Purra! Purra! 2
Etxakixat ezer idazle honen gaiñian, baiña agure zahar baten modura irudikatzen juat, gerrako batallitak kontatzeko zaletasuna jaukat. Agure zaharra, gauzak larregi esplikatzeko ipintzen daben enpeñuangaittik begittantzen jatak: oso kiskillosua dok, antxiña modura berbak biñaka ipintzen jittuk hobeto ulertzeko (“baiarte edo kamilla batean jarri zuten gudaria...”) eta esplikaziño pillua emoten jok kontakizunetan zer duan egixa ta zer fikziñua argitzeko. Honek, jakiña, literarioki kontakizun guztia “desinflatzen” jok, baiña horren trukian Espainiako Guda Zibilla ikertzen gabizenei oso baliogarrixa suertatzen jakuk.
Etxaide hau jeltzale totala dok, eta horretara bere erara moldatzen jok kontakizuna: bere kristaletik ikusitta noski. Ikusten najabik baiña, Guda Zibilleko protagonisten kontakizun guztietan gertatzen dala hori eta normala dok gaiñera. Ikerlarixen biharra dok objetibatzia, eurak nahikua egin juen.
Pasarte batek oso modu grafikuan ekarri jestak orduko girua. Jente desbardiña, kontestu desbardiña, sasoi desbardiña zuan eta hori askotan etxuau ikusten 2007tik. Orduan, alistatutako errepublikazale askok (boluntarixo nahiz reklutak) ez zekixen gazteleraz. Gaur egunian guretako, Hegoaldeko biztanliondako, espresiño batzuk guztiz normalak dittuk (carguen armas!, rompan filas!, fuego a discreción!) soldauzkia egin dogulako edo pelikuletan bada be makiña bat bidar entzun izan dogulako. Baiña zinerik bako herri txiki batetik oiñaz etorrittako 17 urteko gazte batendako, 1918an jaixotakua, ulertueziñezko esaldixak baiño ez ziran. ¿Zelan eratu Armada bat zibillez, zelan bateratu hain jatorri eta kultura desbardiñetako soldauak, zelan inprobisatu neurrixak danak batera eta modu koordinatu baten ejerzito profesional bati eurre egitteko?
Duda eta inprobisaziño-ahalmen guzti hori etortzen jatak burura Joseba Imanol Iradi Irastorzaren Euzko Gudarosteko Gudari Agiritik kopiatutako testu honekin:
“Egun batzutan, armak heldu zain, instruzioa egin zuten korrika eta presaka, aginduak ahal bezala euskerara itzulirik, hala nola:
Bildu, mutillak! – A formar!
Errenkadan! – Alinearse!
Tokian, egon! – En su lugar, descanso!
Lasai, egon! – Discreción!
Mutillak, irmo! – Reclutas, firmes!
Eskuira begi, be! – Vista a la derecha!
Bira erdia, eup! – Media vuelta, mar!
Bira osoa! – Doble derecha!
Aurrera, eup! – De frente, mar!
Arin, eup! – Paso ligero, mar!
Laisterka, eup! – A la carrera, mar!
Astiro, eup! – Paso lento!
Luzatu/laburtu, eup! – Alargar/acortar el paso.
Neurtu pausoa, eup! – Marcar el paso, mar!
Geldi, ge! – Alto, alt!
Banatu mutillak! – Rompan filas!
Guzti hauek su-iskilurik gabe egiten zituzten. Su-iskiluekin, ostera (eta fusilik ez zegoelarik, eskopetekin edo makilekin) honela:
Agertu, izkiluak! – Presenten, armas!
Jetxi, izkiluak! – Descansen, armas!
Sorbaldara, izkiluak! – Sobre el hombro, armas!
Errendi, izkiluak! – Rindan, armas!
Jarri, karga! – Carguen, armas!
Giltzatu, izkiluak! – Seguro, armas!
Apunta, izkiluak! – Apunten, armas!
Atzera, izkiluak! – Retiren, armas!
Su! Kendu karga! – Fuego! Descarguen!
Belauniko! – De rodillas!
Eserita! – Sentado!
Etzinda! – Tendido!
Sua nai ala! – Fuego a discreción!
Geldi sua! – Alto el fuego!
Agure zahar honen gaiñian zeozer jakin nahixan nebixala, hara nun enteratu naizen Juan San Martinen maisuetako bat izan zala (ez eskolakua, bestelakua baiño). Pasarte polittak jatozak “Jakin” aldizkarixan egindako artikulo honetan :
Urte hartan eskatu nion Yoni, Eibarko euskaltzale tal- de bati hitzaldiren bat emateko, euskal literaturari buruz. Jakina, mendian klandestinoki izan behar zuen, bestela ezin baitzen urte haietan. 1955. urteko udaberrian zela uste dut, gure eskari hura bete zuena. Elgetako Egotxeaga pagadipean, bere gogozko autorerik hoberenen bizitza eta lanen berriak emanez. Horretarako, Egoarbitza gailurrean eta beste zenbait muinotan jarri genituen zaintzaileak, badaezpada, goardia zibil edo beste inor zalantzagarri izan zitekeenik hurbilduko balitz aditzera eman ziezaguten. Hala ziren denborak.
Oso interesgarrixa artikulua, eta (glups!) irakorrittako liburua meheia dan arren, “peso pesado” batek idatzittakua dala jakitzian lotsa pizkat be emoten jok idatzi dotena idaztia. Baiña tira, halakuetan sekulan etxuat berridazten eta eginda jagok.
