Odolak giltza ito

“Ehun metro”ren lehenbiziko argitalpena, 1974koa, poliziak bahitu zuen. 1976an amnistiatu zuten. Eleberriak Donostiako Konstituzio Enparantza laukizuzena zezen plaza biribil bilakatu eta etakide baten azken ehun metroak kontatu zizkigun, odol huste geldoa, hil arte.

Bere bakardadean itoko den Carlosen elementua ura den bezala, edo “Berriro igo nauzu”ko Marmitterena kaka, ametsa Metxarena, txatarra berriz “Pasaia blues”eko Olatz eta Martarena, “Ehun metro” hau odolak melatuko du goitik behera, bertan behin eta berriro errepikatuko den kantaren hitz ingelesak, frantsesak eta euskaldunak lekuko. Lur biribila odolez blai dabil bere ibili biribilean; era berean, denbora biribilean kiribilduko den “Ehun metro” osotoro zipriztinduko du odolak. Joxe Zuazalagoitia etakide protagonista hil ondoren ume batek esango du “ni ere hil egingo naute handia izatean”, uso batek adokinetako haren odol beltzari mokoka egiten dion bitartean.

Edozelan ere, odolustuz doan etakidearena kasu partikular ezdeus bat izango da Lur odolduaren baitan. Lurrak biraka jarraitzen du, giza odola gorabehera. Jendartea, bere aldetik, ez da batere maitagarri ageri nobelan: Joxe eta Michele tabernara sartu eta parrokianoen “titi tontor politak zeuzkak” eta antzeko iruzkin bulartsuak, soilik Joxe euskalduna dela ohartu arte. Bestalde, txutxu-mutxuaren eta morboaren azpian, Lurra bezain ezaxola da gizartea odol isurtzearen aurrean: Joxeren heriotzaren biharamunean, batek “hortxe plazan kiskali zitean” dio, eta beste batek erantzun ba nik “ez diat begirik itxi erreuma zikin honekin”.

Dena den, balirudike badela odol putzu orokorretik zein gizartearen ergelkeria hotzetik salbatzeko bide bat: maitasuna. Historia odoltsutik amodioaren goxora igarotzeko giltza bat behar, eta “Ehun metro” honek Micheleren giltza erakutsiko digu, M larri bat soldatua duena, iheslariak lepoko batean zintzilik daramana.

Alta, bada beste protagonista bat, Filosofia ikasle bizarduna, ekintzaile lasterkariaren heriotzaren lekuko geldia, Zamudio tabernako mahai batera eserita, Zamudio taberna itxita dagoen arren. Orain Txilen dagoen Michelek, joan aurretik filosofoari giltza bat oparitu dio, Joxe protagonistari lehenago eman zionaren berdina. Beraz, Michelek elkar ezagutzen ez duten “Ehun metro”ko bi pertsonaia nagusiei giltza berdin bana oparitu die. Biak atzemango ditu poliziak.

Zuazalagoitiaren giltza eta filosofoarena berdinak izan daitezen bezalako ustekabeko arraroz beterik daude etakideen gaineko eleberriak eta eleberriak oro har; bizitza bera ere bai. Bizitzaz esaten da soilik kontakizun bilakaturikoan egiten dela ulergarri. Halabehar bitxi horiek ez dute zentzurik berez, bizitza gordinean, narrazioan betetzen duten eginkizunetik at. Baina zelako etekina eta txinparta idazle trebe baten eskuetan giltza berdinen ispilu engainagarriak!

Giltzaren bidez bildu zituen Micheleren maitasunak Joxe eta filosofoa, eta giltzaren bidez egingo ditu gaizkide poliziaren gorrotoak. Joxe hil ostean, poliziak galdeketa gogorra egingo dio filosofo kontenplalariari, torturaz mehatxatuz etengabe, polizia eszeptikoa izaten baita kointzidentzia poetikoen aurrean. Horregatik zirikatuko du txitean-pitean filosofoa: “o sea que usted suele sentarse a las ocho de la mañana en  bares cerrados”. Filosofiakoa denez, auskalo. Ez diote hala ere tortura barkatuko.

Micheleren giltza talismanaren kontrakoa baita, balbea dakarren gauzakia: malura Joxeri, filosofoari tortura.

Gure hizkuntzek erakusten dutenez, bazter hauetan nahiago ditugu gauzak pertsonak baino: badugu patu gaiztoa dakarren pertsonarentzako izena, “gafe” gaztelaniaz, baina ez patu onaren giza eragilearen izenik. Aitzitik, bada zori ona sortzen duen gauzakiarentzako izena: kutuna, talismana; ez ostera zoritxarra dakarrenarentzakorik.

Michelek eta bere giltzak balbea dute.

Odoletik salbatzeko giltza, hortaz, amodioa zatekeen, lagun zehatz batenganako maitasuna, baina hemen oztopaturik dago. Joxe Zuazalagoitiaren giltzak ezin izan dio maitasunaren ateari irekita eutsi eta odol putzuan amilduko da.

BOST JOAN-ETORRI

Joxe hiltzera doala, odol hustu ahala, zenbait oroitzapen etorriko zaizkio nahi gabe. Korrikaldian zehar, horrenbestez, iraganera joan eta iraganetik etorri egingo du Zuazalagoitiaren arimak, bost joan-etorri. Asoziazionista militantearen arduraz lotu ditu Saizarbitoriak denboraren geziak, aurrena ihesaldiko xehetasun, sentsazio edo aldarte zehatza eta beronek dakarren oroitzapena eta gero iraganetik itzulera orainaldira.

Kasurako, laugarren flash-backa: balaz ziztaturik, Joxek odolaren beroa sentitu eta jauzi egingo du Manuel burkidearen berotasun erira, ospitalean behiala. Arras gaixorik zegoen Manuel, tuberkulosiak jota. ETAren zuzendaritzari ekintza suizidak egitea proposatu zion birritan. Baina gero erizain espainiar batekin ezkonduko zen. Ordurako erakundea bere kabuz utzia zuen arren, bota egingo zuten ofizialki, ahulaldiak publikoki salatzea beharrezkoa omen delako. Joxe ez zegoen ados, baina kanporatzearen alde egin zuen.

Iraganetik orainaldira pausoek ekarriko dute. Joxeri gogoratu zaio Manuel karrikan ikusi zuela, pauso bakar bat aski izango zukeela Manueli elkartasuna adierazteko, baina ez zuela egin; orain ere hogei pauso gelditzen zaizkio Zamudio tabernako kanpoko mahaien artean bizardunaren aurrean hiltzeko. Ezin distantzia zeharkatu, ezin konpondu: lehenaldian pauso bakar hura ez emateagatiko damua, egin beharrekoaren eta eginikoaren arteko tarte gaindiezina; orain berriz heriotzaren ziurtasuna hogei pauso barru. Joxek ezin du, ez orduan eta ez orain, bere buruarekin bat egin. Eta gero? Kantek dio hil ondoren egiten dugula pixkanaka gure buruarekin bat, baina “Ehun metro” ez da kantiarra baizik eta frantsesa.

Joxe hiltzera doala, nahigabeko oroitzapenek gatazkak adieraziko dituzte, hausturak, bereizteak, in crescendo: aita maiteak masailekoa joko dio, Joxek Michele maitea utziko du, gero Manuel burkidea ETAtik egoztearen alde egingo du eta azkenik aita hilko zaio. Abandonuak, agurrak: heriotzaren aurrekariak. Azken buruan Joxeren heriotzak bat egingo du gehien maite izan duenarenarekin, aitarenarekin. Oro har, aitaren munta eta zama gailenduko da. Aitaren bultzadak egin zuen Joxe etakide: “hau izango da gudaria” esaten zion besoa lepotik pasaz. Mikel Hernandez Abaituaren esanetan, zapalketaren eleberria da hau: aita, eskola, kuartelilloa, Konstituzioaren zezen plaza... Euskal eleberrietako etakideen senide harremanen artean aitarekikoa da garrantzitsuena.

Ramon Saizarbitoriak oso gertuko du Joxe Zuazalagoitia: silaba kopuru berdina dute bien izen-deiturek, silaba berdinetan azentua. Biak dira metro eta laurogei luze eta hirurogeita hamabi bat kilo (alde horretatik ia perfektuak gaur egungo kanonaren arabera). Bada identifikatzeko behar edo nahi gisako bat.

Gainera, “Ehun metro”n Saizarbitoriaren hurrengo eleberrietako protagonisten zenbait ezaugarri ageri da jadanik: besteak beste, aitarenganako sentimendu sakon anbibalentea, protagonistaren ezaxola nekatua bera maite duten emakumeengana, egin beharreko zerbait garaiz ez egiteagatiko damua, ustekabeko kointzidentziak beti txarrerako izatea, Historiak maitasuna izorratzen diolako amorrua eta etakide hilarekin bat egitea, Saizarbitoriak sumatuko balu bezala erakundean ibili izan balitz hiltzea suertatzen zaien horietakoa zatekeela.