Goizaldeko lua
Eusebio Maria Azkue
Gizakixa erosotasunera errez ohitzen da. Horretara, ahaztuta dakaguz argi indar elektriko barik bizi giñaneko denporak. Etara kontuak: "historixia" hasi zanetik, 4000 bat urte pasau doguz su-argittan (kriseillu, kandela eta beste), eta ostera, 150 urte eskas bonbillekin. Pentsau, ze neurrittan aldatuko ete zittuan horrek jentian eguneroko bizimodua eta ohitturak, urtaruekin adibidez. Hasteko, ekaiñeko gabe labur-laburrak, eta neguko luze-luziak, jentian bizitza zikluak total baldintzatuko zittuan; gaur egunian, negu ta uda, antzeko bizimodu eta ordutegixak mantendu geinkez argi indar elektrikuari esker.
Antxiñako bizimoduan ezaugarri bat, gaur total ahaztuta dakaguna, gabian bi zatittan lo egittia zan: jentiak illuntzetik gabardira lehelengo lo-jaru bat egitten zeban; gabardi inguruan, esna egoten zan pare bat orduz; eta gero, goizaldian, beste kuluska bat egitten zeban eguna argittu arte.
Bistan danez, hau ez zan urte osuan bardin izango: negu aldian nabarmenagua izango zan (gabak luziaguak dirazenian), udan baiño. Eta logikua da ezta? Zein da kapaz, arratsaldeko bostetan illundutakuan ohian sartuta, hurrengo goizeko zortzirak arte lotan egoteko?? Seguru badagozela halakuak (nik ezagutzen dot bateren bat..), baiña jente gehixena esnatu egingo litzake, nahikua lo egin dabenian. Eta horixe gertatzen zan lehen: illuntzixan lotara sartzen ziranak (bihar gitxi egin zeikian illunetan, eta kandelak karuak ziran), gabardi bueltan esnatu egitten ziran. Orduan, gauzak egitteko aprobetxatzen zeben: etxeko biharrak, berba, pentsau, irakorri, idatzi, narrutan egin... (gaur egunian ixa ahaztuta bagagoz be, oin dala 150 urte ez zeguan internetik, telebistarik edo radixorik!). Gero, beste lo-aldi bat egitten zeben goizera arte. Itxuraz, loaldi bixen kontu hau XVII mende amaiera aldian aldatzen hasi zan, hirixetan kaleko argiztapena erabiltzen hasi zanian, eta jentiak kalera urtetzeko aukeria izan zebanian, beranduago oheratuta. Joera hau Europa ipar aldian hasi zan, jente aberatsan artian, eta pixkaka, gizarte osora zabaldu zan. Halan be, jentian korputza horretara eginda zeguan: 1829ko argitalpen batian mediku batek gurasueri emondako aholkuak agertzen diraz, bestiak beste "seme-alaberi loaldi bixen ohitturia kentzeko. Gaixotasun edo ezbeharren bat egon ezian, lehenengo loaldixakin nahikua da. Bigarrena egitten saiatzen badira, ez laga, eta erakutsixezue hori gauza txarra dala". Ohittura horren azken lekukotasunak 1920 hamarkadakuak diraz, eta ordutik hona loaldi bixen kontua herri-memoriatik zihero galdu da.
Horretara, azken urtietan horri buruzko zeozer argitaratu danian, gutako gehixenondako gauza guztiz barrixa eta xelebria izan da. Nik neuk, osagille modura giza fisiologixia interesatzen jatan neurrixan, interesez hartu dot.
Izan be, nahiz eta herri-memoriatik guztiz desagertu, loaldi bixen ohitturiak aztarna asko laga dittu idatziz, literaturan zein bestelako dokumentuetan. 1990 hamarkadatik aurrera, Roger Ekirch historialarixa hórrek harixotatik tiraka ibilli da, lekukotasun mordua bilduta. 2001ian The American Historical Review aldizkarixan artikulu bat idatzi zeban, eta 2006xan At Day’s Close. Night in Times Past liburua, asunto hau eta bestelako gabeko ohitturak aztertzen dittuana. Azkenaldixan loaldi bixen kontu hau komunikabidietara allegau danian, hónek biharrok aittatuta izan da; Ekirchen aurkikuntzen sintesis ona hamen eta hamen dozue, gazteleraz.
Neure aldetik, pare bat lekutan erreparauta netsan loaldi bixen arrastuari:
-
"Ixil ixilik dago" abestixan hau esaten da: "...goizeko ordu bietan esnatutzen gera / arrantzaleak beti joateko urrutira...". Beti egin jata deigarrixa, ordu intempestibo hori! Baiña kontu hau jakin dotenetik, ulergarrixagua egitten jata. Gabian itxasoratu bihar ezkeriok, gabeko esnaaldi hori aproposena izan leike.
-
Donatien de Saderen "Las 120 Jornadas de Sodoma" liburuan (1785) aipu hau 13. egunian: "(...) después de haberse divertido con ella hasta el momento de su primer sueño la relegó a un colchón colocado en el suelo para que dejase el lugar a la Fanchon, a la que siempre quería tener cerca cuando la lujuria lo despertaba, lo que sucedía casi todas las noches. Hacia las tres de la mañana se despertaba sobresaltado, juraba y blasfemaba como un condenado. Entonces era presa de una especie de furor lúbrico (...)".
Eta hara nun, oin dala gitxi, beste gauza baten billa nenbixala, Eusebio Maria Azkue lekittarran idazkixen artian topau doten loaldi bixen lekukotasun eder bat: "Gossaldeco lua" bertso sortia da, liburu honen 303-309 orrialdietan irakorri leikiana:
-
AZCUE-koa, Eusebio Maria. 1990. Euskarazko vertsoak. Bilketa eta edizioa: Asier Astigarraga eta K. Josu Bijuesca. Jarein sorta 1. Labayru Ikastegia - Bilbao Bizkaia Kutxa.
Bertsuori buruzko oharrak:
-
Hizkuntza aldetik oso interesgarrixak diraz; halan be, esan biharra dago ez dirazela Eusebio Azkuek idatzittako jatorrizkuak. Izan be, testu hau bigarren eskutik etorri jaku: Jose Antonio Uriartek "Poesia bascongada. Dialecto vizcaíno" eskuizkribuan dakarrena da, eta jakiñekua da Uriartek jasotako bertsuak pixkat "konpondu" zittuala. Eusebion seme Resurreccion Maria Azkuek be jaso zeban "Parnasorako bidea" argitalpenian, baiña ondiok aldatuago.
-
Edozelan be, 1860 inguruan herri arrantzale baten bizi izaten zirazen lanbide eta egoera ezbardiñak erakusten deskuan lekukotasun politta da, "Erlauntza" edo "13 Rue del Percebe" ikuspegixan.
-
Argi ikusten da Bizkaixan, XIX mende erdi aldian, loaldi bixen kontua oso normala zala. Ordurako, halan be, atzerakadan zoian ohitturia zan. Batez be klase apalenen artian zirauen, baiña bertsuon tono umoretsuan atzetik, ikusi leike Azkuek berak be goizaldeko lo horrekingo zaletasuna mantentzen zebala.
Beste barik, hamentxe doiaz ba bertsuok.
GOSSALDECO LUA
1
Fama charra bota da
Munduaren ganera;
Ta iñoc ez dau nai juan
Beste oba batera
Munduagaitic diño
Dala picarua,
Ez daquijanac cer dan
Gossaldeco lua.
2
Mundua asi zanian
Lenengo guizonac
Igaro cituezan
Egun asco ta onac:
Cergaitic eguin arren
Otza, nai berua
Iñoz ez eben galtzen
Gossaldeco lua.
3
Nai jai eguna izan
Ta nai aste eguna,
Lenengo lua beti
Izaten da astuna:
Baña guztiz ariña
Ta eztija lacua
Gorputzai atsedenda
Gossaldeco lua.
4
Lenengo luan dago
Bat arrija leguez
Guztiz biribilduta,
Edo luce, ta artez:
Guero bere atseguiña
Da neurri bacua
Elduten jaconian
Gossaldeco lua.
5
Munduan nai dabenac
Izan ainguerua,
Jaquitiarren cer dan
Gueroco cerua;
Ciur icusico dau
Beteta gogua
Amesacaz badauca
Gossaldeco lua.
6
Anchiñaco nescachac
Gosseco amesetan
Seiña aldatuten dagoz
Pozarren cantetan:
Eta au ez da guzurra,
Ez da ames zorua,
Igues doian artian
Gossaldeco lua.
7
Amaseico bateco
Abade guiltzerac,
Guztiz zurrac ostuten
Dotrina paperac;
Ta bardin errecetan
Latin mordollua,
Ez dabe iñoz galduten
Gossaldeco lua.
8
Echejaun bere echean
Lenen sortu zana
Errenteruen uzen
Asetan ez dana:
Gau guztija igaro arren
Edaten ardaua
Oera dua atrapetan
Gossaldeco lua.
9
Gueisso artzen dabenac
Purguia gossian,
Galtzen dau urte bete
Purga bacochian:
Asco bere oba da
Quentzeco gueissua
Purga atsitua baño
Gossaldeco lua.
10
Baldin purgau baleitez
Illunabarrian,
Necatuba egon arren
Gau erdira artian;
Artuco leuque guero
Gorputzac guirua,
Gozaro egiteko
Gossaldeco lua.
11
Zor daben necatua
Gossian gosseti
Pensamentu baltzacaz
Jaguiten da beti;
Onec atrapetan dau
Gosseco garua,
Eta artuen deutsanac
Gossaldeco lua.
12
Arraintzallac oi dagoz
Alturan calatan
Euren vicitziagaz
Beti erneguetan:
Baña ez deutse erasoten
Nequiac biraua,
Ezpada galdutiac
Gossaldeco lua.
13
Arrastaca batuten
Urre ta cobria
Dabillen guizona da
Munduan pobria;
Onec igaroten dau
Purgatorijua
Galduten dabelaco
Gossaldeco lua.
14
Infernura lenengo
Juan zan guizona
Ez zan izan gossetan
Beti loguin ona:
Abel ilteco azurra
Usteldu ta astua
Topau eban galduta
Gossaldeco lua.
15
¿Cer da bat egotia
Albataco mezan,
Icusten guizon, ta andra
Arrausinga elessan?
Gueijen gueijenac dauque
Zabalic aua,
Eguin ez dabelaco
Gossaldeco lua.
16
Gossaldian gossetic
Abade maisuac
Entzuten dagozanac
Gure pecatuac;
Ez dabe beti euquiten
Osasun osua
Galduten dabeelaco
Gossaldeco lua.
17
¿Cer litzate Erregueren
Buruco coroia
Ichi biarco baleu
Gossaldian oia?
Carga guztiz astuna,
Alper urrezcua,
Da quenduten dabena
Gossaldeco lua.
18
Azur utsac daucazan
Agura sicua,
Eguzqui etorreraco
Loro musicua:
Erijotzara arin,
Eta zuzen dua,
Ez dabelaco gorde
Gossaldeco lua.
19
Egunagaz jaguiten
Dirian alperrac,
Oin bico astuac dira,
Edo bai oquerrac:
Biurtu lei guizona
Ero ta zorua,
Sarritan galdutiac
Gossaldeco lua.
20
Otseiñac goss gossetic
Jaguiten badira,
Alperrerijan dagoz
Alcarri beguira;
Baña otseña izaten da
Biarguin cintzua
Gozaro eguin badau
Gossaldeco lua.
21
¿Cembat dagoz negarrez
Euren bacarrian,
Lo gozuan beste asco
Dagozan artian?
Beti izanic pozgarri
Ta beti gozua,
¿Celan ichi lei batec
Gossaldeco lua?
22
Bascal ostian duaz
Alperrac lotara
Lauoñecua janta
Doian lez cortara:
Gozo guichicua da
Bazcal ostecua;
Baña gozo gozua
Gossaldeco lua.
23
Eguin nai ez dabenac
Gossaldian loric,
Ez dauca viciteco
Batbere gogoric:
Dalaco viciteco
Ecinda obagua
Gozaro eguiten dau
Gossaldeco lua.
24
Egon biar baguendu
Beti iratzarriric,
Iñoz bere ez legoque
Gorrija gueldiric:
Eta ac bere egunoro,
Sinistzera nua,
Neuc leguez nai dabela
Gossaldeco lua.
PD: Artikulu honen laburpen bat Gara izperringiko "Gaur 8" astekarixan argitaratu da, 2023ko uztaillan 21xan.
