Unai Elorriaga: "Inor ez da pertsona osoa gauzak kontatzen ez baditu"

(Argia-n kaleratutako elkarrizketa; aldizkarian toki faltaz sartzen ez zirenak eranskin moduan emango ditut hemen)

Bere hirugarren liburua kaleratu berri du Unai Elorriagak: "Vredaman", lau istorio uztartzen dituen eleberria, errugbia eta libelulak nahasten dituena, ebanistak eta arkitektoak, haurrak eta zaharrak. Ahots eta kolore ñabardura ugari eskaintzea da bere ezaugarri nabarmena baina, itxura polifoniko horren azpian, bere betiko zaletasun eta obsesioak aurki ditzakegu autobiografiazko oinarri aitortua daukan testu honetan.

Zure hirugarren liburua da "Vredaman". Lehenengoak uste gabeko arrakasta ekarri zizun; bigarrenak era guztietako iritziak; hirugarren honekin zer espero duzu, edo zer espero behar du irakurleak?

Sekula ez da jakiten liburu batekin. Idazten hasi aurretik, asmo bat izan dezakezu; idazten ari zarenean, beste bat, eta idazten amaitu eta errepasoan ari zarenean, beste bat beharbada. Eta horren ostean, guztiz arrotza den irakurle batengana heltzen denean, idazleak aurreikusi gabeko sentsazio bat sortu dezake. Dena dela, apur bat desberdina izan da liburu honen prozesua. Aurreko biak idatzi nituenean, argitaratu egingo ziren ere ez nekien ia-ia. Honetan, ostera, aurreko bien eskarmentuarekin ibili naiz idazten: badakit noraino helduko den (gutxi gorabehera) eta zeri egin beharko dion aurre. Eskarmentu gehiagorekin idatzi dut, beraz. Bestetik, irakurleak gozamena topatuko duela uste dut. Ahots diferenteak, istorio diferenteak. Edonor gozatzeko liburua dela uste dut. Kolore handikoa.

Izenburu berezia oraingoan ere. Nondik sortu da "Vredaman"?

"VanŽt Hoffen ilea" eleberrian, nik asmatutako idazle bat agertzen da: E. H. Beregor, eta haren hirugarren nobela zen Vredaman. Beregor nobela hori idazten ari zela zati bat lapurtu zion baten batek, eta hutsune batekin publikatu zuen eleberria: ez zuen berriro idatzi nahi, lapurtutako zati hari perfektu irizten zion eta. Modu berean, nire hirugarren nobela da Vredaman. Eta hutsune bat dago kapitulu batean Izen bi nahastu ditut Vredaman izena osatzeko: “Vardaman” Faulknerren pertsonaia, "As I lay dying" nobelakoa; eta “Vredeman de Brie” izeneko pintore nederlandarra. Egia esan, pintoreak bi ziren, aita-semeak. Nik semeari begira hartu dut izena; izan ere, semeak ez zuen koadro orijinalik egin, aitak eginikoak kopiatzen eman zuen bizitza osoa.

Esan ote liteke, "Van't Hoff-en ilea"n bezala hizkuntzarekiko jolasa bilatu duzula, baina narrazioaren garapenari kasu gehiago eginez?

Hori da. "Van’t Hoffen ilea" liburuan biekin jolastu nuen: hizkuntzarekin eta argumentuarekin. Batzuek ez zuten ulertu bigarren jolas hori. Izan ere, adarra jotzeko makina zen argumentua, inora ez zeramana (heriotzara ez bada). Irakurle batzuek estiloaren jolasa ulertu zuten, baina argumentuarenak ernegarazi zituen. Arthur Conan Doyleren estiloko bilakaera bat espero zuten, antza. Vredaman honetan, aldiz, askozaz modu gozoagoan garatzen da argumentua (edo argumentuak: lau istorio baitira). Irakurlea eskutik eraman nahi izan dut eleberri honetan, galeria batetik, azken argiraino, eltxoak balira bezala.

Narratzaile ugari daude liburu honen barruan: haurrak, zaharrak eta abar, nor bere hizkerarekin, hitz egiteko eta kontatzeko moduarekin...

Bai, hori da nire ustez literaturaren aberastasunetako bat. Nobela honen irakurlea jendez inguratuko da, konpainia noblean. Istorio bakoitza ahots diferentez kontatuko da, ikuspegi diferentez, izaera diferentez. Hala ere, guztiek daukate antzeko helburua: istorioa kontatzea. Kontatzearen plazera dago hor. Inor ez da pertsona osoa gauzak kontatzen ez baditu. Eta istorioak ere ez dira istorio osoak angelu desberdinetatik kontatzen ez badira.

Lau istorio txirikordatu dituzu: gauza asko kontatu nahi zenituelako, ala istorio bakarrak joko gutxi ematen zuelako ala...?

Ume baten ikusteko modua kontatu nahi nuen. Eta ume baten bizitzan ezinbestekoa da familia; familiak eraikitzen du umea. Umeak eraman ninduen, beraz, familiakoengana. Bide horretatik lau istorio sortu ziren: aita ospitalean dagoen bitartean osaba-izekoenean dagoen Tomas haurrarena, Gur lagunarekin gauez golf-zelai batean sartu den osaba Simonena, aitona ebanistaren historia ikertzen dabilen lehengusu Mateorena, eta izeko jostunen lagun batena, Piedadena. Azken batean umearen unibertsoa kontatzen da, familiaren laguntzaz. Horrek ez du esan nahi beste hiru istorioek nortasunik ez dutenik. Irakurleren batek aipatu dit aparteko ipuinak balira bezala irakurri daitezkeela.

Liburu hasieran zuhaitz genealogikoa eta hegalean zure txikitako argazki bat ipini duzula-eta: badu esanahiren bat, keinuren bat...?

Julen Gabiriak esan zidan moduan, zuhaitza baino gehiago bonsai genealogikoa. Berez erraza da jakitea nor den Tomas, umea. Inork ez dezala pentsatu, alabaina, nire biografia idatzi dudanik. Ezta hurrik eman ere. Asko dira, bai, datu biografikoak, baina askozaz gehiago asmatutakoak. Nire bizitzak ez dauka aparteko interesik, Euskal Herriko edo, beharbada, munduko edozein umek kontatu dezakeena da. Nik haurtzaroko eta familiako datu batzuk hartu, nahastu, irabiatu, elementu fantasiatsuekin elkartu eta gauza askori buruz hitz egiten duen eleberria idatzi dut.

Bestalde, zure liburu guztietan bezala geografia zehaztugabe bat ageri da, baina hemen inoiz baino nabarmenago ezagutu liteke Algorta. Bertako tokiak eta jendeak. Eta baita inguruko batzuk ere, hala nola Neguri.

Aurreko nobeletan ez nuen lekuei buruzko datu zehatzik eman nahi. Izan ere, Algorta, Getxo, Neguri eta ingurukoei buruz irakurleek izan zitzaketen aurreiritziak saihestu nahi nituen. Arreta pertsonaiengan nahi nuen, ez euren jatorrian. Zama hori kendu nahi nien pertsonaiei. Modu horretan, irakurleek euren herrietan imajinatu zitzaketen pertsonaiak eta etxekotzat hartu. Irakurle argentinar batek esan zidan "SPrako tranbia"ko herria Banfield-en imajinatzen zuela, bere txikitako herrian, Buenos Aireseko aldirietan. Beste batek Polonian kokatu zuen herria. Ni ez naiz ez Argentinan ez Polonian egon. Vredaman eleberrian, ostera, lotsagabeago aritu naiz. Honezkero hamaika aldiz esan dut eleberriak Algortan gertatzen direla eta jendeak gehiago begiratzen dio nobelari berari herriari baino. Horregatik ez dut erreparorik eduki izenak eta lekuak agerian uzteko.

Baten batek kritikatu izan dizu munduaren ikuspegi eztiegia ote duzun. Berriki hitzaldi batean komentatu duzu Hobbes, guztiz bestelako pentsaera duen autorea. Zer duzu esateko, gizakiaren on-gaiztasun kontu horietaz?

Niretzat tamalgarriena honakoa da: literatur kritikari batzuk gaur egun, XXI. mendean, oraindik ere parametro horietan mugitzea; hau da, mundua (literatura, beraz) on eta gaiztoetan banatzea, manikeismo xalo horretatik ez irtetea. Munduan ez dago pertsona on edo txarrik. Jendeak bizi nahi du, eta bizitzeko ahalegin horretan pertsona batzuk, une jakin batzuetan, egoistagoak dira, eta beste batzuk inuzenteagoak, beste momentu batzuetan. Beste batzuetan pertsona jakin bat zapaldu egingo dute batzuek, aldagai jakin batzuk direla tarteko, baina beste batzuetan horren alde egingo dute. Batzuetan Jekyll doktorea izango dira; beste batzuetan Hyde. Baina beste askotan Robert Louis Stevenson ere badira. Edo Rudyard Kipling. Edo Franz Kafka bera. Esan nahi dut gizakia hori baino askozaz konplikatuagoa dela. Nire pertsonaiak ere, batzuek ulertu ez dituzten arren, askozaz konplikatuagoak dira. Ez dira ez onak ez gaiztoak. Nire pertsonaiek, bizitzeko ahaleginean, aukera bat egin dute, eta aukera horren bitartez bizi dira: bidea egokia edo okerra izan daiteke, baina, Cortázarren dioen moduan, euren bizitza pentsatu dute eta euren bizitza ulertu. Hortik gorakoa neurologia da. Eta ez dago jakiterik zergatik entzun ditzakeen pertsona batek bere Italiako herriko kanpaiak Londresen bizi bada Thomas Hobbes, bestalde, lotsabako bat zen.

Aurreko nobela biak zerorrek ipini dituzu gaztelaniaz; honekin ari zara?

Horretan ari naiz, bai. Alfaguara argitaletxean apirilean entregatu behar dut eta kalera, Jainkoa lagun, ekainean aterako da.

Idazle profesionalen taldetxoan zaudela esan liteke, liburuekin eta hitzaldiekin-eta. Pribilegioa da hori, ala ardura berezia eskatzen du, ala...?

Ardura berezirik ez, inondik inora; ez behintzat publikatzen hasi aurretik neukana baino bereziagoa. Esan nahi dut kalean libururik ez neukanean ere, asko eskatzen niola neure buruari. Eskatu daitekeen guztia eskatzen nion neure buruari. Pentsatzen nuen: munduko testurik onena argitaratuko dut, bestela tiraderan geldituko da. Beti eduki dut neurri hori buruan. Gero, gertatu liteke buruan daukazun neurritik %5 baino ez lortzea, baina ardura beti dago hor, buru barruan, lehen eta orain. Literaturarekiko errespetua ez dut aldatu, beraz. Dudarik gabe, pribilegioa da. Eta bestela lortu ezin den giltzarri bat ematen dizu gainera: denbora.

Hurrengo liburua gogoan duzu dagoeneko, ala atsedena hartu behar duzu oraingoz?

Hurrengo liburua, laugarrena, buruan daukat "Vredaman" idazten hasi baino lehenago. Baina paperera eraman aurretik, lehen esan dudan bezala, honen itzulpena egin behar dut. Apirilean amaituko dut, dena ondo badoa, eta ondoren beste asmo txiki bat daukat: "Vredaman"en agertzen den lau istorioetako bat, Tomasena, umearena, liburutik atera, apur bat moldatu, marrazkiak ipini eta umeentzat argitaratu nahiko nuke. Azken batean, umeentzako literatura horixe baino ez da: umeei ERE gustatzen zaien literatura. Hori guztia uda parterako amaitu nahi nuke. Gauzak horrela, irailean hasiko naiz hurrengo liburuarekin. Idazten hasterako goitik behera pentsatuta eduki nahiko nuke. Orain Psikiatria eta Neurologiari buruzko testu asko irakurri behar ditut, ia osorik teilatu batean gertatzen den liburu hori idatziko badut.

Lau ildo edo hari aipatu dituzu. Ikus ditzagun banan-banan. Lehenengo istorioa haur batena da: Tomas. Osaba-izekoen etxean dago, aita ospitalean dagoen bitartean. Zer da haur hori?

Haur hori pentsatzen ikasten ari den pertsona bat da, inteligentziaren atzetik dabilen umea. Osaba Abelek esan dio halako batean: “Mundu guztiak izan nahi du inteligente, hori ez da nobedadea.” Eta hori da umearekin ikasten dugun gauzetako bat: mundu guztiak ez du inteligente izan nahi, teorian hala bada ere. Jende askok uko egiten dio inteligentziari, aitortu ez arren. Baina hori ez da berez txarra, inteligentzia eta zoriona sarritan ez baitatoz bat. Tomasek, ordea, inteligentziaren alde egin du aukera. Inteligentziari buruzko nobela bat da hau, hein handi batean.

Tomasen historian berealdiko inportantzia du intsektu baten bilaketak, horrek gaitasun bereziak emango dizkiolakoan harrapatzen duenari...

Tomasek itzelezko lilura agertzen du intsektuekiko, biologia karrera ikasten ari den Iñes lehengusinarekin ibiltzen baita zomorroak hartzen eta matxinsalto, kakarraldo edo armiarmei buruzko istorioak aditzen. Halako batean, Iñesek kondaira moduko bat kontatu dio Tomasi: “Libelula urdina harrapatzen duena munduko pertsonarik inteligenteena bihurtzen da.” Besterik ez zaio Tomasi falta. Obsesionatuta biziko da hortik aurrera libelula urdinarekin.

Beste hari batean errugbia aurkitzen dugu: zure gustuko kirola, ezta?

Jakina. Inteligentziari buruzko eleberri batean ezin zen munduko kirolik inteligenteena falta. Errugbia izango da txartoen ulertu den kirola, beharbada. Kanpotik, kolpeka ikusten ditu jendeak jokalariak eta asto-koadrila handi bat dela pentsatu. Inondik inora ere. Errugbia kirol konplikatua da eta burua behar den lekuan ez daukanak egingo du errugbian bai, baina sekula ez da errugbi jokalari bikaina izango. Xakean bezala.

Eta errugbiarekin batera pertsonaia xelebre eta maitagarriak: gezurtiak, apur bat fantasiosoak.

Bai. Gur izeneko pertsonaia agertzen da istorio horretan. Tomasek, umeak, honela deskribatzen du Gur: “Gur da beti kaletik ibiltzen den gizon bat. Gauzak kontatzen egoten da beti Gur. Batzuetan gertatu diren gauzak kontatzen ditu eta beste batzuetan gertatu ez direnak. Eta inork ez du jakiten zer gertatu den benetan eta zer ez, Gurrek kontatzen duenean. () Eta batzuetan hiru seme dauzka eta beste batzuetan bat ere ez eta beste batzuetan alaba bi.” Gezurrak bizi duen pertsonaia da Gur. Gauzak asmatu eta asmatutakoak kontatzen bizi da. Baina pertsonaia honen gauzarik ederrena da benetan existitzen dela: Algortako lagun bat da Gur. Herrian “Guzur” esaten diote, atera kontuak hortik. Errealitatetik kopiatu baino ez dut egin, baina seguru nago baten batek esango duela ez dela pertsonaia sinesgarria.

Hirugarren haria: aitona ospetsua izan zuela deskubritzen du gazte batek, eta haren gaineko informazio bila hasten da. Ebanista zen aitite hori, altzariak egiten zituen arotza. Nondik nora ogibide horrekiko interesa?

Hori ere familiatik hartu dut: aitite Adolfo nuen nik ebanista (gerra ostean tailerra kendu zioten arte). Umea nintzenean hil zen aitite eta ez nuen ia ezagutu, baina familian egon zen beste ebanista bat. Familiaren beste adarrean osaba Julian izan zen ebanista kotizatua. Biak nahastu ditut eta liburuan “aitite Julian” da ebanista handi hori. Istorio horretan hari bi daude. Bat benetan gertatu zen, aitite Adolfori gertatu zitzaion. Bestea goitik behera asmatu dut. Irakurleak bilatu beharko du zer den egia eta zer gezurra.

Bide batez, polita da nola, datu bilatze eta biltze horretan, herriko zahar zaharrenak ezagutu eta elkarrizketatuko dituen.

Jakina: duela 70 urte gertatutakoaren lekuko ezin baita beste inor izan. Edadeko hiru gizon agertzen dira aitite Julianen istorioa kontatzen. Euren ahotsekin ahalegin handia egin dut. Izan ere, hirurek eduki behar dituzte elementu komunak (hirurak direlako adin bertsukoak, herri berekoak, giro berekoak), baina, aldi berean, bakoitzak bere nortasuna behar zuen, bere izaera, bere idiolektoa. Uste dut kolore handia ematen diotela nobelari.

Zaharrekiko zure jaiera eta joera, SPn bezala?

Gauzak kontatzen dakiten pertsonaiak maite ditut nik. Zaharrek gazteek baino pazientzia handiagoa daukate kontatzen egoteko. Batzuetan pazientzia larregi ere izan dezakete, astun gertatzeraino, hori ez du inork ukatuko. Baina neurriari eusten dakien edadeko pertsona munduko kontalaririk finena izan daiteke. Hortik edan behar dugu guk.

Laugarren kontakizuna, arkitekto baten ingurukoa. Arkitekto jakin bat edo arkitektura-mota zehatz bat izan duzu gogoan hau idaztean?

Eleberria idazten hasi nintzenean, Manuel María Smith arkitektoa neukan buruan. Urte askoan Getxon bizi izan zen Smith, eta liburuan kontatzen diren kontu asko berari gertatutakoak dira. Eleberrian aurrera egin ahala, ordea, arkitekturari buruzkoak zabaldu nahi izan nituen eta arkitekto handi askoren biografiak irakurri eta zenbaiten ideiak sartu nituen liburuan: Walter Gropius, Antoni Gaudí, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright

Hari honetan oso deigarria eta gustagarria iruditu zait emakume jostunen mundu hori: etxekoa eta publikoa aldi berean, lan etengabea eta berriketa lotzen dituena.

Hor ere familiatik edan dut. Izeko bi nituen nik jostun. Eta hara joaten ginen askotan ama eta biok, tailerrera, josteko gelara. Eta han egoten ziren tertuliara bildutako andre batzuk. Eta nik lurrera jausten ziren orratzak hartzen nituen iman-harri batekin, eta munduan gehien gustatzen zitzaidana zen orratzak iman-harri horrekin hartzea. Eta andreen solasaldiak aditzen egoten nintzen. Eta gaixotasunez hitz egiten zuten batez ere. Eta zahar-zaharrak ziren guztiak (gaur egun hilda daude gehienak). Eta lantzean behin soinekoen fakturak egiten nituen nik, kaligrafia negargarri batez. Eta hori giro hori deskribatu nahi izan dut. Berriro ere presa barik kontatzen egotearen gozamena.

Istorioen atsegintasunetik harago, zer nahiko zenuke jasotzea edo ulertzea irakurleak?

Hori da, beharbada, irakurlearentzat garrantzitsuena: istorioak eurak eta kontatzeko plazera gozatzea. Baina beste gauza askori buruz hitz egiten da liburu honetan. Hitz egiten da familiaz, erabakiez, gaixotasunaz, inteligentziaz, heriotzaz Izan ere, inteligentzia eta heriotza elkarri oso estu lotuta dauden elementuak dira. Eta horretaz hitz egiten da, batez ere, eleberri honetan: heriotza eta inteligentziaren arteko hartu-emanaz