Bidasoko Bataila
Euskadik zeuzkan aunitz larrosa
t'abetako bat zan Irun:
bañan inbiriz zegon anaiak
beretzako nai omen zun
(Euskadiko Lorea, Juan Ezenarro, 1937-III)
Artikulu hau PDF-ean inprimatu dezakezu mendira eramateko
Muga ikusezinaren ondorioak
Ezin dut ziur esan muga politikoek nori egiten dien mesede; bai, ostera, bere kaltetu nagusienak muga ondoko herriak izaten direla. Estatuen arteko gerretan, mugako pausu hauek helburu militarra izaten baitira, eta bertan gertatu izan dira triskantza gogorrenak.
Txoritokietako gotorlekua. 1936an erabilitako beste hainbat gaztelu bezala, XIX gizaldian eraiki zen Espainiako muga zaintzeko (1)
Hala gertatu zitzaion Iruni Espainiako Guda Zibilean. Hasiera-hasieratik, matxinatuen helburu nagusienetakoa mugak kontrolatzea izan zen; berdin-berdin Errepublikako Gobernuarena ere. Izan jendea ebakuatzeko, izan armak eta hornigaiak ekartzeko... “atzerrira” irtetzeko ateak libre izatea oso garrantzitsua izaten da gerra egoeretan.
Jakinekoa denez, 1936ko uztailaren 18an, Espainiako exerzitua Errepublikaren kontrako kolpea ematen saiatu zen, eskubiko hainbat eragileren laguntzarekin. Halere, ez zitzaien ondo atera: errepublikazaleak uste baino erresistentzia gehiago jarri baitzuten, eta egun gutxiko kontua izan behar zuena, 3 urteko Gerra Zibila bihurtu zen.
Kolpe militarraren unea
Matxinatuak urrun izan arren, Irunen mugimendua kolpe militarretik 3 egunera hasi zen: Frente Popularrak uztailaren 20an hartu zuen agintea herrian, eta miliziano taldeek (Cristobal) kotxe partikularrak eta armak errekisatzen hasi ziren. Beste herrietako defentsan partehartzera ere joan ziren milizianoak: adibidez, uzt 22an, Beratik ihes zetozela, irundarrez osatutako komando batek (Ortega) Endarlatsako zubia lehertu zuen. Honen ondorioz, golpistek (Beorlegi) ezin izan zuten Bidasoa zeharkatu eta Aiako Harrirantz desbideratu behar izan ziren.
Endarlatsako pausua 1930 inguruan (Bera aldetik ikusia)
Golpisten aurrerakada, halere, oso bizkorra izan zen. Uztailean bertan, Gipuzkoara 3 lekutatik sartzeko maniobrak hasi zituzten: Aralarretik (Bikondoa), Aiako Harrittik (Beorlegi) eta Leitzatik (Tutor). Horrela, errepublikazaleek Irun babestea lehenetsi zuten: uzt 28rako 300 karabinero eta 3.000 miliziano konzentratuak zeuden bertan.
Pausua babesteaz gain, haren inguruan “Bidasoako Frontea” osatzen hasi zen: errepublikazaleak Santiagomendi, Agerreburu (Santa Barbara), San Marcos eta Txoritokietako gotorlekuetaz jabetu ziren, bertako kainoiekin matxinatuen aurrerakada gelditzeko asmotan. Gainera, lokomotora bat blindatu zuten: metrailadore birekin ekipatua, Endarlatsarainoko bidea zaintzen jarri zuten etengabeko joan-etorrian.
Endarlatsako pausua 2006an (Oiartzun aldetik ikusia)
Uztailaren 28ko goizaldean, golpistek Orereta eraso zuten. Oiartzun eta Hernani arteko errepidean tiroteo latza izan zen, eta golpistek (Vilanova) Oreretako Agustinetako auzoraino ailegatzea lortu zuten, San Marcosetik zetozen kainoikaden azpian. Errepublikazaleek (Perez Garmendia) Oreretako lehenengo etxeetan jarri zuten defentsa lerroa, kanpandorrean metrailadore astuna kokatuz. Egun berean, beste kolumna golpista batek (Garcia del Pino) Arkaleko haitzak hartu zituen, Irungo errepidearen gaineko talaia garrantzitsua. Biharamunean, errepublikazaleek Agustinetan gotortutako golpistak eraso eta Oiartzunera atzerarazi zituzten, 6 errekete harrapatuz eta afusilatuz.
Oreretako kanpandorrea, Agustinetako auzotik ikusita
Abuztuaren 1ean, Orereta eta Irungo milizianoak (anarkistak) Aiako Harria hartzeko maniobretan hasi ziren, Oiartzungo golpisten hornikuntza oztopatzeko helburuarekin. Goizean esploratzaile talde batek (Likiniano) golpistekin topo egin zuen Endaran; tiroketa baten ostean errekete bi harrapatu zituzten. Atzetik etorritako milizianoek Pikoketa, Erlaitz (2) eta Pagogaina hartu zituzten, gotortze lanei hasiera emanaz.
Horrela, errepublikazaleek Irun babesteko lerro bikoitza eratu zuten: lehenengo lerroa Pikoketa, Erlaitz, Gorostiaga, Pagogaina eta Endarlatsako posizioek osatu zuten (3). Bigarrena, berriz, Elatzeta eta Zubeltzuko gotorlekuak eta Punttako karabinero kuartelak. Azken posizioa Aldabe mendia (San Marcial) izan zen, Irun inguruan.
Pagogainako gotorlekuaren arrastoak
Abuztuaren 2an, golpistek Oiartzun ebakuatu behar izan zuten: batetik San Marcosetik zetorren etengabeko bonbardaketarengatik (egun horretan bakarrik 200 inpaktu jaso zituzten); eta bestetik, milizianoek (anarkistak), Aiako Harriaz jabetuta, Nafarroatik zetorren hornikuntza bide nagusia moztu zietelako.
San Marcos gotorlekua
Abuztuaren 4ean, Aiako Harriaren inguruetan, iluntzean, milizianoen (Likiniano) eta golpisten (Garcia Valiño) arteko borrokak hasi ziren. Gau osoan jardun eta gero, biharamunean errepublikazaleek hildako bat eta hiru zauritu zituzten; golpistak berriz, bi hildako. Goizaldean milizianoak Aiako Harriko gotorlekuetara erretiratu ziren.
Biharamunean arratsaldez erreketeek Aiako Harria eraso zuten. Borroka gogorrak bi orduz luzatu ziren, eta iluntzean miliziano gehienak (anarkistak) Pikoketarantz erretiratu behar izan ziren, Aiako Harrian erreten suizida bat geratu zelarik (Roque). Abuztuaren 6ko egunsentian, milizianoak Pikoketara ailegatzen ari zirela, Aiako Harrian tiroteoak eta eztandak entzun zituzten; handik gutxira tontorrean bandera hori-gorria ikusi zuten.
Aiako Harria, Pikoketatik ikusia
Abuztuaren 8an, errepublikazaleen bonbardaketarengatik, Oiartzungo golpistek aginte postua ere Udaletxetik Ergoien auzora aldatu behar izan zuten (honen eraginez baja asko izaten ari baitziren; 39 zauritu eta 9 hildako aste honetan bakarrik). Gainera, matxinadaren buruek (Mola) eskualdeko indar golpisten arduraduna (Beorlegi) gaztigatzen ari ziren, Irun lehen bait lehen hartzeko.
Matxinadaren lehenengo aste haietan errepublikazaleek antolakuntza falta eta arma gabezia handia izan zituzten; hori aprobetxatuz, golpisten indarrak erraz aurreratu ziren Gipuzkoa hegoaldetik zehar, Donostia eta Irun inguratuz.
Irungo defentsei eginiko lehen erasoa Pikoketan izan zen, abuztuaren 11ko egunsentian. Berez, Pikoketakoa Erlaitzeko gotorlekuko postu aurreratua zen bakarrik; 15 miliziano baino ez zeuden bertan (komunistak, karabineroak eta EAJ-ko bat). Golpistek ez zekiten hori halere, eta indar guztiekin jo zuten posizioaren kontra (3000 soldadu, Ortiz de Zaratek gidatuta). Miliziano gehienak borrokan hil ziren, eta bizirik gelditutakoak bertan afusilatu zituzten, ihes egitea lortu zuten bi salbu. (4)
Trintxera Pikoketan
Pikoketa hartu ostean, golpistek Gorostiagako posizioraino jarraitu zuten (Los Arcos), baita Aiako Harriraino ere (Hermosilla), erresistitzen ari ziren azken errepublikazaleak menderatzeko aginduarekin.
Bidasoako bokalea, Gorostiagako trintxeretatik
Hurrengo eraso nagusia abuztuaren 16an etorri zen. Aireko Palazioko errepidearen aldetik, Ortiz de Zarateren golpistek Erlaitz eraso zuten. Borroka gogorra izan zen: golpisten aldetik 70 baja izan zituzten, hoietatik 12 hilda –tartean Ortiz de Zarate bera-.
GureGipuzkoa.net | Erlaitzeko gurutzea © CC BY-SA: Ojanguren, Indalecio
Ortiz de Zarate koronelaren omenezko gurutzea, zauritu zuten lekuan. Atzean, Erlaitzeko tontorra. Ojangurenen argazkia 1943koa da, nirea 2006koa.
Arratsalderako, halere, golpistak Erlaitzeko gotorlekuaz jabetu ziren. Mendi honen kokapen estrategikoarekin, Pagogaina eta Endarlatsako posizioak leku txarrean gelditu ziren; lehenengoa borrokarik egin gabe ebakuatu zuten. Endarlatsan, berriz, goizaldetik 250 errepublikazale golpistei (Pelegri eta falangistak) aurre egiten ari ziren; Erlaitz galdu zela jakin zutenean, tren blindatura igo eta posizioa utzi zuten.
Modu honetan, Bidasoako defentsako lehenengo lerroa deuseztaturik geratu zen.
Erlaitzeko eraikinak; atzean, Aiako Harria
Golpistak Irunera hurreratzen ari zirela eta, errepublikazaleek berrantolatu behar izan ziren. Indarrak Guadalupeko gotorlekuko kainoi-baterien tiropeko eremuan pilatu ziren: Puntta, Aldabe, Zubeltzu eta Elatzetan.
Abuztuaren 17an alde biek bonbardaketari ekin zioten: errepublikazaleek artilleria eta abioiekin, eta golpistek itsasotik “Almirante Cervera” kruzeroa eta “España” akorazatuarekin (5). Une honetan Bidasoako frontean 6000 bat soldadu zeuden aurrez aurre, 3000 alde bakoitzean.
Elatzetako gotorlekua
Abuztuaren 19an borroka latzak izan ziren Elatzeta eta Zubeltzun. Garcia Valiño eta Los Arcos golpistek eraso zuten, baina errepublikazaleek erantzun gogorra eman zuten: egun osoan zehar posizioak behin eta berriro eskuz aldatu baziren ere, iluntzean golpistek atzera egin behar izan zuten helburua lortu barik. Egun honetan, parte txarrena presoek eraman zuten: golpistek 20 gatibu afusilatu baitzituzten, eta errepublikazaleek berriz 13 (Guadalupen, bezperan jasandako itsas bonbardaketei erantzun bezala). Halere, abuztuaren 22an Almirante Cervera eta España ontziek berriz ekongo zioten Guadalupe bonbardatzeari.
Guadalupeko gotorlekua
Abuztuaren hirugarren astean, golpistek arazoak izan zituzten Andoain inguruko errepublikazaleekin: Buruntza mendian erresistentzia handia egiten ari ziren. Egun hoietan, Irunen, golpistak airez erasotzen hasi ziren, hurrengo egunetan etorriko ziren azken batailaren aintzindari.
Izan ere, gorago aipatu dugunez, Irun lehenetsitako helburu estrategikoa zen, golpista zein errepublikazaleendako. Horrela, erasoak eta defentsa gero eta bortitzagoak bilakatu ziren; abuztuaren 26an golpistek hiru puntutatik batera eraso zuten Irungo defentsa lerroa: Puntta (Galvis), Aldabe (Los Arcos) eta Elatzeta-Zubeltzu (lejionariek). Hiruretan atzera egin behar izan zuten.
GureGipuzkoa.net | Cuartel de Puntxas (Pucha) © CC BY-SA: Ezezaguna 
Punttako karabineroen eraikina; eta leku bera 2006an
Esan behar da espektakulu triste honek jakinmin handia sortu zuela mugaz bestaldean. Arrazoi diplomatikoengatik, gerran ari zirenek ezin ziren Lapurdiko lurretan sartu, ezta alde hartara tiro egin; horrela, 1936ko abuztu honetan, Biriatu, Behobia eta Hendaiako mendietan milaka eta milaka ikusle pilatu ziren teleskopioekin borroken nondik-norakoak jarraitzeko.
Erlaitzeko tontorretik Lapurdi: Xoldokogaina, Faalegi eta Ibardin inguruko mendiak
Biharamunean, abu 27, golpistak (Beorlegi) berriro saiatu ziren Iruneko defentsa hausten, oraingoan ere alferrik. Bezperako eta gaurko borroken ondorioz, erasotzaileek 100 baja izan zituzten, 25 hildako barne.
Hurrengo egunek lasaitasun pixkat ekarri zuten Bidasoaldera, golpistek indarrak Andoain aldera bideratu behar izan baitzituzten. Buruntzako borrokak luze iraun zuen: zazpi egunez jarraian. Behin posizioa menpean hartuta, matxinatuek indarrak berrantolatu zituzten, Irun erasotzeko estrategia aldatzeko. Abuztuaren 29an frontea lerro honetan egonkortua zegoen: Oiartzun - Andoain - Tolosa - Alegia - Ordizia - Beasain.
Irungo ebakuazioa. 1936ko haur baten marrazkia (6)
Golpisten azken erasoa abuztuaren 30ean hasi zen: artilleria astuna eta hegazkinak erabiliz, Irungo herri kaskoa bonbardatzen hasi ziren. Honek biztanleen ihes masiboa ekarri zuen: egun horretan bakarrik 2000 pertsonatik gora pasatu ziren Lapurdi aldera. Ironikoki, iheslariak armaz betetako lau bagoiren ondotik pasatu behar izan ziren (gogoratu errepublikazaleen arazo nagusietako bat arma gabezia zela). Garraio hori Kataluniatik Euskal Herrira trenez bidalia zen, baina Frantziako Gobernuak gerran esku ez hartzeko ituna zela eta, bahitua zuen (kontuan hartu ordurako Alemania ez zela ituna errespetatzen ari: matxinatuek haiek bidalitako Panzer ibilgailuak eta Junker hegazkinak erabiltzen ari ziren).
Zubeltzuko gotorlekua
Irailaren 1ean golpistek Irun bonbardatzeari berrekin zioten. Gainera, Los Arcosek Zubeltzu eraso zuen; birritan saiatu arren, ez zuen posizioa hartzea lortu eta eguerdirako 100 baja zituen. Arratsaldez –beti artilleria eta hegazkinen bonbardaketapean- berriro saiatu ziren; nahiz eta tontorra hartzea lortu ez, mendi hegietako baserri batzutan gotortu ziren eta, hortaz gain, Bunaniarri eta Bianditzen kokatu ziren Beorlegiren kolumnaren ezkerreko aldea babesteko. Golpisten bajek ez zuten etenik izan: egun amaierarako hildakoak 20 ziren, baina errepublikazaleek posizioei eutsi zieten.
Errepublikazaleak kontraerasoan, Irungo borroketan. Argazkilari ezezaguna.
Irailaren 2an hautsi zuten golpistek Irungo defentsa lerroa. Etenik gabeko bonbardaketaren azpian, lejionariek Aldabe mendia eraso zuten. Goizaldean hasita, muinoan egindako trintxera mailakatuak banan-banan hartzea lortu zuten, baja ugarirekin. Errepublikazaleak (anarkistak eta meatzari asturiarrak) San Marcialen gotortuta zeuden; behin munizioak agortuta, dinamita eta harriak jaurtitzen aritu zitzaizkien.
Golpistak iluntzean jabetu ziren San Marcialeko posizioaz. Egun berean, Puntta eraso zuten eta aurrez aurreko borroka saio gogorren ostean, hau ere hartzea lortu zuten.
Errepublikazaleak San Marcialeko posizioan. Argazkilari ezezaguna.
Adibide grafiko gisa, Manuel Chiapuso milizianoaren hitzak kopiatuko ditut, Aldabe mendiko trintxeretako giroa usaindu dezagun: “Al bombardeo aéreo siguió una lluvia de morterazos. He aquí otra arma que se presentaba terriblemente eficaz: el mortero. En las filas populares abría brechas por el piloneo y la puntería. El enemigo preparaba un nuevo ataque. Era la táctica. Así fue. No tardó en salir de sus posiciones a pecho descubierto dando gritos de ánimo para enardecerse. -Dejar, dejar que se acerquen- gritaba Juan, pegado a una ametralladora pesada. Los moros avanzaban falda arriba. El les seguía con la mirada sin perderles de vista ni un segundo. -¡Venga, muchachos! !Fuego! Las balas sembraron de cadáveres las filas de los atacantes, pero siguieron avanzando. Unos se acercaban ya a las alambradas, mandados por un oficial, para cortarlas y favorecer el asalto de las trincheras. -Preparar las piñas- gritó Liquiniano en medio del tableteo de las ametralladoras. Los milicianos se las quitaban de las cinturas y desde la misma trinchera las arrojaban contra los asaltantes. En medio de un ambiente atronador el asalto fue contenido una vez más. El enemigo se retiró bastante diezmado, dejando en las alambradas y en toda la falda cadáveres. Ya restablecido el silencio de las armas, los milicianos se reían alegremente comentando las incidencias del combate con la delicia de haber salido del peligro. Juan, rozando el tubo de la ametralladora con los dedos, gritaba: -Está ardiendo... No se puede ni tocarlo. -Qué manera de escupir- subrayó Liqui. -Si tuviéramos veinte como ésta, ya podrían venir, ya...”.
Santiago edo Nazioarteko Zubia
Irailaren 3an errepublikazaleek Irun ebakuatzeari ekin zioten. Posizioari ezin eutsita, helburua denbora irabaztea bilakatu zen eta Behobiako pausuan azken bataila eman zuten: eguerdian, golpistak Punttatik atera ziren, ibai ondotik zehar, artilleria suarekin lagunduta. Artasoroetatik ateratzea kostatu zitzaien halere, errepublikazaleak Nazioarteko Zubitik tiroka aritu baitziren iluntzerarte. Gauean “pakoak” (frankotiratzaileak) aritu ziren eta bonbardaketa berriro hasi zen.
Irun sutan. Teodoro Piñeiro haurraren marrazkia
Irailaren 4ko goizaldean golpistak Behobiako pausuaz jabetu ziren. Errepublikazaleak Irunetik erretiratzen ari zirela, anarkistek herriari su eman zioten. Guadalupeko guarnizioak ere gaztelua utzi zuen, presoak bertan behera utzita; herritarrak eta tropak Donostiarantz bideratu ziren.
Borroka eremua mendebalderantz mugitu zen; handik gutxira errepublikazaleek armak lortuko zituzten, golpisten aurrerakada geldituz... baina hori beste istorio bat da.
Duela 79 urteko gazteak gogoan
Artikulu honekin, Irun inguruan bizi izandako une larriak bistaratu nahi izan ditut, inguruko mendietan aurki daitezkeen arrasto edo lekuko isilen bitartez.
Irunen borrokatu ziren gazte haietatik, askok ideien alde egingo zuten; beste askok, berriz, alderdi batean edo bestean ausaz egokitu zirelako. Batzu, beharbada, ez zuten oso argi izango zeren alde ari ziren, hil zirenean. Edonola ere, gehienak gazteegi joan ziren: Pikoketan afusilatutako zerrendakoen adinari erreparatzea baino ez dago.
Pikoketako borrokan afusilatutako errepublikazaleen omenezko monolitoa
Bizi ez zituzten urteak ordezkatzerik ez dago; baina, gutxienez, kontuan hartuak eta gogoratuak izatea merezi dute.
Artikuluko argazki guztiak eta ikuspegi gehiago hemen bilduak dituzue.
Testuan aipatutako erreferentziak
(1) SAEZ GARCIA, Juan Antonio. 2002. Gotorlekuak Gipuzkoan: XVI-XIX. mendeak. Bertan 18. Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia. http://bertan.gipuzkoakultura.net/files/pdf/18/18.pdf
(2) Erlaitzen Txoritokieta eta San Marcos bezalako gotorleku bat proiektatua zegoen. Lanak ere hasi, hasi ziren, baina amaitu gabe geratu zen. SAEZ GARCIA, Juan Antonio. 2003. Los fuertes no construidos del campo atrincherado de Oyarzun (Guipúzcoa). Militaria, revista de cultura militar 17:151-198. http://revistas.ucm.es/index.php/MILT/article/viewFile/MILT0303110151A/3290
(3) Erlaitz, Pagogaina eta Endarlatza artean XIX gizaldiko beste fortifikazio batzu daude, Guda Zibilean ere erabili zirenak. SAEZ GARCIA, Juan Antonio. 2008. Las defensas del Bidasoa en 1882. La línea Erlaitz-Pagogaña-Endarlaza (Irún). http://www.ingeba.org/curric/publica/bardocas/endarla/endarla.html
(4) USABIAGA, Miguel. 2006. Resumen del informe de la Sociedad de Ciencias Aranzadi sobre los hechos de Pikoketa (1936). Bidasoa Ikerketa Zentroaren Bloga. http://www.asociacionrepublicanairunesa.org/cas/pikoketa.php
(5) Akorazatu hau Kantabrikoko itsas batailetako pieza garrantzitsuenetako bat izan zen; oker ez banago, matxinatuek galdutako lehen itsasontzia izan zen, 1937ko apirilean... golpistek eurek minaz jositako eremu batean sartzean http://es.wikipedia.org/wiki/Alfonso_XIII_%281915%29
(6) 1938 urtean, “Spanish Child Welfare Association of America for the American Friends Service Committee” erakundeak They still draw pictures izenburuko liburua argitaratu zuen. Bertan Espainiako Gerra Zibilean atzerriratutako haurrek eginiko marrazkiak bildu ziren, Aldous Huxley idazlearen hitzaurrearekin. Marrazkiak hemen ikus daitezke: http://libraries.ucsd.edu/speccoll/tsdp/frame.html
Bibliografia gehigarria
CHIAPUSO, Manuel. 1978. Los anarquistas y la guerra en Euskadi. La comuna de San Sebastián. http://www.gipuzkoa1936.com/anarquistas.php
GUTIERREZ, Aurelio. 2012. Bera: sucesos de 1936-1938. Bidasoa Ikerketa Zentroaren Bloga. http://bidasoaikerketazentroa.blogspot.com.es/2012/05/bera-sucesos-de-1936-1938.html
RODRIGUEZ, Mikel. 2006. Marcelo Usabiaga: Así fue la Batalla de Irun. Historia 16 n.362:72-85. http://www.asociacionrepublicanairunesa.org/cas/batalla_irun.php
