Gabriel Aresti Hernanin

Duela aste batzuk Gabriel Arestiren hitzaldi bat bota zuen Lizardiren Baratza irratsaioak, Jose Luis Padronek poesiari buruz astean behin Euskadi Irratian zuzentzen duen saioan. Ez nuen modu konbentzionalean entzun: hau da, irratitik.

Aurreko batean, audioa (podcast artxiboa) nuen telefonoan eta bide hori erabiliz entzun nuen.

Berehala harrapatu ninduen Arestiren ahotsak; nik dakidala inoiz entzun gabe bainuen poeta bilbotarra.

Igande goizean berriro entzun nuen, autoz bidaiatzen nuen bitartean. Igande eta astelehen arratsaldean hainbat pasarte transkribatu ditut, baina komeni da irakurtzea Arestiren ahotsa entzuten den bitartean.

Guregana iritsi da Jesus Mari Olano euskaltzaleak 150 orduko zintak gorde zituelako eta orain errekuperatzen ari dira Hernani aldean.

Honela aurkezten du Urtzi Urkizuk Arestiren hitzaldia:

Euskal literaturako izen poetikoak izenburupean, 1967ko uztailaren 29an eman zuen Bilboko idazleak hitzaldia, Hernaniko udal areto nagusian. Zenbait entzuleren eta hizlariaren artean iritzi truke sutsuak izan ziren. Saizarbitoria ere han zen, eta giroa lasaitzen ahalegindu zen.

Esan bezala, honela hasi zen hitzaldia.

Agurra

Jaun-andreak, hernaniar bihotzekoak, lagunak.

Euskal Herriaren aurrean mintzatu nintzen azkenean, okasio eta parada eder batean, egokituera egoki batean mintzatu nintzen, ez hemendik hain urrun, Gipuzkoako probintzia beneragarri honetako hiriburu zaharrean, Tolosa maitagarrian. Orduan hitz egiteko baneukan pizgarri bortitza, legamina altxagarria, gure pintorerik handienaren pinturaz inguraturik aurkitzen nintzelako eta honek, ingurutasun hark, kemen eta adore, aitzakia eta estakuru ematen zidan nire barruan dauden eta dirakiten egia biribil guztiak kanporatzeko, jendearen aurrean agertzeko. Baina orduko pintore hura, gure Agustin Ibarrola maitatu hura, urrun dago guregandik, iluntasun sarri batean dago amildurik, eta haren adiskideak umezurtz eta alargun bezala aurkitzen gara desorientazio zoro batean itsumustuan, nora jo jakin gabe, galduta. Horregatik, gaurko nire hitza, gaurko nire solasa, gaurko nire elea, baldin eta dorpea bada, ez nazazue zigorka. Arren eta mesedez pentsatu behar duzue gizon ahul bat dagoela zuen aurrean, bere mihiari indar guztia kendu zaiona. Disimula ezazue, ez ikusia egizue, barka, barka eta barka ezazue. Azken finean, zuen artean gehienak kristauak zarete oraindik eta hori da kristau bertuterik ederrena: barkazioa.

Orain hamar urte inguru, poema luze bat idatzi nuen, Maldan behera. Poema hargatik sari bat eman zidan Euskaltzaindiak, euskal akademiak, Loramendiren omenez. Orduan, poeta sentitu nintzen horrekin, batez ere sariketa hartara hirurogei olerkari presentatu zirelako. Baina, beraren oroitzapena datorkidan momentu triste honetan, profeta sentitzen naiz: ni ere maldan behera erpin eta arin batean ikusten naizelako. Nintzena ez naiz. Denbora zaharretako itzal eta gerizerik ezkor baten modukoa nakusate eta hala dakusat nik ere nire burua. Herririk herri ogiaren bila, ezin dudan pisu eta karga astuna eraman eta jaso beharrez, nire ahuleriaren kontrako borroka batean.

(...)

Bilbo, 1933

Besteez mintzatzeko, nik niregandik hitz egin behar dut. Eta besteez daukadan iritzia konpreni dezazuen, ni konpreni behar nauzue lehenik.

Nik hiru urte konplitu nituenean Espainian gerra zen. Ni orduan erdalduna nintzen, ez beste arrazoirengatik ez bada nire gurasoek, nahiz eta euskal apelliduak izan, euskaraz ez zekitelako, erdal herri batean jaio nintzelako, Bilbaon, Bizkaiko hiriburu berrian.

Gizonak asko sufritzen du, baina are gehiago sufritzen du haurrak, gerra batean bizi den haurrak, nahikoa alimenturik, nahikoa elikadurarik ez duen haurrak. Eta hala genbiltzan gu, haur flakoak; lur zigorkatu hartan ikatza lapurtzen genuen, garia eta ogia ostutzen genuen, tabakoa eta ardoa ebasten genuen, lortu genuen kultura apurra ere haginka eta ukabilka hartu genuen liburu debekatuetatik.

Axularren Gero eta Altuberen Erderismos eskuz

(...) Eta horrela etorri ginen gizon izatera. Bitartean, gizon ikasiek ikasi behar dituzten hizkuntzak estudiatu genituen: frantsesa, ingelesa, aleman pixka bat, orduan modan zegoelako esperantoa... Eta, gainera, gure asaben eta aurrekoen mintzaera zelako baita euskara ere.

Euskara salbatu behar zela, eta salbatu behar zela... sakonki estudiatu genuen. Altuberen eta Azkueren eskola nagusietan amildu ginen, lehengo eskritore zaharrak irakurri genituen. Oraindik gogoratzen naiz zenbat ordu galdu nituen, urrikari honek, Axularren Gero Errebista Internazionaletik eskuz kopiatzen. Auskalo non aurkituko den nire eskuzko kopia hura, baina sinetsi nahi ez didanari Altuberen Erderismos-ena erakuts diezaioket.

Madarikatua

(...) Orduko haiek, nire mutil denborako behi sakratu haiek, euskaltzale garbiak ziren, behin ere bekatu egin gabekoak, gure ohitura zaharrak, gure fede sendoa eta beste gainerako lelo aspergarri guztiak egunero ahoan zeuzkatenak ziren. Baina haientzat ere zigorra izanen da.

Beti bakarrik, euskararen mamia eta errail sekretuak gozatu nituen. Komediak eskribitu nituen, inork eraman nahi izan ez zituenak teatrora.

Nire lehenbizikoa, laster Hernani honetan estreinaldiz emango duzuena, Tobera hura, eskandalagarria zen. Tirioek eta troianoek deskomekatu ninduten.

Badago, edo bazegoen orduan, Bilbaon liburu sorta bat Enbor izenekoa, euzkotar integristena. Nire Toberagatik esateko guztiak esan zituena. Erdal egunkari La Gaceta del Norte ere ez zen atzera gelditu. Biok hain etsai izanik, euzkotar integristak eta gaztelatar integristak, zergatik firmatzen zituzten bakeak euskaldun poeta eta teatrolari zoro honen kontra?

Zenbait urte iragan arte ez nuen erantzunik bilatu: gizonari ahoa tapatu nahi zioten.

Ez ezazue tapa gizonaren ahoa, defendi dadin, hainbeste bidegabe egin zaio azken ehun mila urte honetan. Orain besoak indargabeturik ditu, burua erdi bitan, ez diozue kopetan adarrik ernaltzen utzi, ebaki dizkiozue eskuak ez dezan ezpatarik astindu. Hor datza, ezin defendi daiteke indarrez. Bakar-bakar-bakarrik geratzen zaio hitza.

Baina ez ezazue, ez ezazue, ez ezazue tapa gizonaren ahoa, hitzaz balia dadin, hitzaz zerbitza dadin, honela konpreni dezazuen zertarako jaiotzen den mundura. Ez, ezazue tapa gizonaren ahoa.

Erosteko ahaleginak

Baina geroago, nire ahoa handiegia zelako edo euren eskuak eta mordazak txikiegiak zirelako ez ninduten isilarazi. Batzuek niregan sinetsi zuten eta nire Harri eta Herri agertu zen. Bertan nire olerki bakan batzuk atera ziren argitara. Gehienak etxean geratu ziren gordeta, gainerako guztiak.

Baina atera zen apurra nahikoa zen eta harriak ere enteratu ziren Bilbaon poeta ero bat bizi zela.

Eta orduan nirekin adiskidetu ziren. Bilbaoko La Bilbaína burges elkartera ere gonbidatu ninduten behin. Argazkia ere badago zein kariño ederrarekin tratatu ninduten. Honela esaten zidatela zirudien: «Bueno, mutil, orain nahikoa duk, gizondu haiz, familia daukak eta lehengo zoroaldiak alde batera utzi behar dituk. Orain gure tarteko bat izan hinteke.»

Oso errezelo handiarekin erretiratu nintzen etxera. «Hau nintzenean etsai nituen haiek orain adiskide ditut. Zergatik izanen da?» Hala pentsatzen nuen, baina erantzuna laster etorri zitzaidan.

Bartzelonara deitu zidaten euskal estudianteek. Gero Tolosara, Ibarrolaren pintura erakusketaren inauguraziora. Eta bertan aurkitu nuen erantzuna, bertan kausitu nuen ihardespena, bertan topatu nuen arrapostua: euskaldun gazteria nirekin zegoen, nire poesian gauza berri eta desiatu asko ikusten zituen. Eta gazteria haren gurasoak bide onera ekarri nahi zuen, euren seme-alaben sinbolo bat zen hura. Eskua luzatu zidaten, baina ni ez nintzen konforme geratu eta bizkarra itzuli egin nien.

Umeengana oldartu nintzen eta horrela esan nuen: «Hartutako bidea ez da lehen pausua baizik. Kontent zaudete nirekin, baina hemendik gutxira ez zarete kontent egonen. Gizonduko zarete, elkarrekin ezkonduko zarete, eta bizi beharraren apuru zorrotza sentituko duzue giltzurrunetan. Orduan etorriko zaizkizu gurasoak beso zabalik. Hauek gazte denborako zorakeriak izan dira eta artegira bihurtu behar duzue. Ez zabiltzate txantxetan. Euskararen salbazio hori alferrikako gauza da. Hori ondo dago gure negozioak zilegiztatzeko, aitzakia bezala, baina egin dezagun dirua, zabal ditzagun fabrikak, zabal ditzagun komertzioak, asko dibertitu zarete orain artean.

Eta nik esan nien neska-mutilei: Hartutako bidea ez da txantxetakoa, benetakoa baizik. Ideal bat daukagu eta azkeneko kontsekuentzietaraino joan behar dugu. Har ezazue nire ejenploa.

Klasea

(...) Askotan galdetu diot ene buruari ea zer den lehenago: arrautza ala oiloa. Ea pentsatzen dudan bezala pentsatzen dudalako naizen naizen bezala ala naizen bezala naizelako pentsatzen dudan pentsatzen dudan bezala. Baina egia ongi azterturik, ezagutzera iritsi naiz arrautza dela oiloa baino lehenagokoa. Gizona bere inguruak egiten duela.

Nire adiskide bat, oso nire lagun maitea, oso mutil prestua, txit ikasia, nik bezala pentsatzen omen du orain. Lanaren Deretxoa ikasi eta irakatsi du Bartzelonan. Orain, pioi dago fabrika batean, lanaren munduarekin bere lokarriak estuagoak egitearren. Baina jaietan Sopelanara doa beraneatzera, familiarekin, kotxe ederrean.

Duda sortzen zait niri barrenean: ez den hori izanen bere hobby bat, bere deporte bat.

Niretzat, berriz, oso aldrebes da mundua. Zerua goian eta lurra behean, Jesukristok pobre deitu zidan eta Marxek proletario. Nire klasearen eskubideak defenditu behar ditut. Eta nire herrian, nire herri artean, defenditu behar ditut.

Azken finean hemengo estrukturak aldatzen ez diren bitartean biok izanen gara euskaltzale, baina beharbada hura, nire lagun hura, okasioa horrela suertatzen baldin bada, hura izango da patroia eta ni jornalekoa, hura aberats eta ni pobre, hura burges eta ni proletario.

Eta badakizue azken konklusio batean Jesukristoren doktrina eta Marxena berdinak direla, zeren gogora ekarri zuek beraren hitzak: lehenago sartuko dela kablea orratzaren begitik burgesa zeruko erreinuan baino.

Halako gauzak erakusten dizkiet ene alabei.

Gatzaren gerra eta foruak

(...) Begirada bat eman dezagun gure historiara. Konparazio baterako, orain hirurehun urte Bizkaian zer gertatu zen. Zer izen zen Bizkaiko Gatzaren Erreboluzioa (...) Gaztelako erregeak zerga, petxa, jarri nahi zion Bizkaian gatzaren merkataritzari (...) Gatza ez zen orduan gaurko gauza merkea, oraindik jakintsuek ez zuten industrializatu itsasoko ura, ebaporazioaren metodo errez eta moderno hau. Gatz guztia meatzetatik ateratzen zen (...) Gainera, inportantzia handia zeukan, hori baitzen janaria kontserbatzeko ezagutzen zen metodo bakarra.

Baina hori ez zen inportanteena: erdaraz esaten den bezala, no es por el huevo, es por el fuero (...) Orduan galdu zen betirako euskaldunaren libertatea. Jende asko engainatzen baita. Ordurarte ez zen foru idatzirik gure artean. Orduan eman zigun Alemaniako enperadoreak gure forua, orduan inposatu zigun bere legislazioa, Mexikon Hernan Cortesek trasaltekei jarri zienaren kopia erraza eta merkea.

Zeren Sagarminagak dioskun bezala seiehun urte lehenago euskaldun baserritarrek geziekin eta baleztekin zebiltzan hirietako kaleetatik eta baserrietako soro artean.

Eta zer dago gauza libreagorik armetan dagoen herri bat baizik? Orduan kendu zizkiguten armak, orduan eman zizkiguten foruak, orduan hasi zen gure maldan behera egoera triste eta larri honetara heldu arte, non ez dakigun euskaldunaren izenak zer esan nahi duen ere.

Eta gainera, irainaren gaineko iraina, gatzaren zerga, gatzaren petxa. Aiorabide etorri zen herriaren buruan. Hura zen herri sanoa eta hura zen Aiorabide buruzagi braboa.

Gernikako juntetan galtza beltzen erreteiala eskatzen zuten (galtza beltzak aberatsen ezaugarriak ziren orduan) eta euskaraz egin zezaten arbolaren inguruan eta ez erdaraz. Orduan hasi zen gure ohiturarik itsusiena. Lehengo ohitura guztiak ez baitira garbiak. Gernikako juntetara herrietako izen ekarleak zetortzan auzo guztiek elizaldean librero hautatuak. Eta erdaraz ez zekien euskaldun huts bat agertzen zenean kartzelara sartzen zuten hamabost egunerako, multa ederra jarri ondoren.

Eta hainbeste doilorkeriaren kontra jazartu zen Bizkaiko herria. Azkenean, Bilboko plazan urkatu zuten Aiorabide. Urkatu arazi zuenaren izena Duque de Ciudad Real da. Ciudad Realeko dukea.

Zuen artean modu erromantikoan baten batek pentsatuko du: eta nola diren atzerritarrak gurekin aldrebesak eta gorrotagarriak. Ikusten duzue nondik datozen gure gaitz guztiak? Ciudad Realetik.

Eta ez. Halakoa ez dadila engaina. Halakoa ez dadila tontoa izan, zeren Ciudad Realekoa ez zen Ciudad Realekoa, dukea baizik. Deitura euzkotarra zeukan. Jaiotetxea Bizkaian. Hizkuntza naturaltzat gure euskara. Eta akats handi bat: dirua. Diruagatik traizionatu zuen herria. Eta horrela hasi zen suge klase hori, euskaldun burges edo aberatsen kasta higuingarria.

Gure leinua galtzen doa. Euskera util bat ez dute nahi. Deskomekatzen gaituzte.

Agonia puntu batean gaude. Euskara harri bat da. Asko maitatzen dut euskal harria, baina euskaldun klase hori itoginaren parekoa da eta urteen buruan, mendeen eta mendeen buruan, ur tantak harria jaten du.

(...)

Publiko arteko norbaitekin eztabaidan

-Aresti: (...) Burgesiaren kontzesio bakarra hori da, ongi egotea. Gainerako gauza guztiak burgesentzat alferrikakoak dira. Hori argi eta garbi dago. Kultura... Jende zertarako doa zinera edo teatrora? Ikasteko edo? Ez, dibertitzeko.... Dibertitzea. Horregatik nik diot esperantoa edo euskara ikastea, hau da, dirurik ematen ez duten gauzak, halako gauzetan dabilena, burgesen iritzian zoroa da. Niri askotan deitu didate zoro. Eta nik sanbenito hori onartzen dut. Bai, zoroa naiz, eta zer?

(...)

-Aresti: Orain beste pregunta bat permititzen badidazu. Nik esan dut zer naizen ni. Eta orain zu zer zara?

-Ni zer naizen?

-Aresti: Bai.

-Ni? Gizona, euskalduna...

-Aresti: Zer gehiago?

-Zer gehiago?

-Aresti: Bai. Nola pentsatzen duzun. Nik argi eta garbi esan dut. Orain baldin bazatozkit esaten... Zu, ez dakit nolakoa zaren, ez zaitut ezertarako ezagutzen... Eta badiostazu burgesa naizela... Goazen hortik zehar txikito batzuk hartzera eta horrelako gauzen gainean ez dezagun berba egin. Akordio batera ez gara ailegatuko eta.

-Izan liteke euskalduna eta burgesa... Eta beste batzuk izan daitezke euskaldunak eta obreroak... Hemen ez esan euskalduna naizelako burgesa ote naizen...

-Aresti: Ez, nik galdetu dut zure kondizioa... Etorri zara hona ni akusatzen... Zuk zelan pentsatzen duzu, kontradikzioak botatzen dituzu....

-Langile euskalduna...

-Aresti: Bale. Konforme. Orduan ez dut konprenitzen nola zure klasearen kontra zoazen...

-Nik ez dut konprenitzen zure nahaspila eta hemen esan dituzunak...

-Aresti: Bueno... beste gauza bat... Nahaspila nire mingainean egon daiteke, baina baita zure buru barnean ere...

-Ez, ez, ez... nik gauzak momentu honetan...

-Aresti: Ah! Orduan zu baldin bazara munduko gizonik argiena, orduan ni izango naiz tontoena...

-Ez, ez daukat kontraesanik. Nahaspila baldin badaukazu zuk, esan nahaspila duzula...

-Aresti: Bueno, ni zikina naiz... Hori aldez aurretik esan dut... Ni zikina naiz... Eta garbiak badakigu nortzuk diren... Beste galderaren bat?

Jose Luis Padronek horrela bukatzen du irratsaioa: Gora gizona, gora poeta, gora Gabriel Aresti... eta Imanolen Gabriel Aresti kanta entzuten da.

Lotura batzuk:

Gabriel Aresti, Hernanin, Lizardiren baratza irratsaioa (Euskadi Irratia).

Hernanin entzundako «herri bizitzaren musika eta hotsak», Jesus Mari Olano Fondoan bilduak (Kronika).

Ondare bat ahotsez betea (Berria).

Azken euskalduna (Koldo Izagirreren Autopsiarako frogak liburutik).

Bizi al zara Gabriel? (Argia).

Gabriel Aresti (Angel Zelaietak 2000an idatzitako biografia).