Ehiza tradizionalan azken arrastuak

Azken astiak liburu honetan murgilduta emon dittudaz; Dominika “Salaber” xiberotar espeleologuan pistian atzetik eskuratu dot –elkarrizketatutako ehiztarixetako bat da- eta, hortaz gain, ehiza tradizionalari buruzko ikerlan ederrakin topau naiz, Txomin “Ibarburuk” bere senide eta lagun kazarixen artian goxoki egindako elkarrizketez osatuta, poliki eta maittasunez egindako biharran xarmiakin, eta balixo etnografiko itzalakin. Xiberotar euskalkixa hobeto ezagutzeko be balixo izan desta –Peillenek testuak batuaz idatzi dittu, baiña elkarrizketak literalki jasota dagoz, batuerazko azalpenekin-. Etxerako moduko liburua, benetan be.

Nota pillua hartu dittudaz, bai euskal speleo historiari buruzko ikerlanian erabiltzeko, baitta bestela interes pertsonalangaittik be; danak motrolloian dakadaz, tolostu barik, baiña hamen ipiñiko dittudaz, liburuan nundik-norakuen erakusgarri lez.

Liburuan lehelengo elkarrizketak Salaberria basarrixan eginda dagoz: Dominika Prebende semiakin batez be, baiña bere gurasuak be (Pettiri Prebende eta Mariana Elixalt) egindako oharrekin.

• Ehiza debeku-epiei buruz: “Euskal ohiturek eta sasi ehizak ez du ehiza hilgo, mendia jendeez hustuz, urte osoan ezin izango delako ehizan ibili” (p. 12).
• “Herrian guttik ez bezala, zaldia, eskia eta espeleologia –azken hau batik bat San Martin harriko leizetan- praktikatu du, baina bere pasio handiena ehiza da. (...) Asko irakurtzen du frantsesez, baita noizpehina euskaraz eta nazio guzietako kirolzaleekin (speleo?) harremanak ditu”.(p. 19)
• “Ehiztariak kondatzen digu zeinen zaila den hartzari hurbiltzea, non egiten duen habia. Tartean espeleologia egina baita Ursus spelaeus fosil itzelaren burua eta atzapar aztarnak kobetan (harpetan) ikusi dituela dio”. (p.19) Honi buruzko audio grabaketa lokalizau.
• Ehiztari baina ez depredadore. Hartz jakin bati buruz: “Ahüñeko Arra horietan egoiten zen. Hüme batekin hura egon düzü azkenik eta hura züzün jaisten, bena ezkinizün erran ihori ere, eta so’izu, aata ni, ihizlari nüzü, ezkinizün ihori ere salhatu... badakit nork ikhusten züan eta bazakizün. Zeren ihizlari nüzü, dolü dit ardier bena e’nikezü nahi gal dadin hartz arraza”. (p.20)
•  “(Domenika sukaltetik ondoko gelara joaten da eta hantik hartz baten atzaparra ekartzen eta gure aurreko mahaiaren gainean ipintzen. Aitak hartzaren atzaparra hartzen du eta biloak ateratzen dizkio. Atzaparraren argazkia egiten dut) Hartz hori Khakhoeta hegian, han Ihizkundize olharen gainti hartan zerthü ginizün. Gaztexka züzün”. (p.20)
• “Behar diagü bildu hartz hori, hartzaren ezürrak behar tiagü! Aztaparrak nahi zitizün proba bezala. Aitzinetik bürüa bildü nizïn... nahi nizün bürüa zerthü... begiratü, bena setemere züzün, orano bero züzün... bena nahi nizün... bürüa orozgain eta e’nizün denborarik... Gero zera, Jean Pierre Besson jin züzün eta orano jurnalean agertü züzün. Phuxka hatzaman baneza –hor dit nonbait harena- eta erranik hor düzie hartza, sinhets ezazüe. Hartakoz etzizüen deus erran ahal izantü”. (p.21)
• Santa Grazin ehotako azken hartza: “Amak: hamabost urthe, hamalau urtheak... (1968 inguruan beraz), autoa ükhen hüanetik. Semeak: Cazenave oihanzaiñak foto bat egin”. (p.21). Semeak: Erdi txustatürik jan ginizün, elektrizitateko kanal-tunelean phausatzera ützirik. (...) Amak: Eta Elixaltean Maddalen xaharrak phausatü zia(n), beste ihiziak bezala arduarekin egin. Semeak: Bai eta zonbaitek jan zizüen, me cago en sos! Bena nik, ez, bena bagenakizün zer zen (hildako hartzari pertsona itxuria hartuta, jan eta gero Dominikak bota egin zeban) gero badit sobera souvenir ihizetarik. E’nüzü sobera ihize kari. Hatzamaiteko plazerra badit eta gero fini! Gero dolü diet. Bai dolü dit, egia erraiten dit. / Erran neizün... burüa bildu nizün eta aztapàr bat, Anbrosi Elixaltek badizü aztapar bat, bestea hartza “eho zuanak” eta azkena Bidalun zenak, “Antsodi” mera zenak, zizün, galthegin zitazün Parc nationaleko inspektürrak, nik erran niozün “Ez, galthe zazü besteer”. Burüa bai, gero burüa (gero galdu egin zan buru hori)” (p.22-23).
• Parc Nationaleko jentiakin (Cabidoche?) harremana izan eta gero piztu jakon ehizeei errespetua, eta eskopetiakin barik argazki kamariakin hurreratzeko gogua (p.37)
• Eta Santa Grazin ikusittako azken hartza -100 bat kg, oso haundixa-, Antton Eiherabarrenek eta “Tatxet” Gaztelügarrek ikusi zeben 1981 inguruan, euren olhatik (Sentolha-Eraize?) 50 bat metrotara (p.21,25)
• “Espartinekin ibilten zindena? (...) bota beltzekilan Arrako botxetan ibiltzeko. Eta orano sogin ezazü speleo egiteko, ni bethi boteki(n) ikhusten niozüe eta bestelan lagünak eta besteak oro brodaki handiekin, chaussure de montagne eta beste bazartekin” (p.23)
• “Behin Eraizen hartz baten bürüa hatzaman ginizün leze batetan eroririk, bena harri batetan erdi sarthürik, egiazko fosila, lehenago alimal heetarik. Bestelan ere harpe horietan fosila horien haztapar herexak ikhusi dititzat” (p. 23)

Peillenek “arra” = “karst” (= lapiaz?) sinonimo modura interpretatzen dittu.

“Mende honen hastapenean ulertzen ziren tabu eta debeku zenbait ulertzen ez diren errito bilakatu direla erakutsiko dugu” (p.13). Erakutsi GUM-ekuak Itxinan 60 hamarkadan topautako erritualen arrastuak.

Elkarrizketak hobeto ulertze aldera, Peillenek alokutibuen formen kuadrua emoten dau; nere xiberotarra praktikatzeko erabilgarrixa (noka falta da)

Europa eta Asiako herri batzutan motibo majikuengaittik egitten dan lez, Euskal Herrixan be hartzen hatzaparrak gordetzeko ohittura mantentzen da (motibuak ahaztuta). P. 19

“Zaharrek hartzari egiten zioten otoitza”, gaur egun ahaztua (p.19) “Hartz ihizera juan gabe etzüena jenteek hartz othoitz bat erraiten? Eta orazione bat egiten zizüen nori? Bazüzün bai. Bena eztakizügü. Heben ihork eztakizü. Eta Antton Eiherabarrenek? Ez, eztakizü nola erraiten den ez. Elixalteko nausi zahar zenak, etzekotz”. (Dominika Prebende, p.22)

Hartzari buruz lau ondorixo etaratzen dittu Peillenek: oin dala gitxi arte otoitza berezixa egitten jakon; hartza hiltziak zoritxarra ekartzen zetsala hiltzailliari (biharbada hori zan otoitzian arrazoia); hartzak eta pertsoniak jatorri bera dakela (hartzak neskak haurdun laga leikiazeneko kondairian arrastua kontatzen dau Pettiri Prebendek); hildako hartzan hatzaparran antxiñako kutsu majikuan arrastuak (p.29-30). Hortaz gain, neretako bada begibistako bat: kontaera zaharretatik ondorioztatzen da hartza hiltzeko formak dagozela, eta euretatik “ohoragarrixena” edo “egokixena” aurrez aurre, aizkora hutsez egittia kontsideratzen dala; antxiñan seguraski zentzua zekan ausardixa frogia (buruzagixa aukeratzeko?). Antxiñako haundiki askoren kurrikulumian agertzen da behintzat, adibidez Godofredo Bouillon gurutzatuan kasuan, eta baitta kondairetan be (nunbaitten irakorritta dakat Arrasateko Galarrako kueban bizi izandako San Valeriok hartzak menderatzeko ahalmena zekala...).

Azken hartzen extintziñua ezagutzen gabiz. Debekuak eta babes arauak ez dira nahikua, antza; eta nahiz eta fristi guztiak dirazen furtibuen biktima (p. 32: “Badakika bihar ehiza zabaltzen dela? / Ez, e’nakian zerratürik zenik!”) badirudi hartzakin Aurrehistoriatik datorren burruka atabiko konponente gehigarrixa dagola. Ehizatze/gurtze simultaneua, gaiñera, kobazuluetako pinturen egilliekin lotzen gaittuan hari luze faszinantia da.

Salaberriako auzuak lagata, Allande Artigau “Elixagarai” lehengusu zaharrenakin sartzen da Peillen, Ligiko zepokarixa. Lilluratuta geratu naiz, bai gaixakin bai hizkeriakin (Peillenen oharrekin oso ondo ulertzen da); bistan da gizon honek asko zekala kontatzeko, ikusi dot Peillenek badakala liburu oso bat harek kontautako ipoiñekin. Azpimarratzekua, Ligi aldeko jarduna gehixago dala basarrixan inguruko laboriak babesteko, zerebralagua, eta Santa’azikua bortuko arresak babesteko ( “jentil” nomaden ohitturen jarraipen lez, konponente biszeralaguakin).

Beñat Karrikabürü “Dordorraga”kin elkarrizketia dator gero: basurde eta orkatzetaz. Lehelengua, lehia epikua; bigarrena, Bambi hiltziak emongo leukian ondoezakin. Gero xurika edo terreilkako jokua azaltzen dau, “tiro al plato” barrixak etorri aurreko tiro-entrenamendu tradizionala, Hegoaldian be jokatzen ei zana. “Garai batean, baserritar giroan armen erabilera soldado trebetasunaren eskola zen: beren mendiak utzirik frantsesa gutti eta gaizki erabiltzen zutenak, tirolekuan behintzat buruzagi eta hobe izan nahi ziren. Halaxen soldado joan baino lehen , Basaburuko ehiztariek atontzen zituzten, aipatuko dugun Xurika edo Terreilka tiro jokoan ikas zezaketen. (...) Duela hogei urte abiatu Ball-trap edo plater jokoak ia galarazi du mendiko ehizara hobeki egokitua zen Terreilka edo Xurika. Antzeko euskal tiroa ba omen zen Usurbil aldean Josean Artzek kontatu zidan bezala” (Hitzaurrian).

Gero, txori ehiztarixen munduan sartzen gara, lekukotasun motzaguekin: Domenika Peillen “Harixtegi”, zepokarixan ikuspegittik; Allande “Elixagarai” barriro, honi buruzko azalpen osagarrixak eta armen ezaugarrixak emonda; Txomin Peillenek berak euren aitta Joanesen idazki batzu argitaratzen dittu, txori izenetan animismo arrastuak billau nahixan; Joanes Karrikabürü “Dordorraga” usokarixa, gaur egungo eskopeteruen tramankulu eta andamixuak azaltzen, eta kazarixen arteko (aidekari kanpotarrak / herriko hüllankariak) gatazkan barri emoten... eta eurekin guztiekin, ekologistak noski. Izan be, Peillenek ehiza tradizionalan balixo etnografikua jasotzeko goguakin batera, naturzaletasuna argi eta garbi erakusten dau liburu osuan zihar.

Frantxoa Ligueix “Ligetxe”ren lekukotasuna be aparte hartzeko modukua da: 1906xan jaixotakua (bertsolarixan anaia), ehiztari guztien artian zaharrena da eta berbetan igartzen jako (bizi-bizixa eta basarrittarragua); gaztetan abankargako armak ezagutu zittuanez (“apistuak”), ehiza tradizionalan ikuspegi panoramiko interesgarrixa hartzen da bere kontakizunakin.

Gero, Txomin Peillen uso-pasara doia bere lehengusuekin; bertatik bertara tiro-hotsen artian,  “parakaidista” estiloko kronika interesgarrixa osatzen dau lehen papelian azaldutako ehizian ezaugarri, arazuak eta beste deskribatuta.

Sarien erabilleriari buruzko azalpenak be emoten dittu, oso interesgarrixak; baiña teknikiangaittik berangaittik baiño, antxiñako ehiza-motia dalako (arma zaharrekin txorixei jotzia pentsau eziñezkua zanekua), anakronismo biziduna, eta horregaittik leku batzutan baiño ez da onartzen, foru zaharretan hala jasota dagolako.

Amaieran, azaia edo oillagorran ehiziari buruzko hiru lekukotasun motz jasotzen dira: Beñat Karrikabürü “Dordorraga”, Txomin Peillen bera eta Patrick Bordagarai, txori txiki honen atzetik ibiltzian desafiua azpimarratuta. Eta epilogoan, ehiza mota bakotxetik jasotako datuen laburpena; egoera eta arazo legalen bilana; tekniken eta izenen jatorrixaz (gaztelerazko, okzitanierazko eta frantsesezko maileguak), eta amaitzeko hiztegixetan agertzen ez dirazen berben glosarixua.

Etxian gordetzeko moduko liburua, beinke! Lehelengo momentuan irakurtzen disfrutatzeko, eta gero kontsultarako.