Unai San Martin. Ametsen hizkuntza

Eibartarra sorkuraz, San Rafaelen bizi da orain, Tom Waits bezala. San Frantziskotik hogei bat kilometrora dago San Rafael. Bertan filmatu zuten American Grafiti. 2001eko Espainiako Grabatu Sari Nazionala eman zioten 2002an. Elkarrizketa hau saria jasotzera etorri zenean egin nion eta zati bat "Euskaldunon Egunkaria"n agertu zen. San Martinen obra Estampasion eta Archeles webguneen bidez ikus eta eros dezakezu.

Bermeoko Talan gaude. San Martinek kokakola bat eskatu du. Lantzean behin, eskizoideren baten aldarriak iristen zaizkigu eroetxetik.

-Zorionak

Unai San Martin: Eskerrik asko. Ezagutza atsegina da; baita dirua ere. Baina ez dizuet utziko niri argazkiak ateratzen.

-Zergatik baina? Aski ederra zara.

USM: Hori beti da ereduen eta irizpideen araberakoa. Berriki, San Rafaelen bizilagun dudan inuita batek esan dit egundo ez duela ni bezain gizaseme itsusirik ezagutu, baina hala ere atsegin natzaiola. Argazkirik ez, otoi, arima eta argazkia gauza bera baita, eta ez naiz argazkilariez fio.

-Lehengoan, “Euskaldunon Egunkaria”n, saritu duten zure grabatuaz “indar handikoa” dela zenioen. Non geratu da euskaldunaren apaltasuna? Zer da indarra artean?

USM: Egia erran, edozein arte obraz mintzatzeak halako txorakeriak entzuteko arriskua dakar. Nik nahiago dut isilik egon eta lan egin.

Arte indartsua zer ote den, garbiro dut sentitzen; baina ez nekike xuxen azaltzen, Agustin Doneari denborarekin gertatzen zitzaion legetxe.

-Zuk zer egiten duzu gehiago, dagoenetik ederra “atera” ala “jaso”?

USM: Orain jaso. Gazteago nintzelarik, atera. Margolana osatzeko, derrigorrez egin behar duzu aukera bat, edo ez dagoena nolabait asmatu, sortu. Inoiz ez dut bilatu errealitatearekiko antzekotasuna.

Baina orain argazkiak ateratzen ditut. “Atera” esaten da, baina egin, jaso egiten da. Hori bai, gero norberaren lana dago, ukituak, orekak, desorekak asmatzea, ñabardurak eranstea, jasotakoa biziberritzea.

Edonola ere, murgilduago sentitzen dut nire burua munduan, margotzen nuenean baino.

-Kritikari batek zure “erromantikotasuna” azpimarratu du; beste batek, berebat, zure lanaren “dramatismoa”.

USM: Ez dakit oso zehatza ote den, baina talde batean erromantikoak eta irrazionalak kokatuz gero, eta bestean klasikoak eta zentzuzkoak, nik garbi ikusten dut nire burua lehen taldean, ezinbestean. Biziki maite dut Hölderlin; baita Wagner-en musika ere. Baina zaletasunez gainera, izaera ere halakoxea daukat.

-Arreta deitu du heliograbatua erabil dezazun: zaharkituta gelditua zen teknika berpiztu omen duzu. Zer da heliograbatua?

USM: Argazkia kobrezko plantxa baten gainean jartzen da. Gero, izpi ultramoreen bidez argazkia plantxan itsasten da. “Helio” hori hain zuzen eguzkiaren izpiak erabiltzetik dator, izpi ultramoreak. Ondoren, eraso kimikoa: zenbait azidok kobrea jan egiten dute. Argazkia kobrearekin bat eginda geratzen da horrela. Oso bereziak dira argazkiak orduan hartzen dituen ezaugarri fisikoak, oso nire gustukoak, uraren eta olatuen antzekoak, arras sentsualak. Azkenik, ohiko argazkiak bezala inprimatzen da.

-Ordea, teknikari baino askoz ere garrantzi handiagoa ematen diozu adierazpenari. Saia zaitezke mesedez berbetan ipintzen zein den zure obraren funtsa?

USM: (Trago luze baten ostean kokakolari.) Heliograbatua, historiatik ateko kontuak aurkezteko bitarteko gisa erabiltzen dut: ibili gabiltzan lurra, basoko bidexkak, itsasoko olatuak, armiarma kriseiluaren ondoan, negua, orbela. Betiko kontu apal horiek bizi dizkigute ametsak.

-Zein hizkuntzatan egiten duzu amets?

USM: Ingelesez. Aspaldidanik bizi naiz AEBen, eta emaztearekin ingelesez aritzen naiz.

Hala ere, harreman estua dut zenbait euskaldunekin, Baigorriko Gino Kaminorekin besteak beste, honez gero berrogei urte Euskal Herrira gabe. Oroimenean itsatsirik du hamazortzi urterekin Ramuntcho filman agertu zela, Brigitte Bardot-en ahizparekin batera. Sarritan kantatzen dugu “Nevadara joan nintzen/ xentimorik gabe...”

Halaber, euskarazko liburu bat irakurtzen ari naizenean, arima euskaldundu eta berriro Aitorren hizkuntz zaharraz mintzo zaizkit amets batzuk. Anemometroa-rekin gertatu zitzaidan. Igor Estankonak berehala argitaratu behar omen du beste liburu bat. Bidali faborez. Bestalde, Hondarribian lo egin dut bart, eta amets batean Miren Azkaratek behin eta berriro ziostan, euskaraz, “kontrola ezazu inesiboa, kontrola ezazu inesiboa...”; izerdi patsetan blai esnatu naiz.

-Nolakoa da zure lan eguna?

USM: Autoz ibiltzen naiz alderrai, argazki kamera lagun daramadala. AEBk harrigarriak dira, garai ugari dago bizirik aldi berean. Lehengoan herrixka antzeko batera iritsi, autotik jaitsi, kamera atera eta teilatu batean eserita zegoen tipo batek, kapelua, Mark Twainen estiloko bibotea eta peto bakero bat zeramanak, tiro egin zidan bere errifleaz. Ostera autoan sartu eta ziztuan ihes egin behar izan nuen handik. Faulkner-en Santutegia bertan duzu bizi-bizirik.

Kaliforniako hondartzak, berriz, marrazoz beteta daude eta ez dizute lasai lan egiten uzten. Baina aurrerantzean marrazoekiko harremanak baretzen saiatuko naiz, nire lana marrazoei estuago lotzea erabaki baitut.

Bestalde, hilabete barru inguru nire webgunea jarriko dut sarean, www.unaisanmartin.com. Hainbat argazkigrabatu eta zenbait testu txiki erakutsiko ditu.

-Zer irakurtzen duzu?

USM: Kontu batek harritzen nau. Ikusi dut Euskal Herrian, Europa osoan bezala, biziki maite dituzuela Paul Auster, Raymond Carver, Bukowsky; horiexek dira hain zuzen nik gustukoen ditudan AEBeko idazleak. Ordea, AEBen ez dira batere ezagunak, kultuko idazleak dira.

Euskaraz azkena, aitak oparitutako bat, Bitoriano Gandiagaren Ahotsik behartu gabe. Euskaraz franko irakurtzen dut.

-Zertan da Benvenuto Cellini beneratzeko fundatu zenuen sekta hura?

USM: Ameriketara joan nintzenean ez zegoen Internetik, urrutitasunak itzali zuen benerazioaren sua. Hala ere, asko eman dit Benvenutok. Baita Hölderlinek ere, esan bezala. Eta Proustek. Orobat, Victor Hugok. Pasaiari buruzko testuak bikainak dira, argazkigrabatu serie bat egin nuen testuok oinarri hartuta. Oraintxe eskuratu dut euskarazko itzulpena. San Rafaelen irakurriko dut.

-Bazoaz bueltan?

USM: Segituan. Europatik Amerikara, 2001eko irailaren hamaikan joan nintzen azkenaurreko aldiz; Kanada gainean geundela, hegaldi betean, itzularazi eta Londresera berriro. Hain zuzen Beinardo Elduaien bermeotarrarenean egin nituen egun batzuk, egoera apur bat lasaitu zen arte. Baina orduz geroztik ezer ez da berdin.