Amerikako anai-arrebak
Carlos Blanco Aguinaga, Irunen sortutako literaturaren teoriko marxistari uste dut aditu niola gertaera hau: bera Ameriketan zebilela, frankismotik autoexiliatua-edo, halako batean inguratu zaio arraza zuriko latinoamerikar bat, eta aldarrikatzaile planean errietan hasi omen zaio: “Zuen arbasoek sarraskitu zituzten gureak…". Aginaga arin ibili zen erreflexuz (edo bestela, ez zen salaketa hura entzuten zuen lehen aldia), hala bota baitzion arrapostua: "Nire arbasoak ez, haiek bere oilo-lurrean geratu baitziren, zokor-mazoari lotuta; zure arbasoak izan ziren Amerikako indigenak sarraskitu zituztenak".
Padadizoaz oroitu naiz Guatemalako historiaz diharduen liburu baten berri izan dudalako oraintsu: Guatemala: linaje y racismo, Marta Elena Casaús Arzúk idatzia. Saiakera horretan, Guatemalako hogeita bi familia aberats eta boteretsuenak aztertzen dira, bertako industria, finantzak, nekazaritza nahiz merkataritza kontrolatzen dituztenak, baita neurri handi batean politika eta gizarteko gainerako egiturak ere. 22 familia horietako asko euskal jatorrikoak omen dira (tartean Arzutarrak, egilearen sendia, baita Alvaro Arzú Irigoyenena ere, errepublikako lehendakari ohi eta gaurko Guatemalako alkatea), eta denen ezaugarri nabarmena omen da arrazismo erabateko bat, indioak mespretxatzea eta ezkontzak beti-beti familia zuri hegemoniko horien artean egitea dakarrena, besteak beste.
Euskal jatorriko amerikarrekin halako sentimendu nahasiak izan ohi ditugu: denok pozten gara Guevara eta Bolivar bezalako izenen oihartzunarekin, edo Lezama eta Cortazar bezalako idazleen arbasoak geure egitean. Ez hainbeste Pinochet Ugarte diktadorearen, Astiz torturatzailearen, Echeverria presidente mexikarraren edo Aramburu jeneral argentinarraren balentriak entzunda. Guatemalako euskotarren ordezkaritza bat bisitan baletorkigu, eta haien euskal izaeraz harro daudela eta hura zaintzen ahalegintzen direla esango baligute, gu denok pozik, seguru asko. Aldiz, beren bizilekuko gainerako biztanleekin horrek dituen ondoren sozial, politiko eta arrazazkoak ikusiz gero… Ríos Montt militar genozida zigorgabetu berria ez da euskal abizenduna, bistan da, baina hura babestu eta finantzatu zutenen artean ez da faltako "gutarrik". Eta Guatemalaren antzera kontinente osoan ere.
Hortaz, zer? Ba, nik ez daukat errezetarik: bakoitzak bila ditzala bere atxikimenduak hemen edo han, odolean, klase-kidetasunean nahiz beste zernahitan oinarrituta. Nik ere topatu nuen kide bitxi bat halako batean: Cecilia Arrozarena ikerlari kubatarrak aipatu zidan bazela Mendiguren abizeneko idazle peruar bat. Apur bat arakatu, eta Alfredo Moreno Mendiguren deskubritu nuen, Hegoamerikako boom-aren garaiko idazle eta diplomatikoa; talentu, indar edo zorte faltaz ez zuen karrera handirik egin, baina ukitu sozialeko eleberri pare bat utzi zituen 60ko hamarkadan: Soplón eta Rufián (ederrak tituluak). Lehenbizikoari buruz, Limako prentsak "bizikidetzaren etsai bortitz" gisa definitu zuen ("violento enemigo de la convivencia"), eta idazleak goraipamen gisa jaso zuen izendapen hori bigarren nobelaren propaganda egiterakoan. "Izan ere –komentatu zidan Cecilia Arrozarena habanarrak–, ba al dago hori baino laudorio handiagorik idazle batentzat?".
Horra ba, Moreno limeño hori, ez dakit neure odolekoa, baina bai begikoa, gizarte bertangoxoaren erosokeria zirikatzeko orduan.
