun: “Sí, vascofrancés”. Sugarreta, alegia.

Sarri asko uste izan dugu Hego Ameriketara alde egindako euskal diaspora hego aldekoa izan zela, baina ez da hori inondik ere egia. Izan ere, 1908an 250.000 euskaldun bizi ziren Argentinan soilik eta erdiak inguru ipartarrak ziren jatorriz (La emigración vasca. Pierre Lhande. Auñamendi, 1971). Kontu izan Frantziako gudarostearen desertore erdiak euskaldunak zirela.

Segurutik Iparraldeko euskaldunek nekez jakingo zuten gaztelaniarik baina ez horratik pentsatu hegoaldekoak Cervantes zirenik. Ez behintzat euren burua sorterritik alde egin beharrean sumatu zutenak. Gure aita zena, XX. mendearen hasieran (1908) Eibarko kalean jaioa, gaztelaniazko “c” delakoa ahoskatzeko zailtasunekin hil zen. Hortik atera kontuak XIX. mendean eta baserri-giroan. Jakineko datua da Lehen Karlistadako gudariek ez zituztela gaztelaniaz emandako ordenarik ulertzen.

Iparra edo Hegoaren arteko bereizketak ezer gutxi irauten zuen behin Ameriketara helduz gero. Juan Goyechea argentinarrak jasotzen duenez (Los gauchos vascos. Ekin. Buenos Aires, 1975), ba omen zen Hendaian itzaina, gurdi eta guzti Irungo merkatura pasatu ohi zena sarri. Nonbait gordeleku aproposen bat egina zuen gurpilen artean eta honantza lurrinak, koloniak eta oihalak ekarri ohi zituen eta harantzakoan, aldiz, arrain-kontserbak eta Eibarko pistolak eraman. Baina kontakatiluren batek lar hitzegin zuen eta gure lapurtarrak Buenos Airesen amaitu zuen lechero, "Pedro el Vasco" izenez.

Esne-saltzailetarako aurrenengo eskakizuna bataiatu izatea zen. Euskaldunek errotik betetzen zuten baldintza, besteak beste. Esne-saltzailerik gehienak euskaldunak ziren, baina honek ez du esangura euskaldunik gehienak esne-saltzaile zirenik. Euskaldunak denetariko lanbidetan aritu izan ziren, nekazaritzan (mate-belarra, ardantzea, barazkiak, jardinak…), abelzaintzan (esnetan zein haragitan), okindegi eta gozogintzan (txokolategiak), zapatagintzan eta armagintzan. Segurutik Eibarko industriak sekula egin duen lehen nazioarteko ekoizpen-inplantazioa Argentinako armagintza izan zen. Eta, armekin batera, gainerako guztia, alegia, munizioa, larruzko zorroak, damaskinatua, zilar-lanketa, bitxiak, etab.

Eta ez gero pentsa denak Buenos Aires inguruan geratu zirenik. Txilen zein Uruguaien euskal eragina nabarmena izan zen eta, Argentinan bertan, hiriburuan ezezik, beste hainbat probintziatan (Rosario, Santa Fé, Pampa) ere barreiatu ziren, euskal izeneko herririk (Olabarria, Lezama, Recalde, Necoechea, Etcheverri, Chacharramendi…) ez da han-hemenka falta, eta non-nahi daude kaleak, eskulturak eta oroitarriak euskaldunen gorazarrez.

Gure aita zena General Acha herrian bizi izan zen, Buenos Airestik 800 kilometrora, Euskal Herritik Lisboara beste. Aita heldu baino 38 urte lehenago sortu berria zen herria. Mila lagun inguru guztira, indio, militar eta kolonoen artean. Far-west peto-petoa, bertan amaitzen zen nolabaiteko errepidea, Panpa Lehoarraren basamortu-atarian. Ze arraiok eraman zuen Eibarko semea herrixka galdu hartara?  Auskalo, baina haraino eraman zuena ez zen bertan eusteko gauza izan.  “América para los americanos” esan eta bizpahiru urteren bueltan eibarreratu zen (Buenos Airesen bizi den Begoña Ormaetxea Aranberri iloba txikiak kontatua) .

Aranberrineko Luis, Blas eta Estanis anaiak, Panpan, 1930 inguruan

 Gai honetaz sakontzekotan ikusi:

-- Historia de la emigración vasca a Argentina en el siglo XX. Amerika eta euskaldunak - 8. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 1992

-- Inmigración vasca en la ciudad de Buenos Aires 1830-1850. Amerika eta euskaldunak - 14. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 1992.

-- Emigración alavesa a América en el siglo XIX. Amerika eta euskaldunak - 15. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 1992.