Ivanhoe

Bittorixan piso bat hustu biharra tokatu jatan igaz. Garbigunera egindako bidai aspergarrixen artian, hara nun topatu genduan altxor bat: papel kontainerran onduan, kartoizko kaja bat liburu txikiz beteta. Poltsikuan kabitzen diran hórretakuak, 50ko hamarkadako ediziño cutreluxa, biblia itxurako liburu txikixak: 80 bat guztira. Ibsen, Baroja, Chejov, Becquer, Loti... eta neretako (ondiok) ezezagunak dirazen beste hainbeste eta hainbeste idazle. ¡Ha zelako amama! Garbigunetik “zaborra” hartzia galazota dagoan arren... ¡¡ttak!! gure kotxian etorri zan kajia. Eta haren kontura oso liburu ederrak irakortzen nabil azkenaldixan: autobusian, kiroldegixan...

Takian-potian biajian nabil azkenaldixan, ba; eta hortik euren gaiñian idazteko gogua be; hain da ze, blog honetan sail barrixa zabaldu bihar izan doten: “arrantza literarixuak”. Arrantzak, ixa kasualidadez heldu diralako nere eskuetara, arraiñan moduan; baitta be hamen izango dan kritikian maillia astuana lakotxia izango dalako. Eibarrera bueltan “Las Epidemias de Egipto”-en gaiñian esplikaziñuak emoten zittuan eibartar haren parekuak edo.

Xelebria da, oiñ esku artian daukatena: Ivanhoe. Walter Scott izeneko gizon batek idatzi zeban XVIII mende amaieran, bere biharrak lagatzen zetsan denpora librian. Esan biharra daukat morroiak biharra egin, egin zebala, dokumentaziño kontuetan behintzat (Erdi Aroko kodize zaharretan etabar...). Hala eta guzti be, akats historiko batzu ba dagoz, baiña tira: 1780xan ofizinista batek zeukazen ikerketa-ahalmenak ez ziran oraingo lakuak, eta barkatzeko modukuak dira. Hala eta guzti be, XI mendeko Europa eta bereziki Inglaterraren gaiñian hainbeste gauza ikasteko asko balixo dau nobeliak. Scottek ahalegin berezixa egitten dau sasoi hartako basarri-girua deskribatzen, jantzixak, eraikiñak... Eta ni behintzat han egon naiz murgilduta juan dan 3 astian. Hortaz gain, testu osua dago llamada, asterisko eta notaz beteta, eta hainbeste kuriosidade jakitzen dira, kontakizunetik aparte. Izan be, kontakizuna nahikua ganorabakua da, literaturan eten barik errepikatzen dan estandarra: maitte diran neska-mutil bi ezin dira ezkondu neskian aittan baimena ez daukelako; eta azkenian, milla penalidade pasatuta, lortzen dabe. Baiña, esandako moduan, istorixia bera ez da garrantzitsua, horren harira kontatzen diran gauza “sekundarixuak” baiño. Ezagun da Scotten objetibua dibulgaziñua zala, sasoi ha errekreatzia.

Hona, nobela honi esker ikasi dittudazen hainbeste kuriosidade.

X menderarte, Inglaterran saxoiak bizi ziran (Alemaniako Sajoniatik etorrittakuak, mende batzu lehenago). Orduan, Normanduak inbadidu zeben Inglaterra; saxoiak zapalduta egon ziran pare bat mendez. Aristokratak normanduak ziran eta frantsesez egitten zeben, eta klase bajuko jentian berbetia saxoia zan. Horren nahastian ondorixua da gaur egungo inglesa.

Walter Scott argi ta garbi azaltzen da saxoien ohittura zaharren alde, eta kuriosua da momentu batzutan zelako doiñu epiko abertzalia nagusitzen dan: bertako ingles jatorrak (ahaztu egitten jako Alemaniatik etorrittakuak zirala) kanpoko frantses gaiztuen kontra. Nobela moduan oso txarra dala eresten detzat: pertsonajiak zuri edo baltzak dira (gaiztuak oso gaiztuak, onak aingeruak), pertsonaien ohoria eta superzintzotasuna groteskua da (ez sinistekua)... azken fiñian Ivanhoek antziñako caballeria-novelen lekukua hartzen dau, eta 1950ko hamarkadan nagusittu zan disneylandiako Erdi-Aro horren oiñarrixa izan zan. Baiña pertsonajien karakterizaziño eskasa eta historixian fundamento faltatik aparte, oso interesgarrixa da dibulgaziño modura; XVIII mendeko Toti Martinez de Lezea, onerako eta txarrerako.

Coningsburgeko gazteluan deskribapena politta da zihero. Antza, Scott bere ruinak exploratzen ibilli zan (Xaho eta Mauleko gaztelüakin gogoratzen nintzan) eta enamoratuta geratu zan hárekin ruinekin. Akatsetako bat hamen dago: XI mendeko Coningsburg (gaur egungo Conisbrough) ez zan izan aintziñatik zetorren gaztelu saxoia, orduan normanduak eraikittakua baiño. Anakronismo bat beraz; dana dala, Scottek bere garaiko deskribapen oso ebokadoria egitten dau (1780 urtian zelan zeguanekua). Ni neu imajiñatzen dot harri zaharren artian ibiltzen, ganbarak, bodegak eta tunelak deskubritzen, Eslovakiako Stary Hraden ibilli nintzan moduan. ¡Ha zelako plazerra, Walter Scottena! Ez zan izango gero, gaur egungo lorategi eta fokoz inguratutako ruina inmakulatua.

Nobelia gertatzen dan sasoi hori berori da Bizkaiko Jaun Zurian istorixia (Ulisesenakin antz pizkat ba daukana), Eskoziatik etorrittako familixakua bera. Orduantxe izan zan be Kruzaden proiektu zorua, Europa guztiko diruzaliak mobilizatu zittuana... eta beste kuriosidade bat destapatu deztana. Espainia aldian ba da ume-kantu bat

“Mambrú se fue a la guerra,

qué dolor, qué dolor, qué pena

Mambrú se fue a la guerra,

no sé cuándo vendrá

do-re-mi, do-re-fa, no sé cuándo vendrá.”

Mambrú hori “Marlborough” berbian pronuntziaziño deformatu bat da; Marlborough hori gudari famatu bat izan ei zan; hori argi xamar dago, irakorri dotenangaittik. Baiña segun eta zeiñek kontatzen daben, XVII mendeko edo XI mendeko kontuak dira kantuanak. Elantxoben jasotako Jaun Zurian erromantze zaharrak hala diño:

“Nor da hori, mambru hori

mambru herriko truku hori

mambru herriko truku hori

trukukumian semiori”

Kontuan hartuta Jaun Zurian historixia nozkua dan, eta artian Kruzadetan zaldun asko ibilli zirala, eta ordutik “truku” edo “mairu” berbak gauza edo pertsona txarra izendatzeko erabiltzen dirala... ba dirudi XI mendeko bertsiñua egi itxura gehixago daukala.

Walter Scottek ondo ezagutuko zittuan erdi aroko caballeria liburuak. Ivanhoe idaztian (beste liburuetan ez dakit) benetako pertsonai historiko-legendarixuak sartu zittuan, eta berak asmatutako pertsonajiak sasoi haretako kontestu historikuan txertatu zittuan, emaitza interesantiakin. Horretara, Richard I erregia (Lehoi-Bihotza), Locksleyko Robin (Hood) eta bere kuadrillia agertzen dira nobelan, Sherwood basuetako bizimoduan erretratu nahikua polittian.

Gaztelerako itzulpen bat irakorri dot nik, Frankon denporan egindakua. Baitta orduko itzulpen irizpide kaskarrangaittik liburua pizkat estropeatuta irakorri be. Izan be, hainbeste bertso agertzen dira jatorrizko testuan; gaztelerara itzultzian, errimatzeko moduan egokittuarazi dittuez. Ez daukat fede askorik beraz, nik irakorrittakua Scottek idatzittakuakin bat datorren...

Beste gauza xelebre bat, eta hau orijinalian. Ba da pertsonai bat, Athelstane, aintziñako errege saxoien oiñordekua dana, eta halako baten gaiztuak akabau egitten dau. Ba bueno, antza danez Walter Scotten editoriak disgusto haundixa hartu zeban Athelstanen herixotziakin. Scotti aldatzeko eskatu zetsan, eta honek onartu. Halan, hildakua “berpiztu” egitten da lizentzia majiko lotsagarri baten bittartez, total lekuz kanpuan. Ulertu neike Scott diru biharrian egotia eta hasieran hori onartzia, baiña Ivanhoe idatzi ostian oso famoso bihurtu eta aberastu zan; ¡aldatu zeikian atzera, testu orijinalera! Hori da ez dotena ulertzen, txaplata lotsagarri hori bere horretan lagatzia. Adibide bat ipintziarren: hartu “El nombre de la rosa” moduko nobela bat. Ondo konstruiduta, dokumentatuta, ondo enkajatzen daben puzzle konplikatua, kartesianua, razionala; eta halako baten, korapillo erdixan zerua zabaltzen da eta Jangoikua agertzen da mirakulu majiko bat eginda. Hainbestekua da Athelstanen berpizkunde disonante hori.

Entzunda neukan ingelesez berba diferentiak dagozela hildako nahiz biziriko patarixendako, baiña ez nekixan gauza zihetzik. Scott jaunari eskerrak, nere kuriosidadia asetu dot. Kasu askotan berba saxoi zaharra gorde zan basarrixan bizirik zebillenerako (saxoi pobrien ingurua), eta berba normando barrixa etorri zan jateko ordurako (normando aberatsen mahaixetarako). Horretara, txarri bizixa “swine” da, eta platerian “pork”; bardin “ox” eta “beef” (txahala); baitta “calf” eta “veau” (oreina? ez nago seguro)...

Gauza on eta txar guztiekin, engantxatu egin naben liburua. ¡Ondo gozatutakua gero!.