Buruntzako guduzelaixan

 Argazkiak.org | Posiziñuak 360823 © cc-by-sa: txikillana

1936ko Agorrilla. Estatu kolpia gertatu danetik ondiok hillabete pasau ez bada be, altxatutakuak ondiok ez dabe estatuan agintia lortu. Errepublikiari fidel jarraittu daben militarrak eta herri miliziak Araba eta Naparruatik datozen golpistei aurre egitten dihardue. Frantziako mugarako pausua babesteko, gotor-lerro doblia osatu dabe Irun inguruan eta momentuz golpisten erasuei eusten dihardue ahalegin haundixakin. Bidasoatik aurrera egin ezinda, golpistak pausua Hegoaldetik inguratzeko maniobria hasi dabe: Tolosa eta Andoain okupatuta dagoz onezkero, eta errepublikazaliak Oria ibarrian behera erretiratu dira Santiagomendi, Oriamendi, Santa Barbara eta Buruntzako gotorlekuetara.

 Argazkiak.org | Buruntzako tontorretik © cc-by-sa: txikillana

Agorrillan 23ª. Irungo burruka gogorrak gertatzen diharduen bittartian, golpistak Buruntza eraso dabe Donostiarutz pasau ahal izateko. Derrepente basarriraiñok heldu diran arren,  errepublikazalien erantzun bortitzak atzerarazi egin dittu.

 Argazkiak.org | Buruntzatik Derrepente © cc-by-sa: txikillana

 Erasuak Agorrillan 24, 25, 26, 27 eta 28an errepikatu dira, baiña golpistak ezin izan dabe Buruntza mendiko posiziñuen erresistentzixia gaindittu. Azken eguneko burrukia, 28kua, guztietatik gogorrena izan da. Azkenian, Agorrillan 28xan golpistak mendixa hartzia lortzen dabe. Zazpi egun izan dira eten bako burrukan, eta 80 lagun hil dira euren aldetik; errepublikazalien partetik, iñork ez daki.

 Argazkiak.org | Andoaindik, Buruntza © cc-by-sa: txikillana

 Anen "euscalguincha" billera bat aprobetxauta, Buruntzako guduzelaixa ezagutzera juan naiz. Nere ikerketa eremu normaletik kanpo badago be, hiru ordu nittuan eta leku desbardiñak ezagutzeko gogua. Platano bi eta umia motxilan sartu, eta hantxe juan gara en alegre biribilketa, 6 egunian zihar mantendutako burrukiak arrastoren bat lagako zebalakuan eta zeozer topatzeko konfiantzan.

Lehelengo, arazuak: Buruntzan kantera haundixak dagoz, eta gaiñera errepide haundi baten obrak. Hegoaldetik hurreratzeko bidiak korapillotsuak dira, eta jentiak esandakuari jaramon eginda, umiakin juateko arriskutsuak. Derrepente basarrixa kokatziakin konformau naiz –lehelengo egunian bertara allegau ziran golpistak eta ezin pasau, errepublikazalien erantzun gogorrakin- eta gero Azkorteko ermittaraiñok hurreratu dot kotxia, “retaguardiara” alaegixa.

Erdi alturan, bide babestu itxurako bat topau dot, zuzenian gangarrerako ramal batekin. Egixa esan, delimitaziño zangia be izan zeikian... Gangarrera helduta, gorutz hasi naiz eta bidian zati haundi baten ez dot ezer ikusi. Tira, ezer topatzen ez badot be, mendi barri bat ezagutuko juagu.

 Argazkiak.org | Bide babestu posiblia © cc-by-sa: txikillana

Aldapara haundixenak pasau dittudaz, trepada barregarri batzukin (Niko behintzat, barrezka zoian dinbili-danbala bizkarrian). Goiko atx batzutara helduta, leku bat ikusi dot atzian zelatari postu bana ipintzeko morokua, Andoain eta Naparruara begira.

 Argazkiak.org | Parapeto natural posiblia © cc-by-sa: txikillana

Pizkat aurrerago, beste halako bat topau dotenian ¡eureka! atzeko partian trintxera moroko zanga batzu ikusi dittudaz. Hala begittandu jataz behintzat; ez naiz sartu ondo miatzera, ez nenguan-eta hesi altua salto eta otatzan arakatzeko moduan.

Tontorreraiñoko aldapara leuna animo gehixagogaz igotzen, arrasto argixaguak agertu dira: atxen artian pikatxoiz zabaldutako almenak, tiradore postu morokuak...

 Argazkiak.org | 1 almenia © cc-by-sa: txikillana

 Argazkiak.org | Almenia 2 © cc-by-sa: txikillana

Kontrapendientian bide babestu luze bat izan leikena, tarteka errefujixo zuluekin. Mereziko leuke hau ondo begiratzia: bidia amildegixan ertzian dago, babesteko leku gitxikin, eta terrenua kontuan hartuta -kareharrixa- ez litzake arrarua izango haitzulo natural edo artifizialak egotia.

 Argazkiak.org | Bide babestua 2 © cc-by-sa: txikillana

Denporaz estu nenbixan, eta kurutzera heldu naizenian, konfirmaziñua: Erlaitz eta Morkaikokuen traza berekua, hamabost bat metrotako hormigoizko kurutze haundixa, marmolezko plakia hautsittako baten arrastuak, graffiti anarkistia... Ez dot iñon honen erreferentziarik irakorri, baiña duda barik hau be bertan hildako golpisten aldeko monumentua da.

 Argazkiak.org | Buruntzako kurutzia © cc-by-sa: txikillana

Allegau da alde egitteko ordua. Ez dakat denporarik gehixago begiratzeko, eta ba noia behera. Halan be, mobidutako lur eremu batetik pasatzen nagoala, lurrera begiratzia okurridu jata, eta azken sorpresia: fusil kaskillua, "RS 1935" letraduna. Bost segundotako billaketan hau topau badot, ¿zer ez da agertuko ondo begiratu ezkeriok? Normala bestalde, sei egunez luzatu zan bertako burrukia eta gero golpisten artillerixa postua egon zan hamen.

 Argazkiak.org | 36ko fusil kaskillua © cc-by-sa: txikillana

Ba dago hamen entretenimendu nahikua: trintxera-fortifikaziñuak ondo miatu (granadekin kontuz), krokisa marraztu, burruka honen zehaztasunak dakixan jentia entrebistau (nun zeguazen tropak, artillerixia, kuartelak... zeintzuk batalloiak, milizianuak, gudarixak...). Bihar politta Andoain inguruko zaliendako. Ni neu ez dot uste bueltauko naizenik, baiña gaur behintzat goize politta pasau dot umiakin.