Zientzia berria eta Lisboako tsunamia (Azurmendi 4)
Azurmendik ez du zentzuaren historia linealik ikusten, aurrerapen garbirik ez zentzuaren historian. Ez dago derrigorrezko progreso dialektikorik egoera egokiago batera. Aldaketak bai, izan dira, garai historiko jakin batean zentzu molderen bat izaten da nagusi, baina aldaketarekin, zerbait berria irabazteaz batera, bazterturikoa galdu egiten dugu, jakina; bazterturikoak, haatik, bizipen zoragarriren bat bidera zezakeen.
Zentzu erlijioso ugari ez ezik, nagusitzat jo izan diren balio etikoen bilakaera bat egon da Europan. Hala ere, oso aspaldi agerturiko zentzuak, garairen batean ordeztuak izan zirenak, gaur egun ere bizirik diraute aldez edo moldez, benetako Jainkoa bezain gutxi baitago zentzu faltsurik. Zentzuaren historiak antz handiagoa du zientziarenarekin baino artearen eta musikaren historiarekin. Galileoren edo Newtonen liburuak gaur egun zientziaren historialariek baino ez dituzte aintzat hartzen; aitzitik, grekoen zentzu kosmologikoak edo kristauen teologikoak bizi-bizirik daude, Joben liburua eta Marko Aurelioren Gogoetak ikaragarri eta lagungarri zaizkigu oraindik, nagusi ez badira ere; era berean, egia bada ere gaur egun inork ez duela Vermeerek edo Mozartek bezala konposatzen, inork ez dizu eztabaidatuko Vermeer edo Mozartekin biziki goza daitekeela, beren obrak zentzuz mukuru beteak zaizkigula, Descartesen inertzia-hastapena ez bezala, zientziak faltsua dela frogatu baitu.
Moderniako arrazoimena eta mitoa, zientzia eta erlijioa, sarritan ibili dira gatazkan, mitoak oinazeari zentzua eman nahi baitio, eta moderniak eta zientziak, aldiz, zentzugabeziaren aurka borrokatu eta oinazea sendatu, adibidez gizarteko bidegabekeriak: “Zentzuaren diskurtsoa, zientziarentzat, ez da bakarrik hark ulertzen ez dakien esamesa, ezpada -oso erraz- traba egiten duena (hain zuzen oso erraz stasus quo-aren justifikazio bihurtzen delako).” Intolerantziaren eta fanatismoaren egoitzatzat hartu du modernia zientifikoak mitoa.
Bestalde, zientziak, hizkuntzak bezala, errealitatea murriztu egiten du. Alde horretatik, tresnarik boteretsuena da gizakiak natura domina dezan: “Ezagutzea biltzea da (sintesia). Bildu, hots, ezagutu, estreina ebaki eta muga dezakeguna eta duguna soilik, egin dezakegu (mugabakoak, edo mugatubakoak, ezagutza estriktoari ihes egiten dio -'Esanezina')). Zientziak, bada, ageriko gauzak zer diren, gauzen azpiagoko izate -sintesi- batean xerkatzen du; eta horiek egiaz edo euren barneenean zer diren, zeinu matematikoetan finkatzen du. Mitoak, aldiz, mugatugabeki pentsatzen du errealitatea, eta gauzak egiaz eta euren barneenean zer diren, gauza bakoiztuen gainetiko guztien izaera batean ikusten du, eta, zientziaren antzeko baina alderantzizko prozeduraz berak, ez du problemarik 'to see a World in a Grain of Sand'[...] Zientzian gizon-emakumea mundu zatituaren azpiko hastapenaren bila doa; mitoan, mundu zatituaren gaindiko haraindipenaren bila: bietan, guzti zatituaren batasunera pelegrinazioan. Bietan mundua zer den esaten da, baina izateak esanahi ezberdina du nahitaez bietan.”
Azurmendik Lehen Modernia deritzonak (zientzia berriarekin eta Descartesekin hasi eta Kant arte) erabaki du zientziaren nagusitasuna Europan. Ordu arte, Unibertsoa kosmos gisa zen ikusia, ulergarria, ordenatua, nola grekoentzat hala kristauentzat. Jainkoa zen unibertsoaren ziurtasunaren berme. Berpizkundean, Pico della Mirandolarentzat, gizaki naturalaren ezaugarri nagusia askatasuna zen. Lehen Modernia Berpizkunde humanistaren aurka altxatuko da: Descartes Montaigneren aurka, Newton Erasmusen aurka, razionalismo espiritualista eta dogmakeria hertsia Rabelaisen aurka, eta natura menperatzea izango du xede nagusi. Zergatik?
Agian, zientzia berriak erakutsi duelako unibertsoa ez dela itxia, baizik infinitua. Paskalen libertinoa izu-ikaraz betetzen du unibertso infinituen isiltasunak. Europarra ezinegonak jotzen du, espazioan adibidez ez dago honezkero erreferentzia-puntu absoluturik, eta horregatik asmatu beharko ditu Descartesek cartesiar-koordenatuak: espazioko edozein puntu berari bereziki dagozkion ardatzen arabera beharko da kokatu, ez baitago eredu orokorrik. Jendea galduta dabil, ohiko kokapenak kordokaturik.
Gainera, Descartesen zalantza metodikoak dakarren garbiketa gnoseologikoaren bidez hautsi egingo da tradizioan oinarrituriko autoritatea, Filosofoa eta Liburua, alegia, Aristoteles eta Biblia. Iraganekikoa eten beharra dago eta hasiera garbi batetik abiatu. Baina betikoa lasaigarria izaten da.
Krisi handi honek, noraez beldurgarri honek, ziurtasun berriei dogmatikoki oratzera bultzatzen du Lehen Modernia, eta Joxe Azurmendik ez ditu ziurtasun horiek maite, ezta dogmak ere, eta gutxiago oratzea. Lehen Modernian, batetik, berriz ere materia eta espiritua, gorputza eta arima, errotik bereizi ostean, gorputza, natura, zenbaki izatera murriztuko da, kopuru neurgarri. Zentzumenak eliminatuta daude: kolorea, usaina, musika, ez dira izango kantitate-konbinazio huts baino besterik. Liluragarritik leukakeena erauzi egiten da naturatik. Zientzia berriak zentzua eliminatu egin zuen.
Bestetik, gizakia espiritutzat hartzen da, eta animalia berriz makina soiltzat. Descartesek dio gizakiari naturaren jaun eta jabe izatea dagokiola, se rendre comme maître et possesseur de la nature, eskubide osoa duela natura menperatu, bere zerbitzura jarri eta bere interesen arabera ustiatzeko. Jainkoa duzu orain ere bermatzaile goren.
Natura, horrenbestez, arau-sistema bat da, Leibnizen iritziz mundu posible guztien artean onena egikaritzen duena, Jainkoari esker. Zientziaren zeregina arau horiek aurkitzea izango da, berez dagoena adieraztea.
1755ean Lisboako tsunamia gertatu zen, lurrikara deitua, artean ez baikenuen tsunami hitza ezagutzen. Mundurik onenarena zalantzan jartzen da, Voltaireren poema eta Candide argitaratzen dira; zalantzan ipintzen da orobat Jainkoaren ideia munduaren kausa zientifiko onbera gisa. Adornok dioenez, europar modernoen kontzientziak soilik Auschwitzek astindu ditu Lisboako tsunamiak bezain bortizki; tsunamiak Jainkoa naturaren gidaritzat hartzea kordokatu zuen; Auschwitzek, berriz, Jainkoaren eskua giza historian.
Lisboakoaren ostean Bigarren Modernia hurbiltzen ari da, Frantziako iraultza, Kant. Tocquevillek dioenez, iraultzaileak cartesiarrak dira, akademietatik irten eta karrikan dihardutenak: zaharra hautsi nahi dute, iraganetik eta tradiziotik datorkiena baztertu eta gizarte zuzenaren hastapenak oinarritik abiarazi. Batzuetan filosofiek kontzeptutara itzuli dute aurretik mitologian gordean egon den jakinduria; Odiseoren jarrerak etika greko klasikoaren aitzindari diren bezala, Nietzschek eta Azurmendik ebanjelioetan ikusten dute 1789ko giza eskubideen eta, oro har, berdintasunaren aldeko ikuspuntuen inspirazioa.
Azurmendik bere historikotasunaz kontziente den zentzugintza plural bat aldezten du: “Jainkoaren lekuan mentalitate modernoak asmatu dituen ordezkoak, zeinengatik egon baita gizaki modernoa prest bizia emateko edo kentzeko (erregea, aberria, sozialismoa), iraupen gutxikoak izan dira. Baina agian adierazten digute, honezkero Jainkoak beste izen batzuk hartzen dituela, edo behar dituela, edo honezkero ez dagoela -ez duela egon behar- Jainkorik, h.d., absoluturik, eta jainko askoetara itzuli beharra dagoela: Jainkoa berriro pluralean pentsatuz hasi beharra dagoela, Jainkoagana iristeko. Ala ez iristeko ere, agian?”