Euskal kulturaren esportazioaz
Joan den asteburuan Donostian eman dute "Las mujeres de verdad tienen curvas", Ados konpainiak taularatutako antzezlana. Produkzioak baditu urte batzuk dagoeneko, eta udako teatro-aldia dela-eta ekarri dute berriz Antzoki Zaharrera. Hortaz, ez gara gehiegi luzatuko obra bera komentatzen, eta aitzakiatzat hartuko dugu euskal kulturaren balizko esportazioaren inguruko gogoeta pare bat egiteko.
"Real women have curves" du jatorrizko izena, eta Josefina Lopez iparramerikar hispanoak idatzia da; legez kanpoko jostundegi batean ari diren bost emakume etorkin erakusten dizkigu lanak, beren eguneroko poz eta atsekabe txikiak: emigrazioaren kezkak, aurrera begirako ametsak, gizonekiko kontuak, laneko buruhausteak, etengabeko harremanak sortzen dituen haserreak... Antzezlanak baditu bere une politak, aktoreen abildade histrionikoei esker ikusleak barrezka jartzen dituzten pasarteak, baina oro har pasamodukoa da, hari orokorra ahulegia delako edo. Dena dela, gustura ikusten da: antzezleen lanak ez du aitzakiarik, ezta Garbi Losadaren zuzendaritzak ere, eta produkzio guztia egokia da (dekoratua errealistegia akaso? Beharbada ez...)
Kultur esportazioaz hitz egin nahi nuela esan dut. Agintari jendeari inoiz edo behin entzun diot, publikoki baino gehiago pribatuan, euskal kulturako enpresek gure produktuak kanpora saltzen saiatu beharko genukeela, geure zilborrari begira egon beharrean, makina-erramintagintzan dabiltzanek egiten duten bezala.
Printzipioz ulergarria da argudioa: euskaldunak oso gutxi gara; euskaldunentzat soilik egiten baditugu geure sorkuntza-lanak, publiko txikia lortuko dute eta, galerak berdintzearren, instituzioen laguntza beharko dugu, horrek dakarren menpekotasun guztiarekin. Ikuspegi liberal batetik, ondo pentsatua dago.
Hala ere, arrazoibide horrek koxka bat dauka: euskal kulturako produktuak euskaraz eginak badira, horien esportazioa ez da makina-erramintakoena bezalakoa. Makinak, nik dakidala, berdin hitz egiten du Ulan-Bator-en eta Mogadiscio-n; Joseba Tapiaren kantu bat ulertzeko, berriz, euskaraz jakin behar.
Kultura eta hizkuntzaren arteko harremanen gaia korapilotsuegia da hemen trenkatzeko: ea Toti Martinez de Lezearen liburuak euskal literatura diren, Juanma Bajo Ulloak euskal zinema egiten duen edo non sailkatzen dugun Oteizaren lana. Gaur eta hemen arazo tekniko bat plazaratu nahi dut, soil-soilik: Alex Ubago, euskal kultura izan edo ez izan, esportatzeko errazagoa da Ken Zazpi baino, arrazoi linguistiko hutsengatik, eta alde batera utzita beste mila inplikazio.
Ados antzerki-konpainiak hamar urte daramatza hemen lanean, lan txukuna eginez, ikuskizunak erdaraz sortuz baina gehienetan ele bitan emanez (gogoan eramango dut luzaro "John Wayne-ren laguna" hunkigarri hura). Obra hau, berriz, argi eta garbi da erdalduna: hizkuntzaz, edukiz, mundu-ikuskeraz... Hala ere ez zaigu arrotza: gizarte honetan bizi den jende askoren bizikizunak kontatzen ditu, eta zelako grazia egiten diguten, nonbait, kubatarren ateraldiek...
Esportatzeko moduko lana da "Las mujeres..." hau, suerte pixka batekin Espainian arrakasta polita lortu dezakeena, lehenago "El florido pensil"ekin gertatu zen bezala. Eta, makina-erramintarekin gertatzen den moduan, hemengo jende askori jaten emango diona, produkzio oso-osoa, musikatik inprimategira, hemen egin baita. Hala ere, betiko galdera: esportazioari begira hemengo kultur enpresek horrelako produktuak egiten baditugu, zertan geldituko da euskal kultura?
Zer da kultura? Zertaz osatzen da herri baten kultura? Hizkuntzak izan behar du beti berezko kultura baten ezaugarririk garrantzitsuena? Konzeptu abstraktoaz bete dezakegu eztabaida.
Badira adibide ugari, eta kontraesankorrak, munduaren zehar:
Abba talde suediarra, ingelesa hutsez egiten zuena, Suediako kultura esportatzaileak ziren? Ziurasko ez, baina suediarrak peto- peto dira, horretan behintzat dudarik ez. Börjk islandarra Islandiaren kulturaren esportatzailea da? Bono, U2 talde irlandarraen abeslaria, Irlandaren kulturaren esportatzailea da? Van Morrison ? Gaeliko erabiltzen EZ duten talde zelta irlandar asko eta asko ez al dira kultur irlandarren ikurra?
Gure kezka nagusia euskara da, horregatik beharrezkoa dugu nolanahi ere euskara eta kultura lotzea. Euskararen kultura bidez ere herri bezala bizirauteko. Zaila dugu.
Bai suediarrek, bai irlandarrek, bai islandarrek nazionalitate onartuta badute, eta horrek laguntzen du kezka abstrakto hauek apur bat argitzeko. Kultura egiten dute eta mundu osoak bakai nongoak diren. Euskaldunak kultura euskaraz egiten dugu-dutenean nolabait onartuta ez dugun nortasuna reafirmatzeko egiten dugu ere, eta hori lan bikoitza da, ez da lan samurra egunero motxila astuna hori garraiatzea eta are gutxiago horretaz bizitzea.