Kanpotarrak euskal literaturan
Amerikako Estatu Batuetan aspaldiko joera dute jatorri etniko bakoitzak bere literatura lantzea: ingelesez betiere, literatura iparramerikarraren parte gisa, baina bere sustraien berri ematen duena eta komunitate horrexen bizikizunak eta ikuspuntuak agertzen dituena. Horrela garatu dira literatura chicano aberatsa, italo-amerikarra eta beste hainbat, tartean baita euskal-amerikarra ere: Robert Laxalt jotzen dute denek mugimendu horren aitzindaritzat Sweet promised land (1957) eleberriarekin (euskaraz Dominique izenaz Xabier Mendiguren Bereziartuk euskaratua), eta ondotik beste zenbait etorri dira: Frank Bergson, Gregory Martin, Martin Etchart…
Euskal amerikarrek hango literaturari kolore berri bat erantsi dioten bezala, batzuetan pentsatu izan dut: eta gurera etorritako hango eta hemengoek ez ote dute noizbait idatziko beren bidaiaren odisea, beren herrimina, egokitzeko izan dituzten arazoak, bertakoen begiratu txar edo tratu okerragoak…? Katalanek, adibidez, badituzte Magreben, Indian, Ekialde Erdian jaiotako idazleak. Guk arlo horretan, gehienez ere, Jon Maiaren Riomundo aipa dezakegu, baina ez dakit gauza bera den; eta ez diot hori Espainiako immigrazio hurbila kontatzen duelako, baizik eta, batez ere, euskaldun eta euskal herritar bihurtzearen poz eta harrotasunetik idatzia dagoelako, minduratik baino gehiago (normala ere badena, euskaldun sentitzeko gogorik edo beharrik izan ez dutenek nekez egingo baitute literatura euskaraz).
Euskaldunok geurok ere, kanpotik etorri zaizkigun etorkin oldeak nola hartu ditugun, gutxitan landu izan dugu literaturan. Badira salbuespen esanguratsuak, ordea. Esate baterako, Abuztuaren 15eko bazkalondoa (1979), Joxe Austin Arrietaren gaztetako eleberri bikain hura, Donostiako Abuztuaren 31 kalean bizi den euskal familia baten jaiegun handiko bazkariaren bitartez hainbat kontu azaltzen dituena, gerora norbaitek asmakizun berritzat aurkeztu nahi izan duen autofikzio delakoaren adibide ederra.
Arrietaren lanetik abiatuta, Pruden Garzia Euskaltzaindiko bibliotekariak artikulu interesgarri bat plazaratu zuen aspalditxo Larrun aldizkarian, nobela horretako pasarte batean kontatzen den ezteia aztertuz: kideetako bat bertako betidanikoa, bestea Espainia aldeko jatorria duena, bien familiak bazkaritan, eta abestien kontura bi familien artean sortutako tentsioak. Irakurleak gogoan izango du berriki Donostiako Londres hoteleko ezkontza ospetsuan gertaturiko istiluak. Hemen ere esan ahalko dugu artea errealitateari aurreratu zitzaiola, nobelako amaiera horren tragikoa izan ez bazen ere.
Ondorio soziopolitiko-linguistiko mamitsuak ateratzen zituen Pruden Garziak bere idazkian: funtsean, kanpoko-bertako elkarketa horretatik konsensu moduko bat sortu zela, familia berri horrentzat bezala 60-70eko hamarkadetako euskal gizartearentzat, oraindik ere neurri handi batean funtzionatzen duena: gizarte misto berria abertzalea izango zen ideologiaz, baina erdalduna hizkuntza-praxian.
Dena dela, hemen jaso nahi nukeena, Arrietaren eleberriaren gomendioaz gainera, da literaturak errealitate sozialei ikerketa burutsuek baino lehenago eta sakonago antzeman diezaiekeela sarritan. Idazleen talentuaren esku dago hala izatea, eta irakurleon esku horretaz ohartzea.
(2012-12-22. Ortzadar)