Katalunia, Euskal Herria
Euskaldun askori Kataluniak inbidia ikaragarria sortu izan digu. Betidanik. Lehen, mirespenez begiratzen genien katalanaren egoerarengatik. Adurra dariola behatzen genuen euren jarduna: kalean, literaturan, oraintsuago telebistan... Gurearekin alderatuz gero, amildegi ikaragarria. Era berean, katalanen modernotasunak ere liluratzen gintuen. Agerikoa zen Espainiari baino, Europari begiratu izan diotela beti, edo guk baino gehiago, behintzat. Kultura sakonagoa dutela begitantzen zaigu, gu baino finagoak, alegia.
Orain, ostera, sortzen diguten txundidura are handiagoa da hartu duten independentzia bidearekin. Hizkuntza eta kulturaz gain, subiranotasun prozesua benetako ispilua da guretako.
Dena den, gure zirkunstantziak ez dira beraienak. Abiapuntu ezberdinetatik irten gara. Historia ez da bera, ezta egoera ere. Biolentzia larregi izan dugu hemen, baita "bertan goxo" asko ere. Kontzertu ekonomikoa bide horretan lagungarri baino, konformaerraz bihurtu gaituelakoan nago. Independenteak de facto batzuen aburuz.
Baina, horretaz gain, uste dut oinarrizko kontu batzuk argitzea falta zaigula euskaldunoi. Edo horiek finkatuz gero, bidea errazago egiteko eta trinkotzeko balioko digula pentsatzen dut. Jakinekoa da ez naizela analista politikoa, herritar kezkatua baino ez. Kontuan hartuko ez didazuelakoan, ekingo diot.
Alde batetik, lehen aitatu dudan moduan, hizkuntza. Katalunian gehiengo handiak du argi hizkuntzarena. Gurean, ordea, abertzale batzuek ere euskara oztopo ikusten dute. Nire aburuz, ezinbesteko kontua. Euskara gabe, nora?
Bestetik, lurraldetasuna. Badakigu Katalunian ere arazo hori badela, baina badirudi gai izan zirela komunitate autonomoko lau probintziekin abiatzeko. Gu prest geundeke horretarako? Niri neuri zalantza handiak sortzen dizkit.
Lurraldetasunarekin lotuta ere badago kontu bat: izena. Nola du izena gure herriak? Baskonia, Euskal Herria, Nafarroako erresuma, Euzkadi, Euskadi? País Vasco, Vascongadas, Pays Basque, Basque Country, Baskeland? Zer da bakoitza?
Gure herri desegin honek sinboloak erabiltzea eta bateratzea ere falta du. Ikurrina dugu, baina baztertua. Nafarroako bandera. Arrano beltza. Lauburua. Gernikako Arbola. "Zazpiak bat" armarria… Non eta zenbat ikusi dituzue azkenaldian horiek denak? Harrituta nauka sinboloen kontu honek. Uste orokorra da zaharmindu usaina dutela. Eta ikurrinaren ordez, futbol banderez bete ditugu bazterrak, gure nortasunaren ikur bakarrak bihurtu direlako. Ai, ama!
Zer esanik ez Aberri Egunaz. Data zehatz bako jai erlijiosoa, irrikaz hartzen diren oportxo batzuen erdian. Denok mundua ezagutzen, gure herriaren festa alboratuta.
Eta himnoa? Himnorik ere ez dugu, barren! "Gora ta gora"? Ez, mesedez! "Nafarroako gorteen ereserkia"? Dotorea eta ederra, baina ezezaguna, letra gabekoa, gainera.
Gutxi balitz, folklorearen gutxiespen orokorra. Hortxe dabiltza katalanak sardanak dantzatzen, casteller-ak egiten nonahi, suzko herensugeak ateratzen, barretinak jantzita… Gurean, berriz, kosmopaleto, cool eta abertzale-guai askoren mespretxu keinuak baino ez du merezi gure folkloreak.
Horregatik, galdera batzuk jaurti nahi ditut: sinbolo barik nola abiatuko gara estatu berria lortzeko lasterketa luze horretan? Zerk batuko gaitu? Nola abestu denek batera ozen? Zelan identifikatuko gara?
Independentziatik euskarara ala euskaratik independentziara?
Katalanek, bigarrengotik abiatuta noski, lortu egin dute: independentzia, bai ala ez, botatuko dute.
Zeri esker ailegatu dira helmugaraino, haien artean diren kontraesan ideolojikoak gaindituta?
Duten konpaktazio linguistikoari esker, bistan denez. Katalanez benetan bizi direlako berdindu dituzte haien arteko gorabeherak.
Horrek esan nahi du euskaldunok baino lan handiagorik egin dutela hizkuntzaren alorrean?
Inondik ere ez, horrek esan nahi duena da katalana euskara baino askoz errazagoa izan dela konpaktatzeko.
Hizkuntza dialektala eta rurala izan da euskara oso luzaro, eta batuaren bidezko konpaktazioari ekin zaionean ez zaio modurik errazenean ekin, baizik eta euskal hiztun askori, batez ere euskaldun zahar dexenteri, konplejo linguistikoak eragin dizkion modu garbizale batean.
Espainola –edo gaztelania- hizkuntza nagusia –edo hejemonikoa- dugun Espainiako Erresuman askoz errazago da gaztelaniatik katalanera pasatzea -bi hizkuntza hauek lehengusu propioak baitira- gaztelaniatik euskarara –zer ikusirik ez sintaxian eta gramatikan- pasatzea baino.
Euskararen konpaktaziorako, beraz, gaztelaniarekiko zubiak beharrezkoak ziren, eta lexiko amankomunak ematen zigun zubi hori, baina joera garbizaleak kontrako norantzan eraman gaitu, eta emaitzak begibistakoak dira.
Horrek ez du esan nahi, bat, hiztunok lanik egin ez dugunik, ezta hiztunei lanak eginarazi ere, bi, egin ez dizkiegunik, kontrakoa baizik: munduan inor gutxik egingo zuen guk besteko lanik hizkuntza baten berreskurapenean, nahiz eta bide malkartsu samarra aukeratu genuen.
Euskal Herriko biztanleen gehiengo nagusia espainola hejemonikoaren koordenada gramatikal eta sintaktikoen arabera bizi izan denez, euskararen nagusitzea bagenuen oso erronka zaila berez, gaelikoarena Irlandan bezala, eta are zailago bilakatu zaigu euskarazko lexikoan tokia erraz hartzen zuten-duten espainolezko hitzak urrundu nahi izan ditugunean, joera honek, paradoxikoki, atea zabal zabal utzi baitio euskaldun gehienen ahotan nagusi bilakatzen ari den euskañolari.
Halere, berez genuen zaila, oso zaila, euskara nagusitzea.
Gero eta konbentzituago nago hizkuntzak ikastea, edo hobe esan hizkuntza batez jabetzea, ez dela prozesu intelektual bat, baizik eta ingurunera moldatze –adaptación al medio- ariketa senezko bat.
Bizitza osoa eman dezakegu akademia batean eta gauza izan ez ingelesez moldatzeko.
Hizkuntza batez jabetuko zara hizkuntza horretako zenbait mutur linguistiko –esamolde- behin eta berriro inguruan entzuten baldin badituzu, zu atrapatu arte.
Ia ia -esango nuke- prozesu intelektualari uko eginda; hobe errepikapenak.
Bistan denez, euskarak horretarako dituen bozgoragailuak hutsaren hurrengo dira, espainolak dituenekin alderatuta.
Orduan, errepikapenetarako apenas aukerarik daukan hizkuntza bat da gurea, zeinaren estruktura gramatikal eta sintaktikoak gaztelania super-hejemonikoaren erabat alderantzizkoak diren. Milagro bat izango zen euskara nagusitu izana.
Euskara dialektala sendo samar gorde izan den zenbait herritan baina, itxuraz euskara bai nagusitzen ari da. Euskara sasi-dialektala beti ere, herri horietan erabilera dentsoa denez errepikapenek funtzionatzen dutelako eta trinkotasun horrek euskararantz erakartzen du hiztuna, grabitatearen legeari jarraiki eta hizkuntza ikastearen prozesu intelektualaren gainetik pasata.
Ez da kasualitatea Gure Esku Dago dokumentala Idiazabal bezalako herri batean zentratu izana. Bertan den konpaktazio linguistikoak segida erabat lojikoa bai baitauka independentziaren ideiarekin.
Kontextu sasi-rural horri lotua ere, nago, hitz egin beharko genuke euskal sinbolojia tradizionalaren erabilera coolaz ala kitschaz, baina tira, egin dezagun aurrera:
Nork pentsa lezake Idiazabalgoko lagun euskaldun horiek euskaldunak eta kitto izateko eskubiderik ez dutela?
Ia inork ez.
Besterik da baina, euskarak halako konpaktaziorik ez duen guneetan.
Sinbolojiari dagokionez, gune erdaldun horietan askoz bortitzago ageri zaizkigu, cool ala kitsch, bi mutur horien araberako balorazioak.
Idiazabaletik Bilbora:
Espainolez bizi bazara, badu segida erabat lojikoa txepela izatea Espainiatik bereizteko gogoak. Txepela: tira, aitortzen ditut arrazoi politikoak eta kulturalak Espainiatik bereizteko, baina haiekin loturik ere sentizen naiz, nire hizkuntza berean –gaztelaniaz- bizi direnekin senidetuta.
Eta horrela pentsatzen ez duten abertzale erdaldunak, askotan, fanatiko batzuen modura ageri zaizkie gaztelaniaren bidezko hizkuntza-lotura hori bere buruari ukatzen ez diotenei.
Nahiz eta euskaraz jakin, nagusiki gaztelaniaz bizi bazara, komodo eta barruan sentitzen zara Espanian, halakorik aitortu ez arren.
Katalan abertzale ia guztiak, ordea, nagusiki katalanez bizi dira, eta gero, bigarren maila batean, espainolez.
Gurea oso kasu berezia da, euskaraz dakiten hiztun asko –gehienak?- bere buruarekin espainolez mintzatzen direlako.
Eta hiztun gutxi dago, oso gutxi, euskaraz ondo -edo oso ondo- jakinda ere… gaztelaniaz bezain ondo -maila jasoan zein kolokialean- moldatzen direnak.
Nire ingurura begiratu, eta eskuen hatzamerrekin konta ditzakedala esango nuke. Nire inguruan badira puntako idazleak, musikariak, linguistak… Ba ia guztiek, euskaraz ondo -edo oso ondo- moldatu arren, askoz errekurtso linguistiko gehiago dituzte espainolez, bai maila jasoan hitz egiteko eta zer esanik ez maila kolokialean.
Gauzak horrela, ulergarria da gure hiztun askori –izan zahar izan berri- gerta dakieken eten estetikoa. Zein soineko jantzita sentitzen dira hobeto?
Ez nabil esaten gaztelania aberatsagoa denik, baizik eta gaztelania asko errepikatzen dela gure inguruan. Ondorioz, gaztelaniaz bagara adjetibazio ia amaitezin baten jabe, euskaraz oso adjetibo gutxik inguratzen gaituzten bitartean, eta hau ez da konpotzen, zoritxarrez, nobelak adjetiboz betetzen, inor gutxi dabilen linbo batean galduko baitira. Ez nabil esaten, beraz, euskal adjetiborik egon ez dagoenik, baizik eta ezin ditugula haiek eraginkortasunez errepikatu, eta gauza bera gertatzen da hizkuntzaren beste eremu batzuetan, gehienetan.
Horretaz arduratu beharko luke gure linguistikak, euskararen erabilerarik eraginkorrena antolatzeaz, gaztelania eta frantsesa super-nagusi diren gure eremu honetan. Baina, batez ere, zuzentasunaz –bekatu linguistikorik ez egiteaz- arduratzen denez, gure linguistikatik eratorritako soziolinguistika ere, nagusiki, bekatuaz ari zaigu, hizkuntzaren teolojia bat bailitzan (ekolojia, hololinguistika, eta enparauen bitartez).
Kataluñan ez dute halako teolojiaren beharrik, haien hizkuntza espainolaren lehengusu propioa delako eta erraz ikasten duelako espainoletik datorren edonork.
Perspektibaz begiratuta, Kataluñaren eta Euskal Herriaren arteko desberdintasunik handiena bertan da, eta bertan du oinarririk sendoena –oinarri suntsiezin bakarra ere, esango nuke- han gertatzen ari den prozesu independentistak.
Muxu bat, Leire!