A la vall de Seta / "The culp was of the moors"
Goizian Castell de la Costurerara juan gaittuk, beste izenez Castell de Seta.
Gorutzkuan, diskusiño zahar baten engantxatu gaittuk hiru lagunak. Izan be, gehixenetan neu ibiltzen nok gidari lekuetan; eta jakiña, galdu be nere erruz galtzen gaittuk: eta hau sarri leporatu izan jestek. Kontua dok, mendi gidarixa, itxasontzi bateko pilotua lakua dala. Honek erantzukizun osua hartzen jok biajian, eta erabagixak bere gain egoten dittuk. Ezin dok ibilli bidegurutze bakotxian asanblada bat egitten, ia eskumatik edo ezkerretik juango garan. Bide zuzenetik juatian –eta gehixenetan hala izaten dok- ez dok ezer pasatzen, jakiña, danak pozik. Konfundidu edo galtzian etortzen dittuk entzutekuak... Baiña nik asmauko juat edo konfundiduko nok, eta ondorixo guztiak nere gain hartuko jittuadaz. Eta asmatzen dotenian eskertzak jasotzen ez dittudazen modura, etxaukat zetan barkamenik eskatu bihar bide okerrik hartuta. Azkenian, konklusiñua: nik “hamendik dok” esaten doten bakotxian “hamendik dala uste juat” moduan hartu bihar dok; eta era berian, taldeko bateron batek pisuzko arrazoi bat badaka “hamendik ez dala” esateko, bere arrazoia azaldu eta defendatu egin bihar jok, bestiak galdetzeko zain egon barik.
Herrialde hau dana gazteluz beteta jagok, frente militarra izan zaneko oroitzapena. Asko oso ondo zainduta jagozak; baiña zisko eginda dagozenak be ba jaukek bere zera. Jostunan jauregi hau Balones herrixan dagon gaztelu txiki bat dok. Jatorriz musulmanen “alqueria” bat izan zuan, XIII gizaldixan Aragoiko Jaume I erregiak konkistau zebana; gero moriskuak bizi izan ziran bertan, XVI gizaldiko “garbiketa etnikora” arte. Gaur egunian dagozen arrastuak fuerte txiki batenak dittuk, 5-7 gizoneko guarniziño batekua, eta oso desmantelauta jagok. Baiña argamasa sendua, enkofratu zaharran markak, sasoi arabiar eta kristauan desbardinttasunak... ederto ikusten dira eta errespetua emoten juek. Costurerian dorre bixak ezki, erromero, almendra eta azeittuna arbolen artian talaixa parebakua dira Seta haran osua ikusteko.
Zugaitzen artetik Errota zaharran parke rekreatiboraiñok jaitsi gara. Bidian bertako lur berezixa ikusi ahal izan dogu, “tap” izeneko marga bigun-zurixkia. Errotara helduta, sorpresa eskasa: oin dala 10 bat urte ezagutu neban errotia antzera jagok, txartuago hobeto esanda. Parkia egin juek, bai; banko, mahai eta zibili-zabuluak jarri jittuek ingurua atsegin bihurtzeko-edo; baiña errotia konpondu biharrian, sare metalikoz inguratu juek “umiak bertara ez sartzeko”. Ruinak oso hondatuta jagozak eta bertatik ibiltzia arriskutsua dok, bai; baiña danok dakigu sare metalikuak pasatzen, eta hamengo umiak be ez dittuk tontuak. Gaiñera, ¿ze zentzu jakak ruina baten onduan parke bat egittiak, herri guztietatik aparte? Hobe izango lajeukiek hamen gastautako dirua errotia kontsolidau eta anteparia, bolua eta bestelako partiak garbitzen gastau izan balebe. Hamengo jente pillo batek martxan ezagutu daben errotia gaiñera...
Eguardixan, Alcala herrixan picadeta bat bazkaldu juagu. Herri txikixa, enkantuduna, hatx baten inguruan egindakua. Hatx horren gaiñeko etxiak, Al-Azraq kalifian jauregiko basamentuetan eginda jagozak, euretako bat gazteluan torre bat aprobetxatuta (“Torre de la Donzella”).
Mohammad Abu Abdallah Ben Hudzail al Sahuir hamen bertan jaixo zan 1208xan, eta Al-Azraq gatxizena jarri zetsen begi urdiñak zittualako. Aitta musulman eta ama kristaua ei zittuan, eta Errekonkista sasoian Valenciako Erresumako hegoaldeko kalifa garrantzitsua izan zan. Kristauak sartu ziranian, ez zittuezen bertako biztanle musulmanak bialdu –etxaken interesatzen, eurak baiño askoz aurreratuaguak zeguazen eta-. Al-Azraquek be, Jaume I-guakin tratu bat egin eta bertako jauna izaten jarraittu juan. Baiña kristauak antza, ez zeben oso zuzen jokatu herrittar musulmanekin eta Al-Azraq hiru bidarrez matxinatu zan Aragoiko Erregian kontra: lehelengua 1244an; bigarrena 1248an (burrukak 10 urte iraun zeben eta Jaume I akabatzeko puntuan egon zan; azkenian galdu eta desterrau zeben), eta 1276xan. Azken aldi honetan herrittarrak deittuta etorri zan, kristauen bidegabekerixekin erreta. Alcoi setiatuta zekala, Xativatik etorrittako gudari “komando” batek hil juan.
Alcalatik L’Atzuvietako herri mortura juan gaittuk. Moriskuak bizi zittuan bertan. Kristau eta musulmanak, itxura eta hizkuntzaz ez zittuan oso desbardiñak izango; lehelenguak Aragoi-Kataluñatik etorri barrixak, bigarrenak, 500 urte bertan zeroienak, danak gizaldi eta gizaldixetan zihar alkarrekin hartuemon asko izandakuak. Baiña XVII mendian, kristau atzeratuak harrotu eta “moro-úsaña” zekan guztiakin akabatu nahi izan juen. Ordurarte be ez zittuan ondo-ondo portau –gogoratu Al-Azraq- baiña ordutik aurrerakua matarrasa bat izan zuan. Orduko musulmanak askoz be irekixaguak zittuan, kristau fundamentalistak baiño; oiñ alderantziz-edo, zelan aldatzen dan mundua orraittiok.
Horretara, L’Atzuvietan bizi izan 17 familixak 1609xan kanporatu jittuezen, eta kristau kolonuak sartu zittuan. 100 urte geruago barriro hutsik geratu zuan, eta bakarrik korrale batzu erabilli izan dittuk animalixak gordetzeko. Oin dagozen ruinak, beraz, musulmanen etxura eta sasoikuak dittuk. Bere istorixa tristiaz aparte, lekua bera xarmangarrixa dok; etxiak zehe-zeheiak dittuk, eta musulman normalen bizimodua irudikatzeko balixo jok. Dana ez zan kalifia eta erregia...
Illuntzian Cocentainara, probisiñotan: altramussak, alkaparroiak, potrota eta sobrasadia. Supermerkau zaratosuan nahikua agobixau egin nok, herri txikixen lasaittasunera eginda. Baiña tira, lortu juagu nahi genduana eta zati baterako izango juagu Valenciako jenero nahikua tripia betetzeko.
