Euskal liburugintzaren gazi-gozoak

(Beterriko Liburua aldizkarirako idatzitako artikulua, haien eskariz eta gaia jarrita)

Euskal letretan dabilen norbait (eta berdin izango da beste edozein parajetan) zaharrago bihurtu ahala, adinaren proportzioan handitzen zaio baterako eta besterako artikuluak idazteko eskea, eta maila berean hazten da lehendik esanak dituen kontuak errepikatzeko arriskua. Aukera handiak dauzkat, beraz, gauza ezagunak kontatzeko edo topikoan jausteko. Libratuko ote naiz? Saiatu behintzat bai. Ea bada.

Euskal liburugintzaz jarduteko eskatu didate. Horren diagnosi antzeko bat egiteko. Arloa zedarritzea komeni da, eta ez nahastea liburugintza osoa ni neu zuzenki aritzen naizen literaturagintzarekin. Industria-sektore bat da liburugintza, berez, produktu batzuk sortu eta saltzen dituena, hainbat lanposturen iturria; aldi berean, kulturaren garapenerako garrantzi handiko alorra dugu, euskararen biziraupenerako ezinbestekoa. Alderdi batetik edo bestetik begira dakioke auziari, baina komeni da bi-biak izatea beti gogoan.

Har dezagun Torrealdaik Jakin-en urtero ateratzen duen azterketa, analisi kuantitatibo baterako nahitaezko tresna. Azken aldian, urteko 1.500-2.000 liburu inguru kaleratzen direla esaten digute zenbakiek, guztira: itzulpenak eta sortuak barne hartuta, lehen edizioak zein berrargitaraldiak, haurrentzako liburuxka xumeak nahiz apaletarako liburukote sendoak. Urtez urte gorabehera txikiak izaten dira, baina perspektiba zabalxeagoarekin erreparatuta gorako joera dagoela ikus liteke; egundoko gorakadarik gabe, baina hazkuntza nolanahi ere.

Aldi berean, baina, beste kopuru bat ere hartu behar dugu aintzat, kanpora begira eta irakurlearentzat axola handikoa ez izan arren barruan gabiltzanontzat berebiziko munta duena: tiradaren bilakaera. Hau da, argitaratzen den liburu bakoitzetik zenbat ale ateratzen den. Liburu-motaren arabera egundoko aldeak dauden arren, bataz bestekoa beherantz dator, joera nabarmen eta aspaldikoan. Orain dela 15 urte, konparazio batera, urtean 1000 liburu eta bakoitzetik 2000 ale ateratzen baziren, gaur egun 2000 liburu eta bakoitzetik 1000 ale. Gutxi gorabehera, noski.

Bilakaera bikoitz hori (liburu-kopuruaren hazkuntza eta tiradaren apaltzea) ez da euskal liburugintzaren ezaugarria soilik, gure inguruko herrietan ere antzeko prozesua bizi baitute. Kultur joeren globalizazioaren seinale edo. Honek, batetik, aberastasuna dakarkio kulturari: produktu gehiago kaleratuz gero, kalitatezko emaitzak aurkitzeko posibilitateak gorago, eta nork bere gustuko liburua topatzeko aukera ere handiago. Bestetik, baina, baditu bere alderdi makurrak, ez horrenbeste irakurlearentzat baina bai liburuaren katean dabiltzan profesionalentzat: idazle, argitaratzaile, banatzaile eta saltzaile. Azal ditzadan laburki:

Liburuak gero eta denbora gutxiago egingo du dendako apaletan (zer esanik ez erakusleihoan), uneoro erreferentzia berriak datozenez haiei tokia egin behar baitzaie. Aurrekoari lotuta, liburua ez da dagoeneko “betirako” gauza, produktu galkor eta iragankorra baino: liburutegietan gordeko dira zenbait ale, baina gainerakoak, saldu ezean, papera egiteko birziklatuko dira. Ziklo hori dozena erdi bat urtekoa izan liteke gurean, baina askoz laburragoa hizkuntza handietan: urte parea edo. (Tokitan geratu dira sortzailearen hilezkortasun ametsak!). Argitaratzaileak, berriz, berdinak ditu liburuaren ekoizpen-gastu gehienak, asko nahiz gutxi saldu (itzulpena, irudiak, zuzenketak, maketazioa), eta salmentak gutxieneko kritiko batetik behera eginez gero, irabaziak ez baizik galerak izango ditu editoreak.

Ez nabil lantua jotzen, gauzak zertan diren azaltzen baizik. Horixe da egoera, eta horrekin egin beharko dugu aurrera.

Urteko 2.000 liburu esan dugu. Eguneko bost liburu pasatxo esan nahi du horrek. Gehitxo akaso? Nondik begiratzen zaion. Ateratzen den gehientsuena ezagutu nahi lukeenarentzat asko da, noski, baina bere gustuko zerbaiten bila dabilen irakurle partikularrak aukera handiagoa du, esan dugun legez. Liburuen zabalkunde eta salmenta orokorrari begira hobe gutxiago balira, baina liburu horietako bakoitza idatzi duenarentzat berea ez dago inoiz sobera; beraz, nondik kendu? Argitaletxeek ere ikus dezakete liburu gutxixeago ateratzea onuragarria litzatekeela sektorearentzat, baina batek bere produkzioa jaisten badu, merkatu-kuota galduko du bere lehiakideen aurrean, salmahaiaren zati txikiagoa tokatuko zaio dendan, eta hori enpresarentzako galbidea izan liteke gure gizarte kapitalistan.

Tokia amaitzen ari zait, eta kontu asko esan gabe (ikasliburuen ugaritasunaz, literaturaz kanpoko liburuen eskasiaz eta abar). Ohar pare bat bukatzeko, Internet dela eta. Sarearen baliabideak zabaldu ahala, paperaren erabilera gutxitu egingo zela agindu zitzaigun aspaldi. Hogeitaka urte daramatzat egunkari klasikoaren heriotzaren edo liburu elektronikoaren etorreraren iragarpenak entzuten. Orain arte ez dugu irauli handirik sumatu, baina aldaketa batzuk gauzatzen ari dira, pixkanaka: entziklopedia eta kontsulta-materialak formatu elektronikora pasatu dira, eta ez dirudi paperean ateratzeak zentzu handirik duenik. Era berean, estatistikak, argitarapen zientifikoak eta antzekoak web-orrietan ikusiko ditugu, gero eta gehiago. Hala ere, ez dirudi liburu klasikoaren amaiera hurbil dagoenik, Amazonia osoa jo eta eraitsi arte behintzat. Izan ere, irakurtzen den edo ez alde batera utzita, garbi dago prestigio-iturria dela liburua objektu den aldetik, oroigarri moduan besterik ez bada estimazio handia daukana oraindik, erakunde ofizialen txosten ponpoxoetarako bezala herri-elkarte txiki bateko argazkiak argitaratzeko. Horrek industriari edo kulturari onik egiten ote dion ikusteko dago baina.

Ea hurrengoan literaturaz solastatzen garen.