Lagun batek esan dit lagun batek esan diola

Zerbait berria sumatzen da Barrenkale Barrena kalera heltzean. Zerbait berria edo zerbait zaharra, baina Barrenkalen baino biziagoa den zerbait, argitasuna edo esperantza klaseren bat. Barrenkaletik etorrita, beste usain bat hartzen zaio Bilbo zahar honi, hurbilago sentitzen da Ibaizabal, eta Erriberatik harago, zubia zeharkatu eta Mirasol Kondearen kalera pasatzeko gogoa pizten zaizu, eta handik San Frantziskora, baina ez gogoa duzulako Zazpi Kaleetatik alde egiteko, ezpada Bilbo gehiagoren egarri zarelako, suma daitekeelako ibaiaz bestaldean beste Bilbo bat, kaleaz bestaldean ere beste Bilbo bat utzi duzun moduan, Barrenkale ilunean. Esperantza klase bat, Arestik apur bat harantzagoko Esperantza kaleari buruz idatzi zuena bezain mehar, ilun eta laburra akaso, baina esperantza edozelan ere. Eta, egia esan, ez dakit zergatik. Izan ere, turistaren begietatik ikusita -jakinik turistak azala baino ez duela ikusten-, ez dago alde handirik Barrenkaletik hona. Beharbada, gauez zabaltzen diren tabernak egunez ere ikus daitezkeela, han ez bezala. Edo, Errondan eta Someran bezala, herri mugimenduen lokalak berriro hasi direla agertzen, eta horrek bizitza ematen du, herria eta mugimendua elkartzen direnean beti gertatzen den moduan. Edo, aspaldiko partez, menua ematen duten tabernak ere ikusten direlako, eta horrek esan nahi duelako gazteak eta langileak ere hurbil daudela, hori ere aspaldiko partez. Menuak muturreko kaleetan daude: Errondan eta Someran, batetik; Barrenkale Barrena, Pilota eta Andra Mari inguruan, bestetik. Erdiko kale guztiak (Artekale, Dendarikale eta Belostikale batez ere) Erriberako merkatuari begira daude: bertatik pasatzen dira etxekoandreak poltsekin, eta etxekoandreek ez dute menurik behar; bai, ordea, arropa, botikak edo merkatuan ez dagoen janariren bat. Eta degustazioak, zelan ez.

Horregatik, hainbeste paseatu ostean, ofizialki Someran hasi eta Barrenkale Barrenan amaitzen diren Zazpi Kaleak zeharkatu ditugu, eta berriz ere zerbait bizia sentitu dut hemen, esperantza klaseren bat, meharra eta laburra, baina esperantza.

Koherentziaz eta koherentzia faltaz egin zidaten berba aurreko batean. Azaldu zidaten euskal literaturako ze idazle diren koherenteak eta zeintzuk inkoherenteak, eta adi jarraitu nuen lagunaren kalaka. Lagunak idazleen produkzioaren arabera neurtzen zuen koherentzia, eta ezin zuen ulertu idazleek poesiatik narratibara eta surrealismotik errealismo zikinera salto egitea, liburu batetik bestera. Buruarekin ezetz egiten zuen, ez dela naturala. Eta, batez ere, ez dela koherentea. Arrazoia ote zuen edo ez, zutabe honen luzera gaindituko lukeen kontua da. Baina aspaldiko anekdota batekin gogoratu nintzen, Nabokovek aipatutakoa artikulu batean.

Kontua da John Steinbeckek kritika gogorrak jaso zituela bere ipuin labur bategatik. Aldizkari literario batean argitaratu zioten: antza, aldizkarikoei ipuin txarra iruditu zitzaien hasieratik, eta bazekitenez Steinbeckek egurra jasoko zuela eta, ondorioz, aldizkari gehiago salduko zirela, argitaratu egin zuten. Jakin egin behar aldizkari literarioko kideek koherentziaz edo inkoherentziaz jokatu zuten, baina hori beste kontu bat da. Bada, kritika gehienek zioten ipuina inkoherentea eta ilogikoa zela. Steinbeck lur jota geratu zen, ez zuen ulertzen. Handik urte batzuetara, ulertu barik jarraitzen zuen: “inork ez dit argitu zer den koherentzia eta zer logika literaturan”.

Lur jota pasatutako egun haietan eskutitzak idatzi zizkien munduko artista askori, galdetuz zer den koherentzia. Idazleei, musikariei, pintoreei, eskultoreei idatzi zien. Erantzun zionetako bat Joan Miró pintorea izan zen. Mirók bost orriko eskutitza bidali zion: lehenengoan bere margo tipiko bat egin zion, zirkulu hori bat fondo urdinarekin. Bigarrenean umeen zirriborroak egin zituen. Hirugarrenean haizea marraztu zuen, ukitu inpresionistarekin. Laugarrenean Kristo bizantziar bat egin zuen. Bosgarren orrian, esaldi bat idatzi zuen: "Eta, hala ere, bizitzan koherentea naiz".

Asteazken honetan, 20:00etan, Urtzi Urrutikoetxea izango dugu Santutxun, Auzoak (Susa) ipuin-liburuari buruz berbetan.

Narratiba arloan lehenengoz murgiltzeko balio izan dion lan honetan, Urtzi Urrutikoetxeak Bilboko erretratua egin du, Bilboko udazkeneko egun bateko freskoa eskainita. Urtzi poeta lanean ezagutu izan dugu orain arte, 1997an Borroka galduetatik gatoz (Susa) entzutetsuarekin debuta egin ostean.

Bilbori buruzko lana, Bilbon, Bilboko idazle batekin. Zer gehiago eska daiteke?

Liburuari buruzko erreportaje zabala, Josu Martinezen blogean.

Beraz, gogoratu: egilearekin lau berba egiteko aukera paregabea eta Bilbo inguruan literaturaz gozatzeko modu ezin hobea.

Ordua: 20:00
Lekua: AEKren euskaltegia, Txurdinagan
Kalea: Arbidea 21
Galdu barik heltzeko argibide txiki bat:
Metroz joanez gero, irten Santutxun, Zabalbideko irteeratik. Kalean gora egin, errepide nagusira heldu arte. Errepidea zeharkatu (goian, zebrabidea; behean, lurpeko pasagunea), eskailera batzuk igo eta Txurdinagan agertuko zarete. Lehenengo kalea eskumatarantz hartu, aldats behera. Hantxe bertan dago, parke baten ondoan, AEKren euskaltegia.

Gino Bartalik 1931n parte hartu zuen lehenengoz karrera batean, artean 17 urte zituela. Irabazi egin zuen.

Hori gazteen mailan izan zen. Bartalik hanka batekin irabazteko gaitasuna zeukan, baina garai zailak ziren, eta gazte hari dirua eskaintzen hasi zitzaizkion, ez irabaztearen truke. Berak onartu, jakina.

1935ean, profesionaletan debutatu eta gutxira, Milan-San Remo egun bateko karrera handian, tropeletik ihes egin zuen. Eta ihes egiteaz gain, alde handia atera zion tropelari. Gino Bartalik, ziklista ezezagun hark, aukera itzela zuen Milan-San Remo prestigiosoa irabazteko.

Karrera hura, Italiako gehienak bezala, La gazzetta dello sport egunkariak antolatzen zuen, eta egunkarikoak laster konturatu ziren hura ez zela ona eurentzat: ihes eginda zihoan ezezagun hark irabaziz gero, hurrengo egunean ez zuten hainbeste periodiko salduko. Beste kontu bat izango zen, adibidez, Alfredo Bindak irabaztea.

Beraz, Bartali errepidean zihoala, egunkarikoak hurbildu zitzaizkion kotxean eta elkarrizketa egin zioten hantxe bertan. Bartali tranpan jausi zen: "pauma baten moduan puztu nintzen", aitortu zuen gero. Elkarrizketa harekin, ametsak errealitatea baino azkarrago ibili zitzaion, eta erritmoa lasaitu egin zuen, bere burua irabazle ikusita. Tropelak laster irentsi zuen.

Ondo ikasi zuen lezioa. Handik aurrera ez zitzaion horrelakorik gertatu, eta urte hartan bertan Euskal Herriko Itzulia irabazi zuen, baina hori beste egunen batean kontatuko dugu.

Barrenkalen eguna ere existitzen da. Bizilagunek ondo dakite hori, eta gaueko bizilagunen txizak goizero zapaldu behar izaten duten dendariek ere bai. Barrenkale ez litzateke Barrenkale izango, goizetan ez balitz agertuko kristalezko edalontzi bat zure atariaren ondoan. Barrenkalera gauez joan behar da. Egunez ere bai, baina egunak ez dauka zentzurik hemen, aurretik gaua existitu dela onartu nahi ez badugu.

Barrenkale egunez tristea da. Niri pena ematen dit Barrenkalek egunez. Errondak, adibidez, ez dit penarik ematen, horrela gustatzen zait, bere iluntasunean, bere zikinean. Baina Barrenkale ilun tristea da: soilik gauez bizi direla dakiten kaleen ilun tristea dauka, eta egunez zabalik dauden denda zahar urriek ez diote pozik ematen kaleari. Egunez ez dakit zenbatzen zenbat taberna dagoen Barrenkalen, apenas ezagutzen dudan kalea, hainbeste aldatzen da.

Egunez, batez ere denda eder bi daude Barrenkalen. Horietako bat, izenik gabekoa, zoragarria da benetan. Antzinakoa da. Hori ere laster joango da airean. Jabeak hiltzean taberna bat jarriko dute bertan, eta izena jarriko diote Oasis edo Sancheski, ziurrenik Oasis, eta lehen bakailaoa eta indabak eta penkak eta -antzinago- angulak saltzen zituzten lekuan Vanessak ibiliko dira dantzan, memoriarik gabeko (zertarako memoria?) Vanessa oldeak, moldean egindako maniki okagarriak, replikanteak memoriaren gainean dantzan, axolagabe.

Eta ez gara gogoratuko, adibidez, 1983ko urioletan denda horretako janari-latek kale bi harago (Pilota kalean) bizi zen andre bat salbatu zutela. Atsoa isolaturik geratu zen lehenengo solairuko etxean, ura haraino helduta. Telefonoa ez zebilen, auzokideek lehenago egin zuten alde eta gauak luze jo zuen. Andrea sukarrak jota zegoen, edateko urik ere ez zeukan. Ez dakigu zenbat denbora iraungo zuen, balkoitik dendako antxoa latak sartu ez balira. Bizirik irauteko motiboa sartu zitzaion, eta bizirik iraun zuen. Handik urte batzuetara, hil egin zen, gauza zaharrek hiltzeko duten mania horrekin.

Atzo Rocíoko irudi batzuk ikusi nituen Telecincon. Irudi gogorrak: jendetza amabirjinaren inguruan, eta umeak airean, esku batetik bestera pasatzen, Blanca Paloma delako horren magalera eraman nahian. Umeak, jakina, negarrez eta izu aurpegiz, ulertu ezinda, oihu zoroen artean eta debozio-olatu amorratuaren erdian. Erlijioa zer den, ze gauza zoroa. Beldurgarria da, batez ere gurasoak direlako umea askatzen dutenak marea erraldoi horretan, fedearen edo sineskeriaren aitzakiapean.

Irudi horiek eman ostean, aurkezlea agertu zen. Irribarrez, esan zuen "hauxe da urtero Rocíon ikusten den irudietako bat", harro morroia, Espainiako ohiturak ze politak diren eta.

Herri ugaritan aukera ederra galdu dute: herriko jaietan elizako kanpandorretik ahuntza botatzen zuten haiek esan izan balute jolas hura erlijioagatik egiten zutela, agian oraindik ahuntzek hegaz egiten jarraituko lukete.

Michael Jacksonek antzekoa egin zuen duela urte pare bat, ume bat balkoitik zintzilikatzean. Atzoko irudiek hori gogorarazi zidaten. Baina atzoko basakeria horren kontra ez da inor agertuko: alderantziz, pozik agertuko dira espainiar gehienak, kulturalki zein anitzak diren aipatzean, erlijiosoki zein irekiak diren azaltzean, tradizioak zein bizi mantentzen dituzten goraipatzean.

Jakin nahi nuke ze aurpegi jarriko zuen aurkezleak, ohitura hori Afganistanen balitz, adibidez.

Jendea kexu da, aste honetako euri zaparradak direla eta.

Bart iluntzean, Andoni Aizpuru ikusi nuen eguraldiaren berri ematen. Esaera zahar bat ere eman zuen, maiatzeko euriaren gainean:

Maiatzeko euria,
urria baino hobia,
urte osoko ogia

Gaur ez gara bizi lurrari hain lotuta. Gaur ez zaigu iruditzen maiatzeko euria urrea baino hobea denik, ogia urte osoan dugulako etxepeko panaderian, zentimo batzuen truke. Euri zein sikate, ogia ziurtatuta dugu. Aspaldi altxatu genituen hankak lurretik, jada ez ditugu oinak zikintzen, eta umeei ez zaie azazkalen artean lurrik sartzen. Aspaldi urrundu gara lurretik. Esan zigutenetik ekaitzen kontrako lekurik seguruena kotxe barrua dela, hortxe bizi gara, kotxe barruan, lurretik metro erdira eroso jarrita, ziztuan.

Eta gogoratu naiz Botswanarekin. Afrikako hegoaldeko herrialde horretan, maiatzean eta beste edonoiz, euria urrea da, eta badakite. Euria bizi-iturria da, oinak lurrean dituztelako eta ez dutelako panaderiarik etxepean. Ez izateagatik, ez dute etxeperik ere. Nahikoa dute, etxea badute.

Botswanan izen polita jarri zioten euren monetari, eta oraindik ere izen bera dauka: pula deitzen da, "euri-ura" hango hizkuntzan. Euroa ehun euro-zentimo diren moduan, pula ere ehun unitatetan dago banatuta: thebe deitzen zaio unitate horietako bakoitzari: "euri-tanta", alegia.

Botswanan, norbaiti diru apur bat ematen diozunean, euri apur batez ari zara betetzen bere poltsikoak, urre apur batez.

Lehengo astean esan genuen bost urte zirela Gino Bartali hil zela. Bertan agindu nuen, halaber, saiatuko nintzela nolabaiteko maiztasunarekin Bartaliri buruzko pasarteak biltzen, eta erabaki dut ostegunetan izango dela hori, aukera eta denbora dudan heinean behintzat. Beti ezin izango da, baina tira.

Hasi, beraz, Bartalirekin hasiko naiz, baina Coppi ere ekarriko dut blog honetara. Eta horren ostean, nork daki. Akaso gogoa piztu eta ziklismoaren historia osoa idazten hasiko gara, behin berotuta. Baina ez gaitezen larregi berotu, lehendik ere lan gutxi ez daukagu eta.

Ez gara ordena kronologikoan joango, gauzak etorri ahala baizik. Beraz, gaur 1937ko Tourretik hasiko gara, euskaldunontzat esanguratsua da eta.

Izan ere, Tour hura Roger Lapébie baionarrak irabazi zuen. Euskal herritarren lehenengo Tourra Indurainena zela uste zuten askok, baina 53 urte lehenago etorri zen garaipen hori.

Ordurako Gino Bartali ziklista ezaguna zen: irabaziak zituen 1935eko Euskal Herriko Itzulia eta 1936 zein 1937ko Italiako Giroak.

Aurreko urtean bere anaia Giulio (oso ziklista ona) karrera batean hil zen, eta Gino, bi hilabetez bizikleta zintzilikatuta, ziklismoa uzteko puntuan egon zen. Zorionez, bueltatu egin zen, eta 1937ko Tour hura irabazteko moduan egon zen, baldin eta zoritxarra eta politika tartean nahastu ez balira.

Zazpigarren etapan, Aix les Bains eta Grenoble artekoan (Télégraphe, Galibier eta Lautaret mendateekin), Bartalik erasoa jo zuen. Artean hirugarrena zen sailkapen nagusian, baina etapa haren ostean lider jarri zen. Zelan gainera! Bigarrena (Vissers) 9:18ra zeukan, eta hirugarrena (Bautz) 9:55era. Argi zegoen bera zela indartsuena, eta inork gutxik jarriko zuen zalantzan Tour hura aise irabaziko zuela.

Hurrengo etapan, aldiz, komeriak: Grenoble-Briançon, tartean Laffrey eta Bayard mendateekin. Bartali izan zen Laffreytik pasatu zen lehenengo txirrindularia, eta bazirudien berriz ere aldea hartuko zuela gainontzekoekiko. Baina ez: aldats beheran, zubi batetik pasatzean, beste txirrindulari batek erorketa izan zuen eta Bartali ere berarekin joan zen, egurrezko pretila apurtu eta errekaraino, zenbait metroko erorketa larrian. Sekulako kolpea hartuta, nola edo hala atera zuten handik, baina Bartalik gauza bakarra zeukan buruan: etapa amaitzea.

Eta amaitu zuen, eta lidergoari eutsi zion. Hori bai: guztiz mailatuta, lur jota. Helmugara heltzean, Jaungoikoari eman zizkion eskerrak (ez zioten alferrik deitzen "Monje hegalaria"): "Beragatik izan ez balitz, honezkero hilda nengoke". Nori edo zeri esker ez dakigu, baina egia da: Bartali erorketa hartan hil ez bazen, eskerrak.

Eta promesa bat egin zuen: kolpe ikaragarri haren ostean, zaila egingo zitzaion Tourra irabaztea, baina berak amaitu nahi zuen: "Jaungoikoari eskaini nahi diot", adierazi zuen.

Bartalik zenbait etapa gehiago jarraitu ahal izan zuen, Parisera heltzeko ametsari eutsiz. Mussolinik ez zion utzi, ordea.

Aurreko urtean, 1936an, Mussoliniren debekuz, Italiak ez zuen Tourrean parte hartu (garai hartan, Tourra selekzioka korritzen zen): Italiak Etiopia inbaditu zuenean, Frantziak salatu egin zuen Italia, eta Mussolinik harreman guztiak apurtu zituen Frantziarekin. Ondorioz, Mussolinik ziklista italiarrei agindu zien ez parte hartzeko urte hartako Tourrean.

1937an, berriz, agindua bestelakoa izango zen: "irabazteko ez bada, Italiak ez du parte hartuko Tourrean", esan zuen Bartaliren erorketaren ostean. Toskanako txirrindulari handia saiatu zen aurrera egiten, baina diktadoreak geratzeko agindu zion, eta bueltatzeko etxera.

Bartali, burumakur, Italiara bueltatuta, errepideak bakoitza bere lekuan jarri zuen, eta Roger Lapébiek irabazi zuen 1937ko Tourra. Baina hori beste historia bat da, akaso beste noizbait kontatuko duguna.

Irakurle gazte batek mezua bidali dit posta elektronikoz, esanez Barrenkale eta enparauetako kontu hauek fin-fin irakurtzen dituela, eta, MCDk Barrenkaleri eskainitako abestiak zioen moduan, burua lehertu beharrean duela azken asteotan idazten ari naizen nesken kontuarekin. Nahikoa duela larunbateroko sufrikarioarekin, nahikoa begiratu eta gozatu ezinarekin, zer eta orain agure buruzuri oilanda zalea etorri eta deskribatzen hasteko zelakoa den Barrenkaleko gau-fauna arropa bakoa. Ia-ia literalki esan dit hori dena, arropa bakoarena neuk gehitu dudan arren. Beste detaile bat ere ematen zuen: "gero beltzak eta moroak daude", eta barkamena eskatzen zidan hori aipatu beharragatik, ez dela arrazista eta hori dena. Gero, mutikoa kexu agertzen zen, etorkinek neskak kentzen zizkietela eta ea hori ere aipatuko nuen inoiz.

Bada, aipatu dut. Baina ez horrek kezkatzen nauelako, ezpada etorkinen gaia buruan mailuka izaten dudalako ia egunero: urteak pasatu dira kolore guztietako lehenengo pertsonak gurera heldu zirenetik, baina iruditzen zait orain egiten dugun banaketa nabarmenagoa dela. Lehen, banaketa azalaren kolorearen araberakoa zen. Orain etorkinaren jatorria da aipatzen dena: errumaniarrak, ekuadortarrak, marokoarrak. Inpresio hori daukat, sailkapena gero eta gehiago mugatzen dela eskuaira eta kartaboiz egindako marra (geo)politikoetara, edo, bestela, erlijio eta sineskeretara. Eta akaso oker egongo naiz, baina iruditzen zait gaur egun azalaren kolorearekin ahaztea bezain zaila dela jatorriarekin ahaztea, komunikabideek gogoraraziko digutelako gizon batek Orioko emakume kolonbiarra jipoitu duela edo Kortezubiko lapur ukrainarrak kartera kendu diola elizatik irteten ari zen andreari. Eta, bitartean, ez dakit Larrabetzuko bikoteak adoptatutako ume txinatarrak noiz arte jarraitu beharko duen txinatar izaten, jendearen begietara.

Eta, esate baterako, Barrenkale baino hiru kale harago, Andra Mari kaleko eskolan, etorkinak pilatzen dituzte, gainontzekoekin elkartzeko aukera barik, eta kartaboia ze asmakuntza ona den irakasten diete.

Egunero bezala, atzo ere trenean etxera.

Bat-batean, zarata itzela. Segundo bat duzu pentsatzeko, eta nik pentsatu nuen deskarrilatzen ari ginela, halako zarata izan zen. Jendeak oihu egin zuen, eta niri beroa sartu zitzaidan tripatik gora, bularrera. Belarrian ere min sentitu nuen, zaratagatik ziurrenik.

Ez ginen deskarrilatzen ari: kristal bat apurtu zen, ez besterik. Trenak aurrera jarraitu zuen, eta denok elkarri begira geratu ginen, zer gertatu zen apurka-apurka ulertuz.

Segundo gutxiren buruan harria aurkitu genuen kristalaren azpian. Harri itzela, esku batean kabitzen ez zena. Kilo erdi pisatuko zuen.

Kasualitatez, harriak apurtu zuen kristalaren ondoko aulkietan ez zihoan inor, bai aulki bat aurrerago eta bai pasilloaren beste aldean ere. Hasierako sustoa gaindituta, irribarreak irten ziren, ikustean ez zela ezer gertatu (neska bati ilea kristalez bete zitzaion, baina kito). Nik ere irribarre egin nuen apur batez. Gero pentsatu nuen zergatik sartu zen harri hura kristal hartatik, eta zergatik ez kristal bat aurreragotik. Zergatik ez zen ezer gertatu pentsatzen hasi nintzenean, joan zitzaidan irribarrea.

Pentsatu nuenean zergatik bota behar izan zuen norbaitek harritzarra jende ugari zeraman trenaren kontra, urduri jarri nintzen. Pentsatu nuenean harriak metro bateko aldeagatik ez ziola agure bati buruan jo. Pentsatu nuenean gaur edo bihar ere berdin gerta daitekeela, eta edonor egon daitekeela hor jarrita. Pentsatu nuenean laneguna amaitu nuela eta pozik nindoala etxera, apur bat idazteko esperantzarekin. Pentsatu nuenean beste norbaiten asperduragatik pikutara joan zitekeela trenean zihoan errugabearen patxada. Ez zait "erru" hitza gustatzen, baina horixe sentitu nuen: errugabeak ze erru ote duen buruan kilo erdiko harria hartzeko. Eta "errugabe" hitza etorri zitzaidan, treneko jendeari begiratuta.

Eta oraindik ezin ulertuta nabil. Zergatik? Ze poz bilatuta? Ze emozioren bila? Harria bota zuena akaso gehiago poztuko zen harriarekin norbaiti jota? Frakasoa izan ote zen kristala bakarrik apurtzea? Zenbat gabezia, zenbat asperdura, zenbat ezintasun, zenbat amorru kabitzen da horrelako pertsona baten barruan? Jakin nahi nuke, apur bat gehiago ulertzeko jendearen izaeraz.

Geltokian jaitsi eta, etxera bidean, kristalaren zarata ezin nuen kendu eskumako belarritik. Molestiak nituen. Atzamarrarekin ukitu eta konturatu nintzen odoletan neukala belarria. Ez zen ezer, beste belarritako bat jartzeko moduko zulotxo bat besterik ez, baina berriz ere pentsatu nuen inork ez dizula sekula ziurtatzen norantz eramango zaituen bizitzak: etxerantz, nire kasuan bezala; edo ospitalerantz beharbada. Aulki bat harago edo aulki bat honantzago jesartzen bazara, bizitzak bide bat edo bestea emango dizu. Eta inoiz ez dakizu non jarri, batez ere trena hutsik doanean eta aulki guztiak dituzunean aukeran.