Euskal eleberria, zorrirantz?

Dortoka da Harkaitz Canoren "Beluna jazz", "Pasaia blues" eta "Belarraren ahoa"ren arteko zubia, dortokak eraman du oskolaren gainean Rotterdam Pasaiaraino eta Pasaia New Yorkeraino. Eta dortokaren euskarri, hiru eleberrietan, zalantza.

Bestalde, euskal eleberri modernoan, hasieratik beretik ugaztuna nagusi izan ondoren, batez ere tximinoa, zaldia, balea, tigrea, zerria, satorra eta behia, aipatu Canok 1996an "Beluna jazz" zuri-beltzaz zomorroaren gailentasunaren aroa abian jarri zuen. "Sp-rako tranbia", "Eulien bazka", "Kolosala izango da", "Larrepetit", "Kilkerren hotsak", "Van't Hoffen ilea"... guztia bete zaigu orduz geroztik kakalardoz, sitsez, erlez, matxinsaltoz, kilkerrez, sugandilez, labezomorroz, inurriz eta euliz. Gero eta ugariagoak dira euskal eleberrietan larrurik gabeko animaliak, edo larrua ilez estalirik ez dutenak behinik behin.

Esate baterako: Inazio Mujikaren "Gerezi denbora"ko animalien errege, astoa izan genuen. Aitzina egin dugu Zomorroaren Aroan haatik, eta kilkerra gailendu da gerra zibilari buruzko azken urteotako eleberrietan.

(Bitxia: satorra protagonismo berezi batez jabetu da Zomorroaren Aroan, berez ugaztuna den arren. Ugaztunaren Aroan ez zioten jaramon handirik egin. Baleak zanpaturik apika. Zeren bai deigarria, balea eta satorra espezie berekoak izan daitezen! Ezin biak etiketa beraren pean bizi.)

Esan beharrik ez dago, sailkapen horrek deus gutxi balio du. Joera orokor lauso bat adieraztera mugatzen da. Egitate larregi uzten du bazterrean.

Sailkapen honetatik at, berbarako: Joan Mari Irigoienek "Babilonia"n etekin ederra atera zion gerora ere erabilia izan den baliabide bati: pertsonaiek animaliaren baten arketipoa dute barne-muinetan itsatsirik, pertsonaien eta errealitatearen arteko harremana baldintzatuko duena. "Babilonia"n, zehazki, herensugearenganako sentimenduak aurrerapenak ekarriko dien trenarengana proiektatuko dituzte.

At halaber, Saizarbitoriaren eleberriek badute hainbat berezitasun: alde batetik, arras urriak dituzte animaliak; bestetik, biziari baino gehiago heriori lotuak dira ("Ehun metro"ko protagonistaren odola miazkatzen duten usoak, "Bihotz bi"ko Luxio muslaria, zezen disekatua gainera erori eta hila,...); azkenik, animaliaren bat nabaritzen baldin bada, sardina duzu latan, "Egunero hasten delako"n jadanik ageri baitzen. Totem buruzagi, sardina latan. Ondorio psikoanalitikoak, inportanteak.

Zomorroaren Aroa noizbait bukatuko balitz, dena den, zein litzateke hurrengo Aroa, zein ezustekoz txundituko gintuzke halabeharrak?

Zomorro azpi-espezie batez menturaz, Bizkarroiaren Aro batez.

Izan ere, euskal eleberrietan, espezieen bilakaeraren alderantzizkoa izan baita gezia: Txillardegirenean primatea izan zen nagusi. Hirurogeita hamarreko, laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadetan, berriz, askotariko ugaztunak. Canok Zomorroaren Aroa hasi zuen.

Itxuraz, bada belaki antzeko bat, aldi berean zomorroaren eta narrastiaren aitzindari. Baina ez du oso nobelistikoa ematen. Bai aitzitik zorriak, zomorrorik zaharrenetarikoak.