Elxeko Misterixua
1993 urtia izango zan, nere lagun Adrianan lehengusiñekin Elxera juateko aukeria izan nebanian. Artian handik eta hamendik kurrikulumak botatzen ibiltzen giñazen, eta Abuztu hartan Mediterraneo itsasuan inguruan egotia tokau jatan, Elxeko jaixetan hain zuzen be. Ha zelako berua. Ixa hill. Dana dala nahi dotenian eruantsua be ba dakitt izaten nik, eta ondo pasau neban hárek egunetan, txapligo, polbora usaiña eta zarata artian. Goguan dakat ha gabia, hiri guztia etxeko terrazetara igo eta zeiñek txapligo zaratosuena bota ibilli zanekua.
Halako baten sartu ninduen elixara, dana jentia, eta ez dakitt zelan (sarreria ordaindu bihar da-ta, eta jarrilekuak aurretixa haundiz agortuta egoten dira) neskak pasillo estrategiko baten kokatu ninduen. Sekulan etxata ahaztuko hurrengo minutuetan ikusi nebana.
Gizon asko ikusi nittuan, elixian pasilluen kurutzian. Moro jantzitta moduan zeguazen, edo behintzat antxiñako pelikuletan agertzen ziran moruen antzera, bizar luze eta buruko pañueluak sokiakin helduta. Kantuan zeguazen unamorixo perfektuan, eta euren abots ederrak elixa guztia betetzen zeben. Areto haundi haren oihartzunak gizonen kantua ondiok polittago egitten zeban, besuak jasotzen zeben bittartian (gerora, Xiberuako pastoraletan ikusiko neban keiñu bera). Jentia ixi-ixilik eurei begira, intzentsu usain enpalagosua, bero mediterranearra... giro hipnotiko haretan.
Halako baten, elixako kurutzian gaiñeko bovedia zabaldu zan. Beheko gizonak gora begira, kantua segidu zeben -besuak zerura- sapaiko zulotik irudi bat jaisten hasi zanian. Abots polifonia leunari soka doiñua gehittu jakon, elixian akustikiak harrigarriro anpliatzen zebana: goittik behera zetorrena erretablo barrokuen estiloko tramankulo polikromatu bat zan, eta bertan bost pertsona zetozen. 30 metrotako alturan, arpa eta gittarrian akordiei, aingeruak kantuan hasi ziran...
Ordu erdi eskas egongo giñan hantxe, eta gero kalera urten genduan parrandiakin segitzera. Halan be, konturau nintzan pribilejio haundixa izan nebala, batetik sartu nintzalako eta bestetik funtziñuan une printzipaletako bat ikusi nebalako. Harrezkero, beti izan dot goguan "Ara Celi" izeneko artefaktua ikusi eta entzun egin nebaneko momentua, eta baitta haren doiñua be.
Urtiak pasau ziran, eta baten, Lluis Llachen disko bat allegau zan nere eskuetara. Bartzelonako kanpofoballian emondako zuzeneko kontzertu batena zan, eta zirrara haundixa igarri neban "Cant del enyor"-ren zuzeneko bertsiñua entzutzian. Maria del Mar Bonet eta Marina Rosellekin batera, Lluis Lachen kantu honek Elxeko Misterixuan doiñu baten inspirauta dagolako, Aracelixa jaisten daneko doiñu horretan hain zuzen be.
El Misteri d’Elx Erdi Arotik datorren antzerki musikatua da, kristauen Amabirjiñan kondairia antzezten dabena (haren herixotzia, berpiztia eta koronaziñua). Sasoi baten halako funtziñuak Europako leku askotan egitten baziran be, oso leku gitxittan gordetzen da halako antzerki mediebalik; tartian Zuberoan (Pastoralak) eta Elxen. Misterixua gitxienez 1450 aldetik hona datorren ohitturia da (erreferentzia legez: Jaume I kristauak 1265an konkistau zetsan lurraldia musulmanei) eta Trentoko Konziliuak eliza barruetan antzezteko debekuari eutsi zetsan, aittasantuan bulia lortuta.
Elxeko Misterixuan testua balentzianoz dago ixa osorik, nahiz eta himno batzu latiñez kantatzen diran. Eskuizkribuetan transmitidu izan da menderik mende. Oso-osorik musikauta dago, eta doiñuak sasoi desbardiñetan konposautakuak dira. Antziñako musikagintzan errekurtso arrunta zan musika zaharrari bertso barrixak ipintzia, eta Misterixuan be horren adibide asko dakaguz. Ikerlari musikalak VI mendeko himno kristauen doiñu orijinalak ezagutu dittuez bertan, baitta kantu gregorianuenak be, Erdi Arokuak, Errenazimentukuak... adornu eta txaplata batzu Barroko sasoian eta geruago be ipiñitta ei dagoz.
XVIII gizaldixan garrantzi haundixa izan zeban Elxeko misterixuak, eta Santa Mariako elizan musikari profesional talde haundixa zeguala ba dakigu: kantarixetaz aparte, chirimia, korneta, txirula, oboe, trompa, bioliña, arpa eta bestelako instrumentuekin. Talde hau 1835an desagertu zan eta orduan, Misterixuan antzezpena ez galtzeko, Elxeko herriko jentiak hartu zeban bere kargu. Gaur egunian Capella del Misteri d’Elx izeneko taldia da, 70 nagusi eta 30 umekin, urtero Misterixua antzezten dabena; nahiz eta profesionala ez izan, mailla altuko taldia bera. Misterixua 1960xan grabau zan estraiñekotz, eta oker ez banago bertsiño hau 1993kua da, Miguel Bustamantek zuzenduta eta RTVE-ko teknikuak grabauta.
Antzerkixak zati bi dakaz, “La Vespra” eta “La Festa” izenekuak.
LEHELENGO EKITTALDIXA: “LA VESPRA”
Lehelengo zatixa Agorran 14ian hasten da, elizako abadiak “Marian Asuntziñoko Bezperak” izeneko mezia emon eta gero. Antzezliak ondoko ermittatik urten dira prozesiñuan, eta musika bandia aurrian dakela elizan sartu dira. Antzezle guztiak gizonezkuak dira (antzerki erlijiosuan debekatuta zeguan emakumian partehartzia, Zuberoan be hala izan da oin dala gitxirarte), eta andrazko pertsonajiak umiak betetzen dittuez. Lehelengo Amabirjiña sartu da elizan, Maria Salomez eta Maria Iacobez lagunduta. Hárekin batera “Aingeru kojindunak” (eskutan tertziopelo gorrizko kojin bana daroielako), eta “Aingeru kapadunak”, danak mutilkoskorrak. Sarrera honekin batera, organua jotzen hasi da.
Amabirjiña kantuan hasi da; kojin gorrixen gaiñian belaunikatuta, hil barri dan semiakin biltzeko gogua adierazten dihardu, ingurukuei ez abandonatzeko eskatuta. Elixa erdiko eszenatokira allegau baiño lehen, hiru geldialdi egitten dittuz eskultura batzuen aurrian, bertan belaunikatu eta kantatuta: Getsemaniko ortuan (semia atxilotu zeben lekua), Kalbarixo mendixan (erahil zeben lekua) eta haren hillobixan. Eszenatokira allegautakuan, Amabirjiñak bere desiua errepikatu dau beste kantu baten bittartez.
Orduan, zeruko atiak zabaldu dira (elizako kupulan, ate korredizuekin). Soka batetik txintxilizk, “Nuvol” (hodia) edo “Mangrana” (granadia) izeneko artefakto bat bajatzen hasi da. Mangrania esferikua, gorrixa eta urrezko adornoduna da; eta bajatu ahala zortzi aletan zabaltzen hasi da, urre kolorezko barrua erakutsitta. Bertan aingeru bat dago palma orri batekin. Urrezko euri artian, Amabirjiñari agur egin detsa: Jesukristok bere otoitzia entzun dabela diño kantuak: "Déu vos salve Verge imperial / Mare del Rei celestial / jo us port saluts e salvament / del vostre Fill omnipotent / Lo vostre Fill qui tant amau / e ab gran goig lo desitjau / Ell vos espera ab gran amor / per ensalçar-vos en honor".
Mangrania eszenatokiraiño allegau da, eta aingerua Amabirjiñangana doia. Palma orrixa laztandu eta emotiakin, Amabirjiñak beste gauza bat eskatu detsa: hiltzen dan momentuan, abospoluez inguratuta egotia. Aingerua konforme dago, eta ba doia barriro gora. Zerura allegau ahala, mangranian 8 aliak atzera bildu eta forma esferikua hartu dabe, atietatik sartu aurretik.
Orduan, Donibanen papela betetzen daben antzezlia agertu da elizako atarixan. Eskutan, berak idatzittako liburua daroia (“ebanjelixua”) eta indar arraro batek bultzatuta doia eszenatoki erdira, harridura kiñu nabarmenekin. Amabirjiña ikustian, Donibane berangana doia pozez beteta, eta eskumuiña egin detsa. Aingeruak esandakua errepikatu eta gero, Amabirjiñak palma orrixa emon detsa; Donibanek laztandu eta bekokixakin ikutu dau, kutsu orientaleko keiñuakin, eta inguruko bestiei pasauta danok errepikau dabe errituala. Donibanek, bere tristuria erakusten daben kantua egin eta gero, beste abospoluei dei egin detse eta ba datoz, bestia etorri dan modura, indar arraro horren aurrian harrittuta: Done Petri agertu da lehelengo, giltz eta guzti, eta haren atzetik beste sei abospolu. Aspaldiko lagunak poza eta harriduria darakuste barriro alkar ikusitta, eta hauxe da euren kantua: "Oh, poder de l’alt imperi / Senyor de tots los creats! / Cert és aquesc gran misteri / ser ací tots ajustats. / De les parts d’ací estranyes / som venguts molt prestament /passant viles i muntanyes / en menys temps de un moment".
Horretara, hamen dakaguz abospoluak Amabirjiñakin, honek aingeruari eskatutako moduan. Haren omenezko kantua egin eta gero, danak belauniko geratu dira Amabirjiñan aurrian, Donibane izan ezik. Txandaka, jaiki eta bakotxak bere kantua kantau dau, gero atzera belaunikatzeko (Xiberuako pertsonaiak egitten daben mobimendu eszenikua gogora ekarritta). Amabirjiñak hartu dau berbia gero, eta abots ahulez bere azken kantua bota eta gero, hil egin da.
Orduan, pertsonai guztiak Amabirjiña inguratuta, tramoya mobimentua gertatu da ikuslien begixetatik kanpo: persiana moroko sistemia martxan jarritta, Amabirjiñan papela betetzen daben umia eszenatoki azpixan ezkutau da eta haren ordez Elxeko amabirjiñan egurrezko irudixa etorri da. Haren aurrian emoten dabe abospoluak euren hurrengo kantua, berpizkundian esperantziari eskinduta.
Orduan zeruko atiak zabaldu dira barriro, eta bigarren artefaktua sartu da eszenan: Araceli izenekua (“zeruko aldaria”). Erretablo formia daka, eta bere repisetan jarritta lau aingeru agertzen dira, arpa bat eta hiru gittarrakin; erdixan tente, Aingeru Nagusixa. Pizkaka-pizkaka ba dator behera, eta urrezko euri artian, Amabirjiñari zuzendu detse euren kantua (eta hauxe da Lluis Llachek “Cant del enyor”-ren oiñarrixa): "Esposa e Mare de Déu / a nós, àngels, seguireu / Seureu en cadira real / en lo regne celestial / Car, puix en Vós reposà / Aquell qui cel e món creà / deveu haver exalçament / e corona molt excel•lent".
Oinguan, Aracelixa eszenatoki azpiraiñok sartu da, eta bertako aingeruak kantuz diharduela, Amabirjiñan arimia hartu dabe (beste irudi txikixago bat) eta ba doiaz barriro gora geldiro-geldiro. Aracelixa zerura allegautakuan amaittu da Misterixuan Bezpera edo lehelengo ekittaldixa. Errespetua erakutsitta, antzezliak prozesiñua osatu dabe eta ba doiaz kanpoko ermittara barriro.
BIGARRENGO EKITTALDIXA: “LA FESTA”
Bigarrengo ekittaldixa bixamonian hasi da, mezia eta gero. Antzezliak bardin urten dabe San Sebastianen ermittatik, eta prozesiñuan sartu dira elizan. Amabirjiñan gorpua hillobi onduan dago (tranpillia eszenarixuan). Antzezle guztiak inguruan kokatu dira hilletarako, eta zeremonia haundixakin ospatzen dabe, kantuz denpora guztian. Hilleta elizkizun horretan, hau da kantatzen dan azken himnua: "In exitu Israel Egipto / Domus lacob de populo barbaro / Facta est Judea sanctificatio eius / Israel potestas eius".
Hilleta-kantuak erakarritta, judixo talde bat agertu da eszenarixopian, aurrian Rabino Haundixa dakela. Pertsonai estrafalarixo xamarrak dira, eta doiñuen aurrian harriduria darakuste modu nabarmenian. Sobreaktuaziño hau antxiñako antzerkixan ezaugarri legez hartu bihar dogu, eta bardin oindik aurrerako gertakarixak: gaur eguneko ikuspegittik barregarrixak badira be, Erdi Aroko ikusle analfabeto eta superstiziosuandako egin zirala gogoratu bihar dogu.
Halan, Amabirjiña adoratzen dabizela ikustian, judixuak asko hasarratu dira eta gorpua hartzia eta erretzia pentsau dabe, Jesukristona barriro ez deixen egin (berpiztu dala esan, adorau...). Kristauak aurre egin detse, eta burrukia irudikatzen da (Pastoraletan legez). Judixuak gehixago dira, baiña, eta halako baten Amabirjiñan gorpua hartzia lortu dabe. Halan be... indar zerutiarra sartu da jokuan barriro: haren eragiñez eskuak pegauta geratu jakez eta belauniko jausi dira danak, korputza gogortuta. Euren asmo gaiztuekin damututa, Done Petriri laguntza eske hasi dira.
Abospoluak, judixuen damua ulertuta, Amabirjiñan birjintasuna aittortzia eskatu detse. Belauniko eta mobidu ezinda, sinismen totala adierazi dabe judixuak eta ez hori bakarrik, barkamena eta bataixua eskatu detse Done Petriri. Honek, zeremoniako palma orrixa hartuta, banaka ikututa bataixau dittu. Judixuak modu harrigarrixan sendatu dira, eta kantuan hasi dira pozez zoratuta. Eta danak batera, Amabirjiñan enterruakin segidu dabe.
Hillobixan bueltan prozesiñua osatu dabe, eta judixo batek kurutzia daroiala, haren atzetik doiaz eszenarixuari bueltia emonaz, kantu hau emonda: "Ans d’entrar en sepultura / aquest cos glorificat / de la Verge santa i pura/ adorem-lo de bon grat / Contemplant la tal figura / ab contricció i dolor / de la Verge santa i pura / en servei del Creador / Respectant la tal figura / ser de tanta majestat / de la Verge santa i pura / adorem-lo de bon grat".
Amabirjiñan gorpua ohatillan ipiñi dabe, intzensuaz keetu, eta bestelako zeremonixak egiñ eta gero hillobira jaitsi dabe. Horrekin batera, organua entzutzen hasi da eta zeruko atietan behera Aracelixa agertu da barriro. Aingeruak berpizkundia aldarrikatzen datoz kantu ederrez, arpa eta gittarrekin lagunduta oin be. Eszenatokiraiñok allegautakuan, hillobixan sartu da Aracelixa, ikuslien begixetatik desagertuta. Barruan, Aingeru Nagusixa (Araceli erdixan tente egoten dana) kendu, eta bere ordez Amabirjiñan irudixa ipiñi dabe.
Ba doia Aracelixa barriro zerura, aingeruen doiñu artian. Halako baten baiña, ustekabia gertatu da: San Tomas abospolua sartu da elixako atetik. Indian egon da predikatzen, eta indar misteriotsuak erakarri badabe be, bestiak baiño denpora gehixago bihar izan dau allegatzeko. Bestien modura, harridura keiñu nabarmenak egitten dihardu abospoluak eta judixuak hillobi inguruan ikusten dittuanian. Gero, erdi-alturan esegittako Aracelixa ikusi dau eta belauniko jausi da, Amabirjiñan arimiari berandu allegatziangaittik barkamena eskatzen.
San Tomasen kantuan amaieran, zeruko atiak zabaldu dira barriro, baiña Aracelixa ondiok ez doia gora. Ostera, organo doiñu leun batek lagunduta, hirugarren artefaktua jaisten hasi da zerutik: Koronaziñua izenekua. Arazelixan antzerakua bada be, txikixagua da eta bertan hiru antzezle datoz bakarrik: erdixan Aitta Eternua dago, eta eskuma-ezkerrian ume bi, Trinidadia irudikatuta. Koronaziñua Arazelira hurreratu ahala, bertako hiru lagunak kantatzen dihardue: "Vós siau ben arribada / a reinar eternament / on tantost, de continent / per Nós sereu coronada".
Bertso honen azken berbiakin batera (“coronada”), Koronaziñua geldittu egin da: orduan Aitta Eternua koroia jaisten hasi da sokatxo batekin. “La Festa”-ko unerik gorena allegau da. Zeruko atetik eta boveda ingurutik urrezko sirimixa hasi da, eta koroia Amabirjiñan burura allegatzen dan unian bertan, publikua txaloka eta bibaka hasi da; elizako kanpai guztiak kilin kalan lehertu dira; kanpokaldian txapliguak hegan eta eztandan hasi dira; organua bere errejistro guztiekin jotzen hasi da; “Visca la mare de deu” diñuen oihuak entzutzen dira nunnahi...
Koronaziñua gertatu dan bittartian, abospolu eta judixuak gora begira egon dira, besuak zerura, eta urrezko euriz bete dira. Jentia txalo eta txalo dago, eta Trinidadia ba doia gora, eta Aracelixa gero. Zeruko atiak itxi diraz. Azken kantuakin agur egin eta gero, antzezliak prozesiñua osatu dabe, kanporako bidia hartuta. San Sebastianen ermittara sartziakin batera amaittu da Elxeko Misterixua; hurrengo urtian, barriro.
Oharrak:
* Irudi guztiak visitelche.com webgunetik etarata dagoz.
* Testuak Turismedelx webgunetik eta 1993ko grabaziñoko CD-tik etarata dagoz.
