Leon

Hamaika bidar pasatu izan naiz lurralde hónetatik, baiña orain arte Leon zaharra papel gaiñian mantxa zuri haundi bat baiño ez dok izan neretako. Bertako jentian eskutik nabillen honetan, deskubrimendu atsegin bat izaten dihardu, bueltatzia eta trankil ezagutzia merezi daben herrixa.

Lehenengo deskubrimendua, erdi aroko girua. Erromatarren inperixua desegiñ eta geroko inbasiñuekin, Hispania zaharran gotorlekuetako bat izan zuan Leongo erresuma hau. Rekonkistia bultzatzeko Donejakue bidia “asmatu” zanian be, Bierzoko paraje galdu hónetara etorri zittuan (edo bialdu zittuezen) leka ermitañuak, VIII mendian. Euren erretiruak haitzuluetan egingo jittuezen lehelengo, baiña gero Asturren kastro zaharren gaiñian monasterixuak eraiki jittuezen, lehelengo herrixen sorguniak. Rekonkistiak aurrera egin ahala, hegoaldeko bide errezaguetatik egingo zan Santiago bidia, eta Aquilano mendixetako portu hónek ahaztuta geratu.

Peñalba de Santiagon oin dala 1000 urteko irudi hónek piztu jakuzen. Desagertutako monasterixoko lekak egindako zirriborruak ikusi genduzen elizako hormetan (liburu zaharrak kopixatzen ibiltzen zittuan nunbaitt, eta marrazkixen probak egitteko pergamino garestixak erabilli biharrian, hormetan hobeto). Bierzoko etxe zaharren egittura eta apaingarri berezixak ikusi genduzen (tabla tirada, harbelezko tellak, balkoi luziak…). Herriko 9 biztanlien ezin-bizixak, mamoneo eta kazikaden barrixak be izan genduzen…

Asturren eta visigoduen arteko tarte luze horretan, erromatarrak egon zittuan hamen zihar. Asturica Augusta (gaurko Astorga) herrixa ez zan eraiki –beste gehixenak legez- aurretiko herri baten gaiñian. “Legio X Gemini” izeneko soldadu moltzo baten kanpamentua izan zan hasiera-hasieratik, eta Astur eta Kantabro herrixen konkistia bertatik dirijidu juen erromatarrak. “Pazifikaziñuan” ostian (berba hau erabiltzen dok gehixen, guk ikusittako museuetan), erromatar esplotaziño edo industrixen biltokixa zuan Astorga, materixalak hamendik metropolira bidaltzeko.

Biharbada erromatar industrixa ezagunena Las Medulas parajeko urre-miatzak izan zittuan. Haize eta ur konprimiduan bittartez, bertako lur ezin gogorragoko mendixak lehertu arazi jittuezen, literalki, gero hondarrak xehetu eta galbaixekin urria etaratzeko. Entzun genduzen azalpenen araura, inperixoko explotaziñorik haundixena izan zuan… baiña ez aberatsena, iñundik iñora. Urria egon ba jeguan, baiña hain urrixa ze, ez jetzen merezi etaratzia be.

Las Medulas parajia abandonatuta geratu zuan; bertako biztanliak erabiltzen jarraittu juen, batez be egur eta gaztaiñia etara eta ardixak zuluetan gordetzeko. Uran kanalizaziñuak burdi-bide modura erabilli izan dittuk oraintsurarte –hain ziran zabalak eta ondo egindakuak-; erromatarren historixak kondaira modura mantendu zittuan. XIX mendian hasi zan arkeologixa lan serixua, eta orduan hasi zittuan gauzak argitzen. Nahastatzen bebai: adibidez, hasieratik pentsatzen zan Meduletako biharleku ikaragarri horretan esklabuak izan zittuala bihargiñak, injeniero erromatarren aginduetara. Baiña ez: Astur herrixa konkistatutako herri bat zuan eta horretara, asturrak, “borondatez” etortzen zittuan miatzetara. Erromandako bentajia: esklabuak jantzi, elikatu eta mantendu bihar izaten zittualako; bihargiñak barriz, ez: soldata txiki bat ordaindu, eta barriro juaten ziran inguruko kastro edo herritxuetara.

Gaur egunian topatzen dan parajia ekologismuan Jon Juaristi izatera bultzatzen gaittuk. “Ruina montium” explotaziño sistemia dan suntsitzailliakin, begiratu zelako paraje ederra laga dezkuan begixen gozamenerako. ¿Biharbada Abiadura Haundiko Trenan kontra gabizenok errore larri baten sartuta gagoz, zergaittik eze, behiñ abandonatuta geratzian bere tunel eta terraplenak Gizaterixan Ondare izendatzeko modukuak izango dittuk? Argazkixetan ikusten dittuan dorre moduko horrek paisaje kaotiko baten kapritxuak emoten juek lehenengo begiradan, baiña ez dittuk holan: mendi blokia lehertu-eragittian eskiña bixetan nahitta lagatako seguridade-zutarrixak baiño ez dittuk. Esandako moduan, hau eskala oso haundiko esplotaziñua izan zuan, industrixa puro-purua.

Bierzoko eskualde basati hau lagata, Leongo beste parte batzutan ikusittako arkeologixa biharrak –edo, hobeto esanda, euren azalpenak- apur bat… fatxak begittandu jataz. Ez jakixat ondo esplikatzen, baiña susmua daukat hamengo agintarixei lar gustatzen jakela Erroma eta erresuma kristauen partia, eta bertako indigena zaharrena… ez hainbeste. Faszismuak berezkua zeukan Erromakiko miresmena (agurra, arkitekturia…) eta noski, hamen behintzat indusketen arduradunak ez dittuk guztiz aldatu juan dan 50 urtian. Ia: ez dok eskandalosua, testuen idazkeran briztada batzu baiño ez, baiña… ahal dan neurrixan historixia hori baiño neutralagua izan bihar dok. Komentarixo zatar edo ironikuak sobran jagozak.