Gizon baltzen aurretiko siniskeren aztarnak

Jente zaharrakin berba egitteko astixa hartu, eta esandakua transkribatzen eta antolatzen daben idazlanak pitxi ederrak diraz, lehen eta oiñ. Liburu honetan 1910 inguruan jaixotako jentian lekukotasunak dake pixu gehixena, nahiz eta gaztiagorik be badagozen. "Ehiza eta zepoka" argitalpenian be aipuak egitten jakozen liburuxka honi, eta poztu naiz basurara bidian zoiazen liburuen kaja bixetatik erreskatatziaz. Ondo gordeko dot etxeko liburutegixan, kontsultatzeko moduan eukitzeko.

Bertan, bistan da, Dominika Prebende espeleologo gogoangarrixan barri gehixago jaso dot -bera eta gurasuak izan ziran Peillenen lekuko nagusixetako batzuk- hartzez, ohitturez, siñiskerez eta beste. Baiña ez hori bakarrik; sorpresan -ez neban halakorik topatzia espero- nere kiroptero maittagarrixen gaiñeko beste lekukotasun batzuk be. Hitzez hitz:

Bitxi da zeren Frantzian adur gaixtoko zoritxarreko piztia bezala ikusia da saguxarra eta Zuberoan berriz aurreko sineste horrez kanpo, gau-ainhara, maitasun mezua da. Halaxen XVII. mendeko gutienez den kantu zaharrak dio Zuberoan: "Gai ainhera, habilua etxerat / ütz nezak lotarat / gaiaren igaraitera! / Hire plazer handia / lükek iratzaraztia / lo daguen ihizia. Ba saguxarra leihopetarat datorrenean maitasun irrikiak pizten ditu, euskaldunen usteetan, bederen." (50-51 or.)

Erramüko aiziari, pe horietan bezala, kasü egiten düzieia?

Ez bena, Porte, orai ezagutzen düzü Madame Lascoume, haren aita, hura ordian etzüzün elizan behin baizik ibilten, Erramü egunareki eta egün hartan, mezako Santus-ak hasten zirelarik, - badakizü badela elizan bortha txipi bat, gizonak horti, elkhitzen zütützün ilherrialata; orduan gizon hura Ilherri Txipietarak (sic) elkhitzen züzün, zer aide baratzen zen sogitera. Harek hura zizün, bere büriaren zera eta erraiten zizün harek urtheko aidia baratzen zela hartarik. Oihanzañ züzün eta harek hura zizün ideia, eta urthorotan ber aidia baratzen zela (Santa Graziko Maddi Hardoi-ren lekukotasuna, 60 or.)

(Oharra: Lascoumes izeneko espeleologo bat dakat Santa Grazin 1965an GSSE-ren fundatzaillien artian; Madeleine Cabidochek esan zestan herriko maisua zala; halan be, bere speleo taldekide bi izan ziran Lapiere eta Cazenave, hónek bai, basozainak. Nahaste bat izango ete da, eta tenporak asmatzen ibiltzen zan Lascoume hau bera izango ete da?).

Andere xahar hunek Basajauna ikusi omen zuen Atarratzen, "oro bilho züzün", alegia "dena illetsu zen". Eta galdetu nionean Basajaunik bazenez, esan zidan bi bazirela Zuberoan eta bata Santa Grazin ezkondu zela (Maddi Hardoiek ez du holakorik entzun). Beraz Santa Grazin ezkondua zenak behin erran zuen bere koñateri, koñaduei emaztea hil zitzaiola, eta hilik bezala ohean hatzeman zuten. Tonban sartu zuten, baina kanposantura, Ilherrietarat zoatziala hil kutxa barrenetik jotzen entzun zuten. Zerraldoa lurrean ipiñi eta ireki zutenean, emaztea bizirik aurkitu; orduan Basajaun senhar hura hil zuten eta haren anaia, Españara ihesi joan zen. Margarita Harri Xuriren ipuiña ez da hortan bukatzen, eta ber garaian zion, San Marti harriko leizean bizi zela; nik orduan ihardoki nion leize ikertzaileek ikusi behar zutela eta andere harek neri, hala gertatu zela, Marcel Loubens leize hartan eroriz hil baitzen. Eta galdetu niolarik zergatik hil zen, berealaxe esan zidan, Basajaunari ez baitzion legezko eskaintza egin. Beraz lurpeko jainko bihurtu Basajaunari, lurpean sartzean, esne, ogi edo talo, eta gazta eskaini behar zaio bestelan hiltzen zaitu. (Ligiko Margarita Harrixuri-ren lekukotasuna, 90-91 or.)