Egia fikzio bihurtzearen mugak eta Txinako abenturak
(Ostiela aldizkarirako artikulua, atera berria)
Aurtengo zinemaldian film espainiar bat eman zuten, “Horas de luz” izenekoa, kartzeletako egoerari buruzkoa. Eta espainiarra eta gai horrekikoa izan arren, harrigarria badirudi ere, film duin, txukun eta zintzoa. Beharbada horrexegatik ez du izan komunikabideetan inolako oihartzunik, ez bultzadarik. Larrutu balute sikiera, lagungarri izango zuen, baina oharkabean pasatzen utzi dute, eta zinema-aretoetatik desagertu da dagoeneko.
Filmak Juan José Garfia presoaren historia kontatzen du, Alberto San Juan aktoreak gorpuztuta. Garfia (García deitu zion ETBko berri-emaileak, ez filma ikusi ez paperak irakurri zituen seinale) FIES fitxategietan dagoen preso soziala da, arriskutsutzat sailkatua eta bizi-baldintza gogorrenetara behartua. Hain zuzen ere, gizona txikitu eta bere azken urguilu-izpia hankaperatu nahi duen kartzela-sistemaren eta hari aurre egiten dion basapiztiaren arteko borroka gupidagabea erakusten digu filmak bere lehenengo partean. Kartzeletakoa subgenero ezaguna dugu denok, pelikula amerikarrei esker, baina burua harro erakuts dezake Manolo Matjí-ren film honek, bai maila teknikoan bai sinesgarritasunean.
Arazoa, filmaren erditik aurrera toki gehiena hartzen duen bigarren gaiarekin sortzen da: amodioa. Neska erizain bat iristen da El Dueso-ko presondegira (Emma Suárez-ek antzeztua); sutu egiten da FIES presoei ematen dieten tratuarekin, lagundu egin nahiko die, eta hori ezinezkoa bihurtzen denean lanpostua utziko du, duintasunez; Garfiari gutunak idatziko dizkio gero, eta, solidaritatetik harago joanez, maitasuna sortuko da bien artean, bikote bihurtuko, neska-lagunaren umeek Garfia bere aitatzat hartuko. Hotz-hotzean begiratuta, gidoilariek behartuta sartutako gozo-poto gehiegizkoa iritziko genioke, filma eztitu nahi eta izorratzen duen adabaki lerde-merkea. Bitxiena zera da, ordea: maitasun-istorio hori ez dela pelikularako asmatua, Garfia eta orain emazten duen Marimarren artekoa egia dela, sinesgaitza gertatu arren. Horrelakoxe gauzak ditu batzuetan errealitateak.
Honen harira, txiste bat eta pasadizo bat datozkit gogora, antz harrigarria dutenak. Txina eta Hernani lotzen dituztenak, biak ere.
Txistea zaharra da, askorentzat ezaguna. Labur kontatuko dut, beraz. Hernaniar bati loteria tokatu zaio eta Txinara joatea pentsatu du. Jo du tren-geltokira eta hor eskatu du, "un billete a Pekín". Han ezetz, Iruneraino emango diotela, eta han galdetzeko; Iruna jo, handik Hendaiara, han Pariseraino billetea emango diote, hortik Berlinera, Berlindik Moskura, Moskutik Vladivostokera Halako batean iritsiko da gure hernaniarra Pekinera, eta han ibiliko da puska batean: bazterrak ikusi, jendea ezagutu, hau eta beste jan Bueltatzeko garaia ere iritsiko zaio halere. Orduan, jo du Pekingo tren-geltokira, joan da leihatilara eta galdetu du: "Un billete a Helnani". Eta erantzuna: "Estación o apeadero".
Horrela kontatuta ez zenioten grazia berezirik antzemango, baina ez nabil txiste-lehiaketa bat irabazteko asmotan ere. Pasadizoa agindu dizuet txisteari lotuta, eta horretaraxe noa. Rafa Egiguren poeta hernaniarra Txinara joan zen orain dela urte mordoxka (hamasei edo). Ia urtebete eman zuen han, bertako hizkuntza ikasteko-eta. Nobela eder bat egin zuen gero, han girotua (“Ilargia putzuan ageri”), eta berriki hango poeten itzulpen bat (“Mandarin dotore”). Nongoa zen galdetzen ziotenean eta berak euskalduna zela esan, hor hasi behar izaten omen zuen betiko azalpen txoroekin: “between France and Spain” eta abar. Problema, baina, Txinan ia inork ez zekiela non zeuden ez Frantzia eta ez Espainia, eta Europa ere ozta-ozta. Alde batera hobe, dudarik gabe. Egun batean, baina, solaskide jantziago bat egokitu zitzaion Rafari, eta, aurkezpenak egitean, euskalduna zela esan zuenean, halaxe galdetu omen zion txinatarrak, adeitsuki: “¿De ETA milital o ETA politiko-milital?”.