Markos Zapiain

Teismoa eta ateismoa ez ezik, beste hiru jarrera ere aipatzen ditu zegamarrak: “mitologia berria” deitu izan dena: Hölderlin, Wagner, Nietzsche, Jünger eta Mirande kokatzen ditu hemen. Kristautasunarenak egin du, eman behar zuena eman du honezkero, arrazoi eta zientzia modernoek iraganera bota dute, eta orain erlijio berri bat asmatzea dagokigu, moderniaren kritiken ostekoa, gizakia eta natura ikuspegi berri libre bitalista batez ulertuko dituena. Feuerbachen eta Marxen fedea Gizadiarengan ere hementxe ikusten du Azurmendik.

Laugarren, Gandiagarena: haurtzaroko mitologiara itzuli da, bere buruarekin borroka egin eta krisia pasatu ostean. Mitologia guztia abandonatu ondoren zentzurik ez zuelakoan, “orain zentzu eder berriz betea ikusten du, baina oraingoa guztiz beste zentzu bat da” (Azken egunak Gandiagarekin, 354). Marxen eta Freuden kritikak ezagutu ditu, beste erlijio batzuek liluratu dute, baina ez du alternatibarik ikusi, eta ez du alternatibarik gabe bizi nahi izan. Ondorioz, itzuli egin da eta badu zentzua: zirtzikatu egin zitzaion, baina, bere poesia lekuko, edo, zehazkiago, bere poesiaren bitartez, berritu egin du, eta bertan bizitzeko moduko txabola zaio orain.

GALDERA GALDU

Azkenik, eta bosgarren, Azurmendirena berarena: Gandiaga ez bezala, zentzurik gabe gelditu da. Ez dauka alternatibarik behiala asebete izan zuen mitorako, alternatibarik dagoenik ere ez du uste. Mitoak maite ditu, baina zentzua puskatu zaio. Batik bat, zentzuari buruzko galdera bera arrakalatu zaiolako. Honezkero jakin ez daki zein galderari erantzuten omen zion zentzuak.

Gandiagarena zein Azurmendirena Odiseak izan dira, bakardadezko ezinegona bizi izandakoaren itzulerak. Aldiz, seminariotik leninismora eta segituan liberalismora aldatzea, gailen dabiltzan olatuetan kortxo, gogoeta kritikorik gabe, egindako etxetik egindako etxera ibiltzea, ziurtasunez ziurtasun, ez da Odisea bat: “Odisea da etxea utzi, galduta ibili, eta, batek ez daki nola, atzera Itakara itzulia aurkitzea. Bitartean, jakina, oso posible da Itaka hori arras aldatuta agertzea; edo Odiseo bera egotea aldatua beretarrentzat ere kasik ezagutezina izateraino, zakurren batentzat-edo ez bada; edo berak Itaka uste duen hori batere ez izatea Itaka, oraindik beaziarren beste uharteren bat gehiago baizik. Odisea ez da korronteak eta zorteak eraman zaitzaten uztea. Naufragioa da, borroka, desesperazioa, autoengainua, Gozo uharteko gozotasunaren limuria, meditazioa, ihesa zeure buruari eta gustuei, 'jainkoren baten' laguntza; azken finean, herrestan zaramatzan historia korapilotsu bat, antzaldatzen ari zaituena. Odisea da ez jakitea odisea dela; ez jakitea jada itzulia zaren ala inoiz baino galduago, eta ez jakitea jadagoneko etxerik eta Itakarik batere inon ba ote dagoen.” (Azken egunak Gandiagarekin, 345-6)

Azurmendi, horrenbestez, etxekoen tranbian ibili ondoren kanpora jauzi egitea deliberatu eta hainbat bilakaera eta aldaketa bizi izan ditu bere kasa, eztanda, etsipena eta barealdia, estasia eta hotza. Baina tranbiara igo da berriro. Hori bai, zeharo aldatua dago bera eta zeharo aldatua aurkitu du tranbia. Are, ez da ezinezkoa beste tranbia batera igo izana, edo kohete batera. Zentzuaren zati apurtuak baino ez zaizkio gelditzen, sakabanaturik. Galeren artean nagusi, esan bezala, zentzuari buruzko galderarena.

Azurmendi berez erlatibista eta eszeptikoa da, eta erlijio kontuetan eszeptizismoak kutsu agnostikoa hartzen du. Horrela, kontra egiten die Euskal Herrian soziologikoki ugarienak diren taldeei: Villasante eta Munillaren eiteko katoliko teistak, eta ustez hipermodernoak diren ateo zientifistak, XIX. mendeko positibismo zaharkituenaren fededunak izaten direnak, ia beti ohartu gabe.

Aurrena, ortodoxoena, Sukia, Cañizares eta Aita Sainduena: Elizaren doktrinak zeharo asetzen ei du zentzuaren eskakizuna, no problemo. San Agustinenean legetxe, Azurmendik “mito” deritzon fedearen edukiak ez dauka arazorik zientziarekin, egiarekin, errealitatearekin. Besteek dute beti errua: munduaren gaiztotzeak, kontsumismoak, gazteen errespetu faltak; Biblia bera ez da inondik inora arazo-iturri.

Hurrena, ukatzaileena, ateista zientfistena: lehenbailehen ahaztu behar dira umekeria horiek, ipuin horiek; modernian ez dute lekurik, antzinako kontuak dira, elkarrezinak zientziarekin eta pentsamendu razionalarekin: errealistak izan behar dugu, ez dagoenik ez bilatu. Aspaldi gainditu zuen zientziak erlijioa.  

Gurean, jende gehienak bi jarrera horietako bat erakusten du.

EMOZIOA ETA JAKINTZA

Azurmendiren ustez, bizitza zentzuz jantzi zein zentzua ukatu, giza desirak egiten du. Horregatik inoiz ez dute inor konbentzitu Jainkoaren existentziaren edo inexistentziaren froga razionalek. Jendeari ez zaizkio axola, fedearen edo fedegabeziaren oinarrian ez dago-eta arrazoi logikoa, baizik eta emozioa, sentimendua, nahia. Azurmendirenean, mugarik esanguratsuena ez da fededuna eta fedegabea bereizten dituena, baizik tolerante librearen eta dogmatiko fundamentalistaren artekoa. Azurmendirekin ados, André Comte-Sponville ateistaren esanetan, ergela da aldarrikatzea “badakit badela Jainkoa” edota “badakit ez dagoela Jainkorik”. Zeren eta Jainkoa eta zentzua ez baitagozkio jakiteari. Zentzudunagoa eta zuhurragoa litzateke esatea “ez dakit Jainkoa badenetz, baina sinetsi nahi nuke badela”; edota “ez dakit Jainkorik badenetz, baina uste dut ez dagoela”; edota “ez dakit Jainkorik dagoen ala ez, ez naiz gai hori zehazteko, giza adimena ez da hain indartsua”.

Pertsona konkretuen bizitza errealetan zentzua beti da plurala. Batetik, gertaera bera zentzu desberdinez hornitu dezake jendeak. Azurmendik oroitarazten digu adibidez Vesuvioren erupzioak zentzu desberdinak izan zituela biktima batzuentzat eta besteentzat, are kontrako zentzuak: Jainkoen zigor, Jainkoek gizakien debozioari jarritako proba, Jainkorik ez dagoelako froga nabarmena... Txit bestela, Pliniok, Jainkoak zeharo ahazturik, patuak zekarkion sumendiaren eztanda estoikoki onartu zuen.

Bestetik, bizitzaren zentzuak askotarikoak dira eta aldakorrak, baita batzuetan gutako bakoitzaren baitan ere, arima ugari barnebiltzen baitugu, zenbaitetan nolabaiteko harmonia lortzen dutenak, sarriago gatazkan dabiltzanak. Azurmendik horietako zenbait zerrendatzek dizkigu: arima edo arrazoimen bat izan dezakegu zientifiko zorrotza, bestea erdi mistikoa, poetikoa, hedonista, eszeptiko hotza, beste bat mailua maite duen filosofikoa, edota mailua eta igitaia...

Azkenik, Azurmendik azpimarratzen duenez, zentzua, bere baitan ere,  singularrean aipatzen bada ere maiz, praktikan plurala izaten da: osagai etiko, estetiko, sentimental, politiko, filosofiko, erlijiosoen batuketa, giza esperientzian eta historian nahasturik baitabiltza etika, artea, politika eta erlijioa.

ATEISTEN ZENTZUA

Goetheren hitzak errepikatu izan ditu Azurmendik: Jainkoa, nork berea izaten du, komeni zaiona aukeratu edo asmatzen du. Jainkoari ukoa, berdin. Zentzua erlijiosoa izan daiteke, baina baita ateista ere. Zentzuz betea egon daiteke Jainkoari ukoa. Gurean, Jainkorik gabeko zentzuari dagokionez, Plinioren salbazio filosofiko pertsonalaren tankerakoek baino oihartzun handiagoa izan dute gizartea aldatzera emandakoek, justizia xede. Emilio Lopez Adan “Beltza”k laudorio bat egin zion Argia-n Iñako Trula bere adiskide hil berriari, eta hor munduko sufrimendua apaltzea ageri da zentzu gisa, eriak sendatzea, esplotazioa ezabatzea, orobat biolentzia eta tortura. Dena den, gure tradizioan, garamatzan tranbian, Gandiagarenean, oroz lehen erlijioak eman izan dio zentzua bizitzari, Jainkoak. Europan milioika lagun egon da Egiazko Jainkoaren alde bizia eskaintzeko prest. Iraultzak eta Aberriak ere bete izan dituzte zentzuz europarren bizitzak, baina ez hain luzaro. Gaur egun, betiko Europan, inor gutxiren bizitzari ematen diote zentzua Jainkoak, Iraultzak edota Aberriak, ez duzu idolo horien alde odola emateko gertu legokeen talde zabalik aurkituko. Pertsonen alde bai apika, seme-alaben alde. Aitzitik, ehunka mila lagun musulman topa ditzakezu orain bizia Egiaren alde emateko gertu. Michel Houellebecq batek uste du hortik etor daitekeela hurrengo zibilizazio-ziaboga garrantzitsua. Ostean, txinatarren uholde eskergak eramango omen ditu aurrean bai musulmanak eta bai ordurako geldituko diren kristau apurrak.

Estasia, xede pertsonala eta argiaz gain, Azurmendik beste hainbat zentzu-mota aipatzen dizkigu. Zentzua “arau bat izan daiteke, ispilu bat, esperantzarako argi bat, abisu eta oharkizun bat, mehatxu bat ere, edo atseden ordu bat soila. Gizakiak, burua gora mundu zabalean, txabola bat egiten duen bezalaxe mendi hegalean gorputzaren aterperako, mito bat (zentzu bat) egiten du, haren barruan habitatzeko, gogoaren txabola. Mito bat (Jainko bat) zentzu bat da; zentzua espirituaren txabola bat.” (Azken egunak Gandiagarekin, 142)

Zentzua mitoan mamitzen da, ipuinetan, hitzetan. Fedearen edukia bideratzen duten ipuinak ez dira azalpen razionalak. Zehaztasunak egiten ditu hemen Azurmendik: mitoen bidez bizitza zentzuz janztea ez da irrazionala, baizik zientifikoa ez bezalako arrazoimen baten erabilera. Arrazoimen zientifikoak ez du zentzurik behar. Eta erlijioari ere arrazoimen bat dagokio, ez da i-razionala ez a-razionala. Bestelako gogoa darabil, munduko liluren aurrean zabalik dago eta ez ditu usainak eta koloreak zenbakira txirotzen.

Ebanjelioak bezalako erlijioetako ipuinen baitan bizi da sinestunaren zentzua. Heltzen doan heinean ipuin horiek, beren esanahiak eta eraginak, aldatuz doaz. Sinestuna ere aldatuz doa ipuin horien eraginez. Eta aldaketa horien guztien arabera, modu beti berriz ulertuz joango da unibertsoa, errua, heriotza, biziraupena, eta abar. Ttarttalo eta Koranaren gisako ipuinak “gizakiak bizitzeko asmatu dituen laguntza eskaintzak” dira (AeG, 177), gizakiari babesa emateko moduko txabola espiritualak.

Azurmendiren esanetan, hiru modu hauetan lotu izan dio nagusiki gure tradizioko gizabereak bere burua bizitzaren zentzuari:

Lehenbizi, estasia: zenbait gertakari zentzuz beteak ageri zaizkigu, perfektuak, goitik behera bereganatzen gaituzte, guztiz bestelakora garamatzate nostalgiazko poz baten hegaletan: emozio sakon bat kontzertuan, ibilian harrapatu zaituen egunsentia, jai zirraragarri hura, amodiozko betegintzarrea.

Bigarrenik, xede pertsonalari ere lotzen dio Azurmendik zentzua. “Pertsonala” esaten dion arren, Azurmendik azpimarratzen du zentzu-molde horrek askotan pertsona partikularraren interes pribatua gainditzen duela. Nire bizialdia mugatua da: zein zentzu eman nahi diot nire denborari, zeri merezi du nire bizitza entregatzea? Azurmendiren ustez, giza bizitzari zentzua ez dio emango helburua erdietsi izanak; aitzitik, mendizalearenean bezala, igotzeak berak hornitzen du ibilaldia zentzuz. Che Guevararen bizitza ez zuen zentzurik gabe utzi bere xedeak erdietsi ez izanak. Kristauen hizkeran, bizitzari zentzua ez dio zeruak ematen; aldiz, zentzuz jantziriko bizitza batean aurkitzen du bere tokia zeruak, itxaropenak; honaindian txertatzen da zeruaren zentzua.

Azurmendik dio, bizitzaren zentzua eta mendira igotzea parekatzen dituelarik, mendira igotzeko benetako arrazoia ez dela izaten mendizaleak berak aipatzen duena: gailurra zapaltzea, egunsentia gozatzea, ikuspegiaren ederra; aitzitik, “arrazoia igotzean bertan datza, bidean. Patarrean eta izerdian, sufrimenduan. Norbere ukoan, norbera gainditzean. Nahian eta ahaleginean. Agian zure burua bilatzen duzu. Zu zeu, zure arima, behartzen duzun gorputz horixe zarela egiaztatu gura duzu. Eta gorputz hori beste zerbait dela eguneroko errutinako norgabea baino. Zure buruaren -ahalaren, ezinaren-, zure mugen esperientzia egin, existentziaren esperientzia: existentziaren kontzientzia mugen kontzientzia baita. Eta, aldi berean, inguratzen zaituen guztiaren mugabakoa sumatu, mugabakoaren baitan ibiltzen sentitu. Izadi immentsoaren adiguri edo anparoan bildua ikusi zure izatea -borroka, inpotentzia. Beste mundu bat bilatzen duzu, bai; baina zeure barnean. Beste zeu bat, diferentea, etortzen, igotzen, inoiz ez ailegatzen, eta beti ailegatua nolabait. Eta agian, gero, izan daiteke egiaren parte bat hori ere, gailurreko argi posiblearen eta bideko txoriak entzuteko ideiaren pozak lagun egiten eta laguntzen diola mendizalearen eginahalari. Baina egintzaren egiazko zentzua egintzaren beraren barruan dago, ez dator kanpotik emanda; zentzua bideak dauka, ez gailurrak. Edo, hobe, zentzua mendizalearen erabaki(men)ak eta ahalegintzak dauka.” (Azken egunak Gandiagarekin, 285)

Hirugarrenik, horizontetzat eta argitzat ere hartu izan da zentzua, gauzak ageri zaizkigun hondotzat, ikustea eta ulergarritasuna ahalbidetzen duena, baina baita bizitza bera ere: zentzua ez da ezer, baina zentzurik gabe ezer ez da ezer. Mitologietan argia mundua baino lehenagokoa izaten ohi da, gauza ororen izatearentzako espazioa, Biblian zehazki eguzkia baino lehenagokoa. Argiari esker gainditzen da hasiera baino lehenagoko kaosa, argian atontzen da kosmosa, hasiera bera baita argia, formen unibertsoaren altzo, edozer ager dakigun beharrezko; gure baitatik atera ere egiten gaitu, gauzetara joan gaitezen. Zentzuan bizi garen bezalaxe, argian bizi baikara ohartu ere gabe argian gabiltzala. Gandiaga argindarrik gabeko baserri batean jaio eta koskortu zen; inoiz ez dugu jakingo zer izan ziren Gandiaga lakoentzat egunsentia eta ilunabarra; badugu bonbilla, baina galdua dugu argiaren eta ilunaren sentiberatasun derrigortu hura, Gandiaga egunero goizean goiz jaikitzera bultzatzen zuena, argiaren betiko etorrera eta zabaltze beti berria bizi ahal izateko.

Azurmendiren askatasuna, bestalde, Hegelen handiosa ez izateaz gain, Sartreren indibidualista ere ez da. Zegamarrak gizakia praktika errealean beti ikusten du tradizio batean kokatua, inguru batean. Hermeneutika zuzen dabil: ez dago purutasunik, ezin da eraginik gabe pentsatu. Azurmendiri Descartesen tabula rasa egin eta hutsetik abiatu nahia ez zaio batere fidagarri. Nahiago du Montaigne Descartes baino, Erasmus eta Rabelais Newton baino, Errenazimenduko humanismoa zientzia modernoa baino, ortzadarra ekuazio batera murrizten baitu, eta zentzua legera.

Egia da bizitzaren zentzua asmatu egiten dela, ipini; askatasun apal hori duela abere hiztunak. Edonola ere, zentzugintza ez da hutsetik abiatzen, ez du indibiduo originalak deusezetik sortzen. Hizkuntza legez, komunitateak eskainiak aurkitzen ditugu bizitzaren zentzu posible batzuk. Zentzu horiekin zer egin, hori gure esku dago, hori da gure askatasuna. Onar ditzakegu, ukatu, paso egin, apur bat egokitu eta berrasmatu. Hizkuntza bezala, aldi berean erabilgarri eta oztopo izan dakizkiguke, gorabide eta herstura. Claude Lévi-Straussek erabili zuen metafora darabil hemen Azurmendik: komunitatearen tranbian goaz nahitaez. Komunitatearen tradiziotik jaso duzun bizitzaren zentzuaren tranbian zoaz, tranbia horrek zaramatza. Hala ere, bizitzako bidaiari pasibo hutsa ez bazara bederen, zeuk erabaki behar duzu tranbiatik jaitsi ala ez, zure burua tranbia martxan doala bota, tranbiaz aldatu, eseriko zaren, non eseriko zaren, leihotik paisaiari begiratuko diozun, bidaideekin solastuko zaren ala isil-isilik eta bakar-bakarrik geratuko, irakurtzen kasu. Tranbia batean zoaz, eta tranbia badoa, baina tranbia utzi ala ez, ala tranbian bertan zu nola joan, hori zeuk erabaki behar duzu. Zure erantzukizuna da komunitateak eskaintzen dizun zentzuarekin zer egin.

ASKATASUNA

Hauxe izaten da filosofoen eta filosofien sailkapenetako bat: batzuek zoriona dute xede gailen, eta beste batzuek ostera askatasuna. Zoriona helburu Aristoteles, Epikuro, estoikoak, San Agustin, Spinoza, Schopenhauer eta Nietzschek izan dute, besteak beste. Eta askatasuna giza ezaugarri nagusitzat hartu dutenen artean ditugu Platonek kontatutako Prometeoren mitoa, Pico dela Mirandolla, Rousseau, Kant, Hegel eta Sartre. Azurmendi ere maizago arduratu da askatasunaz zorionaz baino.

Libre delako galde dezake gizabereak bizitzaren zentzuaz; eta giza askatasunaren aukeretako bat da zentzuren bat onartu edo asmatzea, edo zentzua ukatzea. Gizakiak zentzua asmatu behar izan du zeharo babesgabe jaiotzen delako, ezin delako orainaldian bizi, senak ez duelako goitik behera determinatzen. Azurmendik bere egiten du Hegelen apotegma: gizakia bada ez dena, eta ez da badena. Beste abereak ez bezala, gehiago bizi da iraganean eta etorkizunean orainaldi naturalean baino. Urradura libre bat da. Zeharo determinatua ez izate horrek erabaki etiko, politiko eta are dietetikoak hartzera behartzen du.

Azurmendi ez da liburu edo autore bakar baten fededuna. Voltaire, Hegel, Nietzscheren pentsamendu batzuk bereganatu eta beste batzuk baztertzen ditu, libre. Rousseaurengandik, ez du onartzen gizakia zintzo jaio eta gizarteak gaiztotzen duela. Aitzitik, Azurmendik giza askatasun anbibalente gazi-gozoaz duen ikuspuntuarekin bat letorke Rousseauren bigarren diskurtsoak, Desberdintasunari buruzkoak, dakarren egiaztapen hau: biologiak erabaki du usoak alea jan behar duela eta katuak okela. Gose den uso bati alboan katilu bat bete okela uzten diozu, eta dastatu ere egin gabe hilko da katiluaren ondoan. Okela jateak bizirik atxik lezake, baina instintuak ez du okela jateko programatu. Gizakiak, berriz, goserik gabe ere jan dezake, desira barik masturbatzen jarraitu. Gizakiarenean, desira ase denean ere, gogoak bizirik baitirau. Gizakia abere hutsa da, baina biologiak ez du erabat determinatzen, eta indeterminazio horrek ematen digu kolesterolaren gainezkaldiagatik edo gose greban hiltzeko arriskua eta aukera. Era berean, indeterminazio horrek ahalbidetu digu mintzamena, zentzuaren adierazle eta medium nagusia.

Askatasunaren beste pentsalarien aldean, ezaugarri bereziak ditu Azurmendiren ikuspuntuak. Harena ez da Hegelen askatasun heroikoa, baizik eta askatasun apal bat, ahula. Batetik, agian, Euskal Herriaren historia eta gaur egungo egoera sakonki aztertu duen euskaldunak ezin diolako askatasun harro bati bidea eman. Bestetik, apika, Azurmendik hizkuntzaz duen kontzepzioagatik. Zabala bezain aberatsa da kontzepzio hori, eta hemen ezaugarri bat zirriborratzera mugatuko naiz.

HIZKUNTZA

Hegelek dioenez, erreala razionala da eta arrazoia erreala, bat datoz hitzak eta gauzak, hizkuntza eta mundua. “Zaldi” kontzeptuari ez zaio zaldi enpirikoaren funtsaren ezer falta. Beraz, gizakiak egia absolutua adieraz dezake.

Bestelakoa da Nietzscheren ikuspuntua, Azurmendik itxuraz bere egiten duena. Zegamarrak biziki maite du “Egiaz eta gezurraz moraletik kanpoko zentzuan” testua, hain gazte joan zitzaigun Igor Aristegik euskaratua. “Schopenhauer, Spengler, Nietzsche, Miranderen pentsamenduan” liburuan aztertu eta iruzkindu du. Hor Nietzschek dio, besteak beste, filosofiaren eta zientziaren funtsa, hots, kontzeptua, bere jatorri metaforikoa ahaztu duen sorkari artistikoa dela. Grekoz “garraio” esan nahi du “metafora” hitzak. Gaur egun ere, Atenasen, metafora-enpresak dira garraio-enpresak, eta hori arras iradokitzaile eta esanguratsua da filosofiari begira.

Hara giza hizkuntzaren jatorria eta ahultze-prozesua: aurrena, errealitateak gizakiari nerbio-kitzikadura eragiten dio; gero, kitzikadura hori irudi bilakatzen da: itsaso, mendi, harri. Eta azkenik soinu, hitz: “itsaso”, “mendi”, “harri”. Nerbio-kitzikadura indartsuago da irudia baino, eta irudia indartsuagoa soinua baino. Metafora-garraioaren ibilbidean, gero eta urrutiago gelditzen zaigu mundua, gero eta makalagoa dugu errealitatearekiko lotura. Dekadentziaren ondorio gara. Kitzikaduratik abiatuta metaforaz metafora gainbehera joan ondoren helduko gara zentzuari buruzko galderaren eta erantzunen ezinbesteko bitartekari den hizkuntzara. Halako tresna flakoan oinarrituriko askatasunak ezinbestez behar du umila izan.

Bizitzaren zentzuari buruzkoa bezalako itaunek arbuio antzeko bat eragiten dute gurean: hitzaldi eta mahai inguruetan nabari da, Interneteko foroetan. Arima, hilezkortasuna, Jainkoa, erlijioa eta bizitzaren zentzua ez dira gai popularrak. Giro ilun bat iradokitzen dute, tristura, gotzainaren gonaren fru-fru mehatxagarria sakristiako itxituran. Ez da harritzekoa auzi metafisikoek jende mordoa seko aspertu edo uxatzea. Itsu metafisikoak deritze Joxe Azurmendik, zentzu peioratiborik gabe. Lirikarako eta are musikarako sentiberatasunik ez duen jendea ere badago. Barietatea ez da txarra izaten. Zentzuari buruzko galdetzaileek ere, galdera ez dute egunero eta etengabe egiten. “Galdera”, Azurmendiren gogoeta honetan, ez dagokio hainbeste azterketa teoriko hutsari, nola eske existentzialari. Badira zenbait gertaera eta aldarte bizitzaren zentzuaz galdetzera zaramatzatenak: zure umearen heriotzak, depresio batek. Zergatik bota ninduten hona, nire baimenik gabe gainera? Merezi du biziari eustea? Egia bada ere bizitzaren zentzuari buruzko galdera maizago pizten duela tragediak, eta Auschwitzen etengabe zerabiltela gogoan, pozaldi sakonek ere sor dezakete, hala nola maitearen ezusteko agerpen batek. Ez dirudi gizabereok galdera hori egiteari inoiz zeharo utziko diogunik, agian ez duelako behin betiko erantzunik. Zientziak ezin dio erantzun. Kantek erakusten du zientziak egundo ez dituela galdera metafisikoak erantzungo. Hala ere, gizakiak, gizaki deno, beti galdetuko du ea Unibertsoa, Lurreko bizia edo norberaren bizitza zoriak ala helburu ulergarriren batek mugitzen ote duen, zerbait gertatuko al zaigun hil ostean, zer arraio egiten dudan mundu arrano honetan.

OSOTASUNA

Unibertsoaren azken oinarri gisa ere ulertua izan da zentzua, ikusiko dugu, baina sarritan gertatzen zaigu eguneroko bizitzako zeregin zehatzei zentzua aurkitzen diegula, eta bizitzaren osotasunari aldiz ez, eguneroko zereginen zentzu horiek ezerezetik zintzilik baleude bezala. Zentzua aurkitzen diogu esnagailua ipintzeari, ikastetxera garaiz iristeko tranbia hartzeari, gradua ikasteari, lana bilatzeari… Baina maite ditugunak oro hilko dira. Gero, gizateria, Lurra eta Esne Bidea ere desagertuko dira. Nondik nora hau guztia, zertarako? Zenbat eta osoagoa perspektiba, orduan eta problematikoagoa zentzua.

Azurmendik dioenez, auzia halaxe ageri zaigu dagoena, Schopenhauerrek bezala, soilik razionalki aztertuz gero. Dena den, gizakiak, oro har, nahiago izaten du zentzuren batean sinetsi erabateko absurdoa onartu baino, irensgaitza baitzaio errealitatearen krudelkeria bere gordinean. Abere neurotikoa da gizakia eta azalpenak behar ditu, nolabaiteko koherentzia, aurreikuspenek lasaitzen dute, tenporek, astrologiak, erlijioak, psikologiak, beti bete izan omen diren eta beteko omen diren lege fisikoak. Errealitate kosmikoak behin eta berriz erakusten badigu ere funtsean ez duela ez gurekin ez gure kontzeptuekin zerikusi handirik, hala ere heldulekuak bilatzen ditugu, zentzuak, partekatzen ez dituenari munduko zentzurik absurdoenak irudi dakizkiokeen arren.

Hemen dago

Hemen gaztelaniaz

1-Askotarikoak dira Ninaren haluzinazioak: logelako hormetako margolanak, amak egin dizkionak, bere kabuz mugitzen; ispiluetako irudi engainagarriak, autonomia hartuko dutenak; azaleko arazoak, sarpullido edo legena, zauriak, hatzetako azal-zerrendak kentzeagatik odola, atzazal hautsiak; Leroy eta Lily larrua jotzen eta Leroy Rothbart bilakatua; Lilyk printzearen zakila ferekatzen; Beth bere aurpegia labankatu eta masailak zulatzen; azaletik zisne beltzaren lumaxkak ateratzen; palmipedoa bailitzan, behatzetako azalak elkartzen zaizkio; Ninaren doble satanikoa… 

Haluzinazio horiek gauza asko izan daitezke aldi berean: gaixotasun mentalaren sintoma, Txaikovskiren obraren imitazioa bizitza errealean, mehatxuak… Halaber, Ninak bere lan artistikoa bikain egin dezan estimulu psikologikoa. Lily printzearekin edo Leroyrekin maite kontuetan haluzinaturik, sakonkiago barneratuko du printzea zisne beltzarekin joan dadin mehatxua, hobeto sartuko da antzeztu behar duen rolean. 

Uste duzu Nina gaixorik dagoela? Zertan da haren gaixotasuna, nola definituko zenuke, zeintzuk dira buru gaixotasun horren ezaugarriak? Nondik etorri ote liteke?

2-Gupidagabea izaten da goi-mailako artisten arteko lehia. Arteak bizitza exijitzen dizu, odola xurgatzen dizu; Ninaren aktuaziorik gogoangarriena odolusten eta hiltzen ari denekoa izango da. Artearen historia aztertuta bistan da oso ohikoa dela arteak artistari zoriona eta bizitza sakrifikatzeko exijitzea. Bizitza arteari eskaini, horratx eskakizuna. Perfekzioak bizitzaren sakrifizioa eskatzen du. Bizitzak akatsak ditu, zimurrak, inperfektua da berez, zikina. Bikaintasun artistikoaren bila, beren burua eta gorputza, oreka psikofisiologikoa, apurtu egingo dute artistek. Nina bezalako perfekzionistek pairatzen ohi dute anorexia. Heriotzaz ordainduko du Ninak “Zisneen lakuan” lortuko duen arrakasta itzela. Merezi du perfekzio-une artistiko goren bat lortzeko bizitza bera sakrifikatzea?

3-Anorexikoaren ezaugarrietako bat perfekzio-irrika da. Ninak ez du jan nahi. Akatsez betea ikusten du beti bere burua ispiluetan. Buru-belarri bizi da bere arteari emana. Anorexiko batzuen ezaugarria da amarengandik datorkiena ez onartzea, ama elikatzaileari ukoa; halatan, Ninak ez du amaren opila nahiko, ahal bezain gutxi jaten ahaleginduko da. Begiratu sarean zeintzuk diren anorexiaren kausa gisa maizenik aipatzen direnak.

4-Leroy zuzendaria poztu egiten da Ninak jenio gaiztoa ateratzen duen aldiro. Ninak zisne zuria eta zisne beltza, biak antzeztu behar ditu. Leroy kezkatuta dabil, ordea: Ninak ez du lortuko zisne zuri izatetik zisne beltz izatera igarotzea, uste baitu Ninak alde beltza zanpatua duela, gehiegizko autokontrolagatik; koldarkeria leporatzen dio, bere alde ilunari aurre egiteko orduan. Lilyri ez bezala. Lily naturalagoa da, hobeto onartzen ditu bere baitako alde iluna zein argia. Alde ilunaren indar suntsitzailearen bila, Ninak, besteak beste, haurtzaroko panpinak desagerraraziko ditu. Amak umetu nahi duela sentitzen du. Amak ez dio barkatzen bere karrerari uko egin behar izana Nina bera edukitzeko. Alaba hiperbabestearen eta alaba zapaltzearen arteko mugan bizi da. Ninak amarekiko lotura ebaki beharko du bere barruko indar artistikoari bide emateko. Amak ez du nahi Ninak ondo pasatzea. Saiatuko da eragozten alabak estreinaldian paper nagusia dantzatzea. Alderatu Ninak eta Lilyk alde ilunarekin duten harremana.

5-Ninak bere burua amaren aurrean sendotzeko beharra dauka: “ez naiz umemoko bat, honezkero ez ditut 12 urte, intimitatea behar dut”. “Non dago nire ume goxoa?” galdetuko dio amak Ninari. Erantzuna: “Ni naiz Zisne nagusia, zu inoiz ez zinen ezertara heldu.”   

Ninaren ama ere dantzaria zen, baina 28 urte zituela utzi zuen dantza, Nina eduki eta behar bezala hezteko. Halatan, Nina ez bezala, ez zen izar bat izatera iritsi. Ninak sentitzen du hori dagoela amaren jarrera zapaltzailearen azpian: mendekua, mendeku inkontzientea. Bat ote dator Ninaren sentimendu hori egiarekin? 

Zer iruditzen zaizu zeuri Ninaren amaren jarrera? Gogaikarria bezain kontrolatzailea da lehen begiratuan, Ninak gainean dauka beti, etengabe deitzen dio mugikorrera, ez dio Lilyrekin irteten eta dibertitzen utzi nahi, engainuz eragotzi nahiko du “Zisneen lakua”ren estreinaldira joatea. Frustratua eta hotza du aurpegia. 

Kontuan hartu behar da, ordea, Lilyk emango dion drogak Ninaren psikosia suspertuko duela, eta hain zuzen estreinaldi horretan hilko dela Nina. 

Hortaz, faltsua da esatea amak beti alabaren alde jokatzen duela? Ikusita Ninak nola amaituko duen, ez al da ulergarria eta zentzuzkoa amaren beldurra?

6-Zure ustez, egia da gurasoek beren gabeziak, frustrazioak eta nahiak seme-alabengan proiektatzeko joera dutela? Zilegi al da? Zer egin behar du seme-alabak bere burua gurasoengandik babesteko?

7-Are gehiago, gaizto-itxurak gorabehera, amak, Leroyk eta Lilyk ez ote dute azken batean onena nahi Ninarentzat, bakoitzak bere moduan? Leroyk Nina seduzitzen duenean, zer du helburu nagusi, sexu gozamena ala Ninaren indar ilun artistikoak ateraraztea?

8-Zailagoa zaio Ninari gizonengana hurbiltzea neskengana baino? Haren familian ez dago figura maskulinorik. Zer iruditzen zaizu indartsuagoa Ninarengan, joera homosexuala ala heterosexuala? Edonola ere, ematen du Ninaren benetako maitea bere artea dela. Transferentzia bat dago giza maiteagandik unibertso artistikora. Leroyk mamitzen duenez unibertso artistikoa, Leroyri emango dio Ninak filmean ematen duen benetako musu bakarra. Baina Leroy ez da sinbolo bat baino. Gizon bati baino gehiago, arteak dakarren emozio eta edertasunari emango dio Ninak musu sutsua. Ados zaude? 

9-Lilyren begirada zuzena da, argia, baita besteari begietara luzaro begiratu behar izaten dionean ere; Ninari berriz zaila egiten zaio edonori begietara begiratzea. Ez al da Lily lagun fidagarria? Ninari etengabe piztuko zaizkio susmoak, baina Lilyk funtsean egia diotso beti. Naturala da, ez du tolesik, ez du Nina amarruz ordezteko asmorik, ezta haren maitea lapurtzekorik ere. Konforme?

10-Ninak ez du Lily hil, ez du Lily zauritu, baizik eta bere burua. Jungen ustez, gerra guztiak dira barne gerrak. Norbaiten ezaugarri bat jasangaitza bazaigu, normalean gure baitako zerbait erakusten duelako gertatzen zaigu. Guri ez zaigu gustatzen. Erreprimitzeko lana hartzen dugu. Eta txoro horrek, berriz, batere lotsarik gabe erakusten du jendaurrean. Gustura akabatuko genuke. Etsaia beti dago barnean. Bat zatoz?

11- Darren Aronofsky Zisne Beltzaren zuzendariak jakinarazi du Dostoievskiren "Doblea" liburuak eragin handia izan zuela filmean. Lily eta Beth Niniren dobleak dira nolabait; baita ama ere, neurri batean. Bethengan eta Lilyrengan bere burua ikusten du. 

Ninak ispiluetako irudiekin dituen arazoek bere buruarekin eta identitatearekin dituenak sinbolizatzen dituzte. 

Gainera, esan bezala, etengabe ikusten du bere irudi errepikatua, bere doblea, bere mamu bikia. Aurrena, tren-geltokiko nasan bere buruarekin gurutzatuko da; Lilyrekin sexu harremanetan, ametsean, halako batean bere aurpegia ikusiko du Lilyrenaren ordez; Bethek ospitalean bere masailak labankatzen dituenean halaber, bere aurpegia ikusiko du Ninak. Heriotza ekarriko dion labankadak sexu-harremanetakoa erepikatuko du: itxuraz, Lily ari da labankatzen, eta lantzean behin bere doblearen irudia ikusten du. Baina alderantziz gertatzen da benetan: Lily ez da haluzinazioa baino, bere buruaren kontra jo du benetan Ninak, beraren sabela urratu. Horrela ikusten duzu zuk ere?

12-Pelikulan etengabekoak dira ispilu-jokoak artearen eta errealitatearen artean, naturaren eta kulturaren artean. “Zisne beltza” filmean, bizitza errealak Txaikovskiren “Zisneen lakua” imitatuko du: ez da, ohi bezala, artea natura imitatzen duena, alderantziz baizik. Artea imitatzen duen errealitateari buruzko artea da. Txaikovskiren obran, neska goxo, garbi eta birjina zisne baten gorputzean harrapatua gelditu da, zisne bilakatu dute. Neskak libre izan nahi du, baina soilik maitasunak hautsi dezake sorginkeria. Neskaren nahia ia beteko da, printze batek maite baitu. Ordea, printzeak neskari bere maitasuna aitortu baino lehen, neskaren doble lizunak, neskaren lehiakideak, Zisne Beltzak, Printzea engainatu eta seduzituko du. Etsita eta jota, Zisne Zuriak bere burua amildegi batetik behera botako du. Heriotzarekin batera, baina, askatasuna ere aurkituko du. Bizitza errealean, amak Nina balletera bultzatu du, bere frustrazioa konpentsatzeko. Ninak zisnearena egin beharko du. Nina neska goxo birjina zisnearen gorputzean dago harrapatua. Printzea bere dantza-kidea da. Gauzak apur bat gehiago konplikatzeko, Natalie Portman eta printzearena egiten duen aktorea errodajean maitemindu eta ezkondu egin ziren. Ez, beraz, filmeko bizitza errealean, baizik eta gurean. Filmean ordea, dantza-kidea Lilyz maitemindu dela sentituko du Ninak, “Zisneen lakua”n printzea zisne beltzaz bezala, eta azkenik bere burua amildegira bota eta hilko du, Txaikovskiren protagonistaren ildotik. Aldi berean hilko dira zisne zuria eta Nina. Bat zatoz interpretazio horrekin? Bilatu sarean zer den “mise en abyme”.

13-Zaharrak badoaz, badatoz gazteak. Arte mota batzuetan, kiroletan bezala, adinak ez du barkatzen. Gazteak heldua kanporatu eta ordeztuko du, hori da bizilegea. Ordea, zenbaitek ez darama ondo: Bethen kasua. Ninari behin eta berriro etorriko zaio burura, berak Beth ordeztu duen moduan, Lily bera ordezteko grinak bizi duela. Ninaren beldurren artean dago Leroyk nahiago izatea Lily bera baino. Hasieratik ikusten du Lily lehiakide arriskutsu gisa, bera desplazatu nahian dabilen anbiziotsu kalkulatzaile gupidagabea, lagun-plantak Nina tronugabetzeko darabiltzana. Benetan sentitzen du hori Lilyk? Ez ote da oroz lehen Ninaren sentimenduaren proiekzioa?

14-Ninak, goi-mailako artista askok behar duten exijentziaren ondorioz, anorexia eta bulimia pairatzeaz gain, haluzinazioak ere izango ditu. Dantzarien arteko norgehiagokak arazoa larrituko du. Leroy-ren ustez, gehiegizko autokontrol eta perfekzio-grinak frigidotasuna eragiten dio Ninari. Hitzez hitz dio Ninak perfektua izan nahi duela. Leroyk berriz erantzungo dio perfektu izatea ez dela soilik kontrol kontua; zure buruaz ahaztea eta deskontrolatzen jakitea ere bada. 

Frigidoa eta birjina da Nina, aitortzen ez duen arren. Horregatik ipiniko dio Leroyk etxekolan gisa masturbatzea, barrualdea askatzen lagunduko diolakoan. Ordea, masturbatzeko ahalegin biek haluzinazioak eragingo dizkiote: aurrenekoan ama agertuko zaio eta bigarrenean Ninaren beraren mamu bikia. Ninak eta Lilyk sexu harremanak dituztenean ere, etengabe ikusiko du Ninak Lilyren ordez Ninaren beraren doblea. Bestalde, gero jakingo dugu Lilyrekiko harremana amets bat izan dela. Desira larregi zapaltzeak estresa eta eromena ekar dezake?

Hemen ikus daiteke Camino

CAMINO

1-Filosofia laikoak zein erlijioak, biek bilatzen dute giza bizitzari zentzu bat ematea, eta bizimodu sakon eta eder bat. Desberdinak dituzte bide psikologikoak, ordea.

Caminok erakusten duenez, erlijioak bultzatzen duena da pertsona Jainkoaren aurrean belaunikatzea eta apaltzea. Gizakiak uko egin behar dio bere buruari, bere adimenari, bere arrazoimenari, eta Jainkoari utzi bere bizitza gida eta goberna dezan. Gizakiak bere barrualdea hustu behar du, Jainkoak bete dezan.

Aldiz, etikak giza arrazoimenera mugaturik nahi dio bizitzari zentzua bilatu, eta izaera eta bizimodu eder bat sortu. Giza adimen mugatua da azken erreferentea, eta ez beldurra baretzeko giza adimenak aurrena sortu eta hurrena egiazkotzat hartu duen Jainkoa bezalako irudimenezko izaki bat, inoiz ez dizuna hutsik egingo eta traizionatuko, ez delako benetan existitzen.

Zure psikologiak nora bultzatzen zaitu gehiago, filosofia laikora ala erlijiora?

2-Badago erlijioaren alde bat tanatofiloa, hau da, heriotza maite duena.

Caminoren ama gorrotagarria egiten da, alabak bizitzatik urrundu eta heriotzara bultzatzen dituelako. Ez da argi gelditzen zer zerikusi izan zuen Caminoren neba txikiaren heriotzarekin, baina iradokitzen zaigu amak eragin zuela. Amak hautsi zuen gezurren bidez Giusepperen eta Nuriaren arteko harremana. Egunero ematen dizkio eskerrak Jainkoari alaba hilko dion eritasunagatik, pozik dago alaba hiltzera doalako. Abadeak soilik behin Camino hildakoan nahi dio argazki bat atera, hilik oso ederra dagoela aldarrikatuz. Ospitaleko gelan, txalotu egiten dute Caminoren heriotza. Loiolako San Inaziok ere, jesuiten fundatzaileak, zioen gizakion betebeharra dela bizitzan hilda bageunde bezala ibiltzea. Zure ustez, psikologikoki sinesgarria izan daiteke bizitzaren aldeko erlijio bat?

3-Beharrezkoa ote da, erlijioa indartzeko, sublimazioa sendotzeko, Caminoren ama bezalako maitasunaren etsai bat izatea? Kontrajarriak al dira bizitza izpirituala eta garen animaliaren onarpena? Zergatik hautsi zuen Caminoren amak Nuriaren eta Giusepperen arteko harremana, ahizpa Opus Dei-en sartzeko orduan erabakigarria izan zen haustura, hain zuzen?

4-Filmak erakusten digun kristautasuna gorputzari, maitasunari eta gozamenari gorrotoan dago oinarritua. Kristauak bat egin behar omen du torturatu eta hil zuteneko Jesukristoren oinazearekin, soilik sufrimendu horren bitartez garbitu baitezakegu arima. Zentzu horretan, esan liteke kristautasunaren oinarria masokista dela?

5-Amak behin eta berriro kaiolatu eta Caminok askatzen duen sagua desira da, bizitza, Camino Cucorengana daramana, eta Giusepperekin berriro elkartutako Nuriarengana, hondartzara eta itsasora. Gero, eritasunaren erruz Caminori desira itzaltzen zaionean, sagua bere kabuz sartuko da kaiolan. Bat zatoz interpretazio horrekin? Zergatik?

6-Filmak antzerkia eta erlijioa kontrajartzen ditu. Antzerkia bizia da; erlijioa heriotza. Kristauek antzerkia debekatu izan dute, esaterako Kalbinismoa bezalako korronte garrantzitsu batek. Amaren, izebaren eta Opus Deiren tanatofiliaren aurka, biofiloa da Caminoren eta bere aitaren jarrera, antzerkiaren, maitasunaren eta bizitzaren aldekoa. Camino lotu egiten zaio Jesus-Cucori. Cucorekin dantza eta musua izango dira Caminoren zerua. Fededuna izan zein ez, deskribatu zuk nahiko zenukeen zerua.

7-Camino protagonistak kristautasunean hasieratik agertu zen kontraesan bat adieraziko du: Jainkoa ona, orojakilea eta ahalguztiduna bada, zergatik sufritzen dute errugabeek? Orojakilea bada, badaki sufritzen ari direla, eta aldi berean ahalguztiduna ere baldin bada, sufrimendua desagerraraz dezake. Zer gertatzen da orduan? Jainkoa ez da ona? Fedegabe askok arrazoi hori erabili izan dute Jainkoaren existentzia ukatzeko. Nola ikusten duzu zure burua: teista, agnostiko, ateo, deista, fideista? Zergatik?

8-Jesukristok esan zuen, baldin eta haren dizipulu izan nahi badugu, gure familia biologikoari uko egin behar diogula. Horregatik ahalegintzen da etengabe Opus Dei, kristautasunaren barruan garrantzi handia duen erakunde hori, bere kideak familietatik bereizten. Konbertsioak eskatzen du gorputzari, familiari, jasotakoari ukoa, izpirituaren mundu berri eta puruan sartu ahal izateko. Horri deitzen zaio sublimazioa: indar biologikoak biologiatik aldendu eta izpiritura igotzeari, libidoa xurgatu eta gogamen garbira bideratzeari. Bat zatoz biologiaren eta izpirituaren arteko bereizketa horrekin? Zergatik?

9-Jarrera erlijioso baten arabera, gertatzen den guztia, on zein txar, Jainkoak bidalitakoa da, eta beraz onartu beharrekoa, sakratua. Maite ditugunen eritasuna, oinazea, heriotza, Jainkoak nahi izan ditu eta beraz pozez onartu behar ditugu. Zer deritzozu?

10-Nire lagun batek Opus Deiren ikastetxe batean ikasi zuen. Neskak bakarrik. Filmean ere, neskak eta mutilak bereizirik dauzkate. Kontua da neskek debekatuta zeukatela praka bakeroak janztea, Opusekoek ziotenez etengabeko masturbazio bat dakartelako, igurtziagatik; eta asteburuan ikasle bat ikusiz gero bakeroekin edo motorraren atzealdean eserita mutil-lagunari helduz, beste ikasleek edota irakasleek zuzendaritzan salatu behar zuten, bestela zigorra. Zer nahiago duzu, markaketa estu hori, ala gurean nagusi den ezaxola?

11-Tentaldian jaustea bizi-bultzadei amore ematea da, deabruaren xarmaren pean erortzea, eta, Opuseko abadeak dioenez, soilik etengabeko otoitzari esker gainditu dezakegu eta salba gaitezke. Jainkoa duenari ez zaio ezer falta, aski da Jainkoa bizitzeko eta hiltzeko, ez dugu beste ezeren beharrik. Hala ote da?

12-Zure ustez, zer da heriotza: bizitzaren amaiera, zentzumenek eta filosofia immanenteek erakusten duten legez, ala benetako bizitzaren hasiera, zerurako sarbidea, erlijio gehienek dioten bezala? Hil ostean eta eternitate osoan ondo eginak sarituko dizkigute, eta txarto eginak zigortu? Ala heriotzak eta ezerezak eragiten digun ikara konpentsatzeko asmatzen dituzte erlijioek zeruak, infernuak, eta, oro har, hil osteko edozein bizialdi?

13- Zer iruditzen zaizu filmaren amaierako telepatia? Gure hau ez den beste mundu baten existentzia independentea ukatzen du filmak. Caminoren burmuinean dago zerua, ez beste inon, Caminoren irudimenean. Ordea, filmak zientziak errealtzat onartzen ez duen aukera bat erabiltzen du: telepatia. Sinesgarria egin zaizu Caminok Iruñean hiltzera doala Madrilgo antzerkiarekin duen harreman telepatikoa?

14-Sekretuak Gordetzeko Kutxako musikak ez die sekretuei ihes egiten uzten eta lagundu egiten du erlijioak estaliriko egiak adierazten, mintzoz zein irudimenez. Musika hori entzuten denean, Caminok konfidentziak trukatuko ditu aitarekin, batez ere maitasunaren ingurukoak. Aldi berean, musika horrek ezinegona eta kezka eragingo dizkio ama Gloriari, eta jakin-mina, sumatuko balu bezala musika horrekin batera askatu eta plazaratuko direla zapaltzen ahalegindu den desirari, amodioari eta bizitzari buruzko berriak. Zer iruditzen zaizu, Camino hiltzean Sekretuen Kutxako musika entzuteak adieraziko lukeela maitasuna eta irudimena erlijioaren errepresioari gailendu zaizkiola? Nola interpretatzen duzu Caminoren heriotzarekin batera ageri den eszena, Cucorekin dantzan eta aitarekin besarkatuta?