Hiru harpe ezagun
http://www.monumente-online.de
Neandertal:
"Neander harana" esan gura dau, alemanez (aleman zaharrez, Neanderthal). Düssel ibaixan haran bat da berau, Ipar Renania - Westfalia lurraldian, Mettmann hiri inguruan. Lehenago, haran txiki horrek Das Gesteins (atxak) edo Das Hundsklipp (txakur harrixa) izena bazekan be, XVII gizaldixan izena aldatu zeban. Joachim Neumann teologo eta musiko ezaguna izan zan, eta orduko usarixuari jarraittuta bere izena grekerara itzulitta erabilli zeban seudonimo legez: Neumann = Gizon barrixa = Neander. Paraje horretan pasiatzeko zalia zan antza, inspiraziño billa, eta hori dala eta lekua Neandertal legez ezagutzen hasi zan.
1856xan, paraje eder horrek suntsiketa prozesu bat jasan zeban (kareharrixa etaratzeko). Feldhof haitzuluetan giza arrastuak topau ziran. Ikerlarixak harrittuta geratu ziran burhezurren formekin, eta eztabaida haundixa egon zan ia gizakixanak ete ziran edo ez. Teoria xelebriak zabaldu ziran: barbaruengandik igesi etorrittako Ipar Europar indigena batenak ei zirala esan zan; haren hanka okerrak rakitismuak eragindakuak zirala; miñez eta bildurrez bekaiñak jasota, begizuluen gaiñeko hazurrezko arkuak formau zirala...
Laster jakin zan baiña, oin dala 25.000 urte inguruko gizaki espeziian arrasto garrantzitsuak zirala Feldhofekuak. Gaur egunian haitzulua desagertuta, parke bat dago han.
Cro-Magnon:
Frantziako Dordogne eskualdian, Bordele inguruan, Les Eyzies de Tayac herrixa dago. 1868xan, trenbideko obria egitten zeguazela, Cro-Magnon izeneko parajeko atxazpixan hillobi batzun arrastuak agertu ziran: pedernalak, giza burhezurrak, animalixen hazurrak (batzuk landutakuak)... Bihargiñak eurak obria geratu eta parte emon zeben, eta handik etara ziran bost gizakiren arrastuen garrantzixa be, ez zan makala izan. Gizaki hau oin dala 40.000tik 10.000 urte arte bizi izan zala kalkulatzen da.
Aurinhac:
Occitaniako Haute-Garonne eskualdeko Aurinhac herrixan, 1852xan, hargin batek harrixa etaratzen zulo moroko bat topau zeban; eskua sartuta, hazur luze bat etara... 8 urte geruago egindako indusketan, 17 gizakixen gorpuak eta hainbeste animalixen hazurrak topau ziran bertan, laja haundi batekin itxittako hillobixan. Tamalez hazur asko kanposantuko fosa komunian galdu ziran, eta hargiñak lajia xehetu egin zeban harrixa saltzeko. Dana dala Edouard Lartet'en indusketan materixal arkeologiko asko errekuperau zan: antxiñako gizakixen eskulanak sailkatzeko orduan (oin dala 38.000 bat urte) hainbeste garrantzi izan zeben eze, "Auriñaciense" izena emon jako aro horri, testu askotan topauko doguna.
Aste Satuan izan nintzan Dordoiñan. Perigeux be esaten jako. Toki edarra benetan. Les Eyzies de Tayac-en egon giñan, baitta Lascaux-eko erreprodukziñuak ikusten Dordoiña, Okzitania da, Dordonha esaten jako bertako hizkuntzan.