Donostiako sefardia

Diasporako juduak bi familia nagusitan banatu ohi dira: sefardiak eta ashkenaziak. Ashkenaziak Europa erdialdean bizi izan ziren, Alemania eta herri eslaviarren artean (batzuen eta besteen antisemitismoa nola-hala jasanez); yiddisha zen haien hizkuntza, aleman zaharraren dialektu bat. Sefardiak, berriz, Hispania zaharrean bizi ziren, Errege-erregina txit katolikoek 1492an kristau bataiatu edo alde egitera behartu zituzten arte. Geroztik, Ipar Afrikako hirietan eta Inperio Otomandarreko hainbat hiritan bizi izan ziren: Salonika, Esmirna, Bosnia... Hitlerrek egundoko triskantza egin zuen, eta geroztik, sionismoaren eta antisionismoaren efektu bateratuak Israelera eraman ditu geratzen ziren gehienak.

Hau dena galzorian dago gaur egun baina, sefardien gauza berezia izan da beren komunitatean eutsi egin diotela XV. mendeko gaztelaniari, orduko esamolde, hiztegi eta fonetika bereziarekin. Horri lotuta, beti kontatu izan da, leienda kutsua ere baduen arren, Toledoko etxeko giltza gorde izan dutela, noizbait itzultzeko esperantzarekin eta abar.

Ni ez naiz gai honetan jantzia hala ere (Amalia Barquin-ek aztertu du, gure artean, sefardien kultura). Zer dela-eta kontu hau? Ba, atzo bertan, nire lagun batek esan zidalako gero eta sefardiago sentitzen zela. Azalduko dizkizuet esaldiaren nondik norakoak.

Donostiarra da nire lagun hau, bizitzaren gorabeherengatik bere senar eta bi ume txikiekin Madrilera joan zena, orain dela urte batzuk. Madrilera joanda ere, etxean euskarari eutsiko ziotela erabaki zuten lagunak eta senarrak, eta denboraren buruan pozik ikusi zuen baietz, bere neska-mutikoek txukun egiten zutela euskaraz, etxetik kanpo beste hizkuntza batean bizi arren. Handik urte batzuetara Londres aldera aldatu zen familia osoa, eta haurren bizitzan ingelesak hartu zuen gaztelaniaren tokia, baina euskarak segitu zuen izaten etxekoen arteko mintzabidea.

Nire lagun hau Donostiara etorri ohi da opor garaian -gabonetan eta udan- senideak eta lagunak ikusteko, herrimina lasaitzeko, haurrek sorterriarekiko harremanari eusteko. Eta urterik urte ikusten omen du bere seme-alabek hobeto egiten dutela euskaraz adin bereko bere iloba guztiek baino: hauek denek Santo Tomas lizeoan ikasten dute, eta kaleko edo ikastolako euskañol higatua egiten dute; lehengusu madrildar-londrestarrek, berriz, zalantza lexikoak izaten omen dituzte, gauza batzuen euskal izena ezagutu ez-eta, baina gainerakoan askoz txukunagoa omen da haien mintzaira. Hortik, sefardiekiko konparazioa.

Juduen kasuan ez bezala, emigrazioa eta hizkuntzari uztea loturik joan dira beti euskaldunen kasuan (salbuespenak salbuespen, farwest-eko artzainak eta). Gaur egungo teknologia eta garraiobideei esker errazagoa da sorterriarekin loturik egotea, eta posibleago beraz euskaldun irautea. Teknologia baino inportanteagoa da borondatea ordea. Biba zuek: I, J, L eta L.