"Notitia Utriusque Vasconiae" Arnaud Oihenart, 1637

Aintzinako estilora idatzittako totxo bat da, lehelengo. Esaten dabenez, EH-xan egindako lehelengo lan historiografiko serixua da, eta hori berez estimatzekua dok. Ikusten da, bai, gizon honek urte luziak emon zittuala leku guztietako artxibuetan papel zaharren billa, haren idazkera gotikuak deszifratzen, eta etaratako datuak kontrastatzen.

Hauxe da eta, biharbada, lan honetako gauzarik miresgarrixena: Oihenarten asmuetako bat euskal historixiai buruzko uste edo konbentziño faltsuek ata anakronismuak ezabatzia izan zan, itturri dokumentalak erabillitta. Xelebria benetan eresten detzat, adibidez, 1650 urtian 800 urteko dokumento bat topatu, eta faltsua dala ondorioztatzeko kapaza izatiari. Oihenartek hala egitten jok askotan: datu hau eta hau koinziditzen ez dabela, eta Akizen gobernadore hau egon zanian Maulen ez zegoala halako kunterik, beraz, nahiz eta dokumentu honetan 800 urteko fetxia agertzen dan, 1100 urtian egindako faltsifikaziñua izan bihar dala. Miresgarrixa, eta balixotsua.

Halan, aristokrata zuberotarrak erresumaz erresuma errepasatzen jittuk ez bakarrik euskal lurralde guztiak, baitta zerikusixa dauken edo izan daben inguruko konterri eta erresumak. Erromatarren denporatik bere garairarteko historixa eskematiko bat egitten jok. Penia da historixa hori dokumentuetan agertzen diran datueri lotuta egotia; jakiña da dokumentuetan bakarrik jente diruduna agertzen dala, erregiak, kortesanuak... Liburuko azken zatixa obispo, noble eta erregien genealogia zehatzak dira, luziak eta astunak.

Bereziki interesgarrixa da historialari erromatarren datuekin egindako bilana: euren konkista kanpainetan berton topatutako indigenei buruzko datuak, euren tribuen distribuziñua, vaskoiak “vascongadoak” konkistatu zebenekua...

Naparruako erresuma independienteko historixia be argi eta garbixa geratzen da liburua irakorri eta gero: 800 urte inguruan sortu zan, eta 1520 inguruan amaittu. Euskaldunen historia luzian tarte bat bakarrik; baiña garrantzitsua eta kontuan hartu biharrekua.

Agotak be ez jaukek sekreturik neretako “Notitia Utriusque Vasconiae” irakorri eta gero. Oso fidagarrixa eresten detzat Baztango biztanle hónei buruz Oihenartek idatzittakuari. Artian, agotak ba jeguazen Naparruan, eta diskriminaziñua bizi-bizixa. Idazliak baztertzian zehaztasunak emoten dittu, ondorixo moralak etara barik. Eta parrafo esanguratsu bat nabarmenduko neuke: “Dokumentu zahar askoren araberan, aintziñan “kristauak” esaten jaken agotieri, eta gaur egunian indarrian dago izen hau. Eurak ostera, “pellutak” (uletsuak) esaten dezkue guri. Hortik hónek ondorixuak etaratzen dittuez batzuk: agotak aintziñan Akitania okupatu zeben goduen ondorenguak dirala; vaskoiak goduei zetsen gorrototik sortu dala egungo euskaldunak agotei detzen gorrotua; “kristauak” izena ordutik datorrela, artian kristauak goduak ziralako eta euskaldunak ez; eta “pellut” izena, aintziñako akitanuen itxuretatik datorrela”.

Eta hainbeste eta hainbeste datu.... Jaun Zuria... Carlomagno, Carlomán, Orreaga... Banu Quasitarrak... Padurako burrukia... bueno!

Liburu hau bere horretan astun xamarra da irakortzeko (Eusko Legebiltzarreko ediziñua da, 1992ekua, Javier Gorosterratzun latinetik gaztelerarako itzulpena). Ez dakit eginda egongo dan onezkero, baiña interesgarrixa izango litzake modu didaktikuago baten argittaratzia: ediziño kritiko bat, edo genealogia guztiak kendu eta dato historiko orokorrak modu argixago baten ordenatzia, edo...