Jokalaria

Liliana Cavaniren “Ongiaz eta gaizkiaz haraindi”n Lou von Salomé-k Paul Rée-ri galdetu dio ea zergatik duen hain gustuko jokoa. “Galtzen dudalako”, Rée-ren erantzuna. “Atsegina ote zaizu galtzea?”, neska errusiarrak. Eta Réek buruaz baietz. Bestalde, Paul Rée jokalaria menpeko gisa baino ezingo zaio lotu Lou maiteari.

(Bide batez, Nietzsche protagonista duten filmen artean ederrena eta filosofoaren jarrera zehazkien barnebiltzen duena “Dias de Nietzsche em Turin” brasildarra duzu, Julio Bressanerena, e-muletik jaitsi daiteke, Ramon Etxezarretaren berdin-berdina den Nietzsche harrigarri batekin.)

Dostoievski ere jokalari izan zen, batik bat Wiesbaden-en igaro zuen boladan, Las Vegas antzeko bat XIX. mendean. Dostoievskiren emazte gaixoaren oroitzapenek Karmeleren kontakizuna dirudite. Dostoievskik gero, hain zuzen jokoan egindako zorrak ordaintzeko, “Jokalaria” eleberria idatzi zuen, Antton Garikanok ohi bezain ederki euskaratua. Bertan Wiesbaden Ruletenburgo bihurtu zuen.

Ludopataren arimaren arakatze sakonentzat hartu izan den “Jokalaria”k erakusten duenez, soilik edo oroz lehen dirua irabazteko jokatzen duten jokalariak salbuespen dira. Jokatzeko benetako bultzatzaileak bestelakoak dira.

Jeneral errusiar alargun bat Ruletenburgora etorri da seme-alaba txikiekin, Alexei Ivanovitx narratzaile eta protagonistarekin, umeen irakasle dabilena, eta Alexeik gartsuki maite duen Polina Alexandrovnarekin, jeneralaren alabaorde eta umeen zaindari.

Jeneralarekin dabiltza halaber mademoiselle Blanche, jenerala maitemindurik duena, eta Des Grieux markes frantsesa. Des Grieuxek jeneralaren jabetza osoa bahituta dauka, hipotekatuta, mademoiselle Blanche jeneralak nahi eta behar bezain hurbil atxikitzea ez baita merke (berak ordaintzen dio ostatua eta idilioa).

Alexeik bezala Des Grieuxek ere Polina maite du; baina txantaia misteriotsu bat egiten dio Polinaren aitaordearen zorrak direla eta.

Jeneralak bere izeba berehala hilko dela uste du eta badu itxaropena herentzia jasota bere ondasunak lehenbailehen berreskuratzeko. Izebaren heriotzaren zain daude orobat Des Grieux (jeneralaren hartzekoduna), mademoiselle Blanche (jeneral aberatsarekin ezkontzeko) eta Polina Alexandrovna (Des Grieuxen presioa saihestu ahal izateko).

Supituki eta ezustean izeba bera, Antonida Vasilievna, Ruletenburgon bertan agertu eta kasinoan dirutza itzela galduko du. Jeneralak herentzia jasoko ote duen zalantzaz, mademoiselle Blanchek ez du jeneralarekin ezkondu nahiko; eta Des Grieuxek, bere aldetik, Polinaren larrua bilatuko du.

Dostoievskiren eleberrian, diruak mugiarazten dituen pertsonaiak, mademoiselle Blanche eta Des Grieux markesa, ez dira jokalari. Jenerala ere ez.

Mademoiselle Blanche behiala kasinoan ibili zen, baita dena galdu ere, azken hondarreraino. Orain badu diru mordoxka polita eta berak jokatu beharrean profesional batzuei ematen die berarentzat gehiago irabazteko. Bista da, mademoiselle Blanche ez da jokalari-jokalaria.

Jokalari petoak Antonida Vasilievna, jeneralaren izeba, eta Alexei Ivanovitx protagonista eta narratzailea dira.

Dostoievskik jenio handiz deskribatzen du apustua buruan errotzeaz batera gainerako guztiarenganako ezaxola, aztoramendu orokorra, postura egiteko aukeraren aurreko ezinegon urduria, arrazoiaren eta koherentziaren lausotzea. Eta mozkorraldi distiratsua irabaztean; eta galtzean berriz putzu iluna.

Bi ordutan aberasten denak ia beti apustuak liluratu eta berandu da gelditzeko, oro du galduko goiz edo berant. Baina hasi aurretik badaki jakin hori gertatuko zaiola.

Antonida Vasilievna izeba zaharrak, hirurogeita hamabost urte, ikaragarri galdu arte ez du atsedenik izango eta hasieran besteri leporatuko dio errua, baina galdu ondoren bere buruari garrasi egingo dio “Ni bai txoroa! Ni bai txorokiloa! Atso txorokilo ez bestea!” (110), “atso tuntun alaena” (127), bere burua zigortuko du, “erabateko etsipenean murgildu” arte (119).

Gero erruletan dena galtzea harrokeriaren ondoriotzat jo eta apaltasuna eta Jainkoa berreskuratuko ditu.

Era berean, Alexei Ivanovitx narratzaileak, hogeita bost urteko irakasle maiteminduak, dena galdu arte jokatuko du behin eta berriro.

Ivanovitxek Polina maiteari diotso honek aginduz gero, gertu legokeela bere burua berehala hiltzeko. Hain zuzen, Polinak gorroto diola erantzungo dio, eta ondoren erruletan beretzat joka dezala aginduko dio Alexei Ivanovitxi. Horrela joango da Ivanovitx lehenbiziko aldiz Ruletenburgoko kasinora.

Europako nortasun nazionalen berezitasunen margolan aparta ere bada “Jokalaria”. Hara esate baterako maitasun adierazpen errusiar bat, jokalari batena, Alexei Ivanovitxek Polina Alexandrovnari eginikoa zehazki, euskaldunen artean nekez entzun litekeena, frontoian izan ezik: “noizbait hiltzen bazaitut, hil egin beharko dut nire burua ere; baina ahalik eta beranduen hilko dut nire burua, zu gabe egotearen min jasanezina sentitzeko.” (44)

Maitearentzat jokatuz amilduko da Alexei Ivanovitx. Baina Polinak ez du dirua irabazteko irrika, baizik Alexeik ezagutzen ez duen kezka larriren bat. Amaieran jakingo dugu Polinak Des Grieux markes frantsesari larrua saldu behar ez izateko behar zuela dirua.

Karmeleren eta bere senarraren arteko harremanetan bezala, umiliatzeak eta esklabotzak kateatzen du Alexei Polinarekin. Alexeik uste du erruletaren bidez dirua pilatuz Polinarentzat beste gizon bat bilakatuko dela, oraingo esklaboaren ordez.

Alexei Ivanovitxen “Oh, ni ez nintzen dirukoia!” (160) sinesgarri gertatzen da zeharo.

Bai Dostoievskik eta bai gerora Freudek masokismoari lotuko diote jokatzeko grina. Alexeik Polinari: “atsegina zait zure esklabo izatea. Atsegina da, bai, zeharo umiliatua eta ezdeusa izatea! Deabruak daki, agian atsegina da latigoa ere, honek inoren bizkarra zartatu eta haragi pusketak zirtzilatzen dituenean...” (41-42)

Karmeleren senarra, Paul Rée, Dostoievski, Alexei Ivanovitx: egoera eta behar berdina nabari da lau kasu horietan: jokalariak maite duen emakumearen menpeko sentitu beharra dauka eta sosa galtzeagatik maitearen zigorra bilatzen du (Paul Réeren kasuan ez dakigu).